میرگەها كلس یا جانپۆلاتێ مەندی (1200- 1607)
میرگەها كلس یا جانپۆلاتێ مەندی (1200- 1607)
نڤیسین: د. محەمەد عەبدۆ عەلی
كوردیكرن: حەمید گراڤی
ل سالا 1607 پەیمانەك هاتە گرێدان ل ناڤبەرا ئوسمانییان و ئەرشیدۆق فڕدیناند شاهێ حكومەتا تۆسكانا كو دبیتە ئێك ژ وەلاتێن كچكەیێن ئیتالیا، ل پەی وێ پەیمانێ میرگەها كلس سەربەخۆیا خوە ب تەمامی ژدەولەتا ئوسمانی راگەهاند، ناڤچە كەفتە ژێر دەستهەلاتدارییا تۆسكانا و شاهێ وێ، خوتبە لسەر ناڤێ وی دهاتنە خواندن و دراڤ هاتە لێدان و لەشكەرەكێ خورت پێك ئینا.
ئەیوبییان ناڤچەیا (قصیر) ئەوا دكەڤیتە باشوورێ ڕۆژهەلاتا باژێرێ ئەنتاكیا ب (18)كم، ب میرەكێ كوردان بەخشی كو دگۆتنێ میر مەند، ئەو میرگەه ژی ل دەڤەرا سێگوشەییا سیرۆس دامەزراند كو ژ(حەلەب، ئەنتاكیا، عەنتاب) پێك دهات، ئەڤ میرگەهە د ژێدەرێن د مێژوویی دا ب میرگەها كلس و ئەعزاز دهاتە نیاسین، ئەڤ میرگەهە دەڤەرا عەفرینا نۆكە هەمییێ بخوەڤە دگریت زێدەباری دەوروبەرێن حارم و باكوورێ دەشتا (العمق) و ئەعزاز و كلس، ب درێژاهییا چیایێن كوردان بەرەڤ باكووری د ناڤ سنۆرێ دەولەتا توركیا نۆكە دە، باشترین كەسێ زەمینە بۆ ڤێ میرگەهێ خۆشكری و رەوشا وێ دایە بەر بەحس و ڤەكۆلینان شەرەفخانێ بەدلیسی بوویە كو وی دپەرتووكا خۆیا ناڤدار (شەرەفنامە)دە ل سالا 1596ز بەحس كریە، شەرەفخان وەك كەس هەڤدەمی میرگەها كلس بوو، هەروەسا نێزیكی سەنتەرێ حوكمرانییا ئۆسمانیان بوو(الباب العالی)، د هەمان دەمدا ئاگەهداری هەمی كاروبار و هەمی بوویەرێن میرگەهێ بوو.
سەبارەت میر مەندی شەرەفخانێ بەدلیسی دبێژت: مەند و دەستهەلاتدارێن هەكاری و ئامێدییێ پسمامێن ئێكن، شەمسەددین ژ ماڵباتا حوكمڕانێ هەكاری یە، بەهائەددین ژ ماڵباتا حوكمڕانێ ئامێدیێ یە، منتەشا یان مەندشاه دامەزرێنەرێ میرگەها كلسە كو هەرسێ دبنە برایێن ئێك. میر مەندی ل دەستپێكا خۆیاكرنا خوە، زۆربەیا هێزا خوە ژ هۆزێن كوردی كۆم كرن، وەك بۆ پشتەڤانی خوە دانە دگەل سولتانێن ئەیوبییان و شەڕ د چەپەرێن واندا كرن، ژبەر ڤێ چەندێ بناڤچەیا (قصیر) – ئەنتاكیا و قەلا كسنجق ژ لایێ سولتانەكێ ئەیوبییانڤە هاتە خەلاتكرن، تاكو لایەنگرێن وی تێدا بهێنە ڤەحەواندن، كوردێن ئاكنجیێن دەشتا جورم و كلس ژی گەهشتنێ، شەرەفخان ب ڤی شێوەی یێ بەحسكری، بێگومان ئەو بەحسێ كوردێن دەشتا جوم و كلس دكەت، پاشی گەلەك ژ كوردێن ئێزدی ژ وان جهان گەهشتنێ، ئەڤجە پێگەهێ وێ بەرزبوو، هێدی هێدی شیا هەژموونا خوە بەرفرەه بكەت تاكو بگەهتە دەشتا جومە و ناڤچەیا (جبل الاكراد) و ئەعزاز و كلس و میرگەها كلس دامەزراند، پاشی سولتانێ ئەیۆبی دەستێ دلۆڤانییێ ب سەرێ ویدا ئیناخوار و كوردێن ئاكنجییێن دەڤەرا شامێ و حەلەبێ هەمی ئێخستنە د بن حوكمرانیا ویدا.
ل دەستپێكا حوكمرانییا میر مەندی چەند شێخەكێن ئێزدی كو ئاكنجیێن حەما و مەرعشێ بوون، كەفتنە ململانێ دگەل میر مەندی و ب شەڕ چوون لسەر میرگەهێ چەند رۆژەكان ڤەكێشا د ئەنجامدا میر مەند سەركەفت و ئەو شێخە تەپەسەركرن و ملكەچی هێزا خۆكرن، جار ب جوانی و خشكۆكی و جار ژی ب شەڕ و توندی.
كوردێن ل وان جهان هەمیان گۆهدارییا وی دكرن، دەمێ وەغەرا دووماهییێ كری كوڕەك ل پاش خوە هێلا دگۆتنێ عەرەب بەگ، عەرەب بەگ ژی چوو بەردلوڤانییا خودێ، ئەوی ژی میر جەمال ل پاش خوە هێلا، پشتی وی ژی وەغەرا دووماهییێ كری كوڕێ وی ئەحمەد بەگ چوو جهێ وی.
دەولەتا ئەیۆبی ل حەلەبێ لسەر دەستێ مەغولییان ل سالا 1261ز شكەست و ب دووماهی هات، هۆلاكۆی زۆربەیا ناڤچێن حەلەلێ داگیركرن وەك ئەعزاز و دەوروبەرێن جومە و جەبەل ئەلكورد و دەشتا (العمق) و باژێرێ حارم سالا 1259ز، بەلێ گەلەك پێ نەچوو ئەیوبییان پشتی شكەستن خواری رەڤین و خوە ڤەكێشانە بانیا ئیرانێ سالا(1260ز) پشتی چەند شەڕەك دگەل مەمالیكێن بەحری كرین، ل وی سەردەمی ئەحمەد بەگ حوكمرانێ ل میرگەها كلس دكر، پشتی دەستهەلاتا ئەیوبیبان هەلوەشیای و كەفتییە دەستێ مەمالیكان ئەحمەد بەگێ مەندی حوكمرانییا مەمالیكا لسەر خوە رەت كر و میرگەها وی ما سەربەخۆ، د هەمان دەمدا شیا وێ سەربەخۆیی یێ بپارێزت و وەك ماڵبات میرێن مەندی سەركێشیا وێ بكەن، هەتا مەمالیكێن برجی (چەركسی) حوكمڕانییا سوریا و مسرێ گرتییە دەست ل سالا 1380ز.
ل دووماهییێن سەردەمێ مەمالیكان قاسم بەگ كو دبیتە ئێك ژ نەڤیێن میر مەندی ئەوی حوكمڕانیا میرگەهێ و كوردێن وێ دكر، میرێ ناڤبری كەسەكێ چاڤنەترس و ژیرمەندبوو، سولتانێن مەمالیكان دڤیان وی ژحوكمڕانییا میرگەهێ دووربێخن و شێخ عزەددین كۆ ژ ماڵباتا شێخێن ئێزیدییانە ل جهێ وی دانن، هندەك كوردێن ئێزدی ل دویڤ گازییا وی بەزین و شێخ عزەددین و دویفكەفتیێن خوە كەفتنە رێ دگەل بەشەك چەكدارێن مەملوكیێن حەلەبێ ژ بۆ لادانا قاسم بەگێ، هەردوو لا كەفتنە شەڕی و د ئەنجامدە چەكدارێن لەشكەرێ مەملۆكی و هێزێن عزەددینی شكەستن ئینا و قاسم بەگ سەركەفت و سەربەخۆیی یا میرگەها خوە بتەمامی پاراست.
میرگەها كلس ل ناڤبەرا سالێن (1516- 1607ز)
دەمێ سولتان سەلیم رژد بووی بەرهنگاری مەمالیكێن چەكەسی ببت ل شام و مسرێ، قاسم بەگێ میرێ كلسێ دگەل خێری بەگێ چەركەسی رێككەفت و گوهداری و ئامادەبوونا خوە بۆ وان دا دیار كرن، زۆرێ ب چەنس بوو كو دەلیڤا سەرەدانا سولتان سەلیمی ب دەست كەفتی، بەلێ دەمێ سولتان سەلیمی ئەو وار و وەلاتە داگیر كرین، قاسم بەگێ كوڕێ جانپۆلات دا گەل كاروانێ سولتانی و بەرەف ئەستانە كەفتنە رێ، وی دەمێ تەمەنێ كوڕێ وی دوازدە سال بوون، ل وی وەختی شێخ عزەددینی قەستا دیوانا ئەحمەد كوڕێ جەعفەر كر كو ب قەراجە پاشا دهاتە ناس كرن و میرێ لیوا حەلەبا ئۆسمانی بوو، شیا ب رێیا چەند بالادەستا نەكامی و فەسادییا وی بكەن ب رێكا خاپاندنا وان خرابی و كێم وكاسی و كرێتیێن قاسم بەگێ بگەهینە سولتان سەلیمی و بڕیارا كوشتنا وی دەركەفت و هاتە كوشتن.
جانپۆلات كوڕێ قاسم بەگێ ما ل كۆچكا سولتان سەلیمی و خودانكرن و پەروەردەكرنا وی بستۆیێ خوەڤەگرت، پشتی كوشتنا قاسم بەگێ برایێ وی حەبیب بەگێ جهێ وی ل حوكمرانییا میرگەهێ گرت، بەلێ قەرەجە پاشای بێ بەختی لێ كر و داخواز كرە حەلەبێ و ل وێرێ ل خاچێ دا ب توهمەتا زێدەگاڤییا مارەكرنا نەه ژنان و كۆمڤەكرنا وان د ئێك نڤیندا. ئەلغەزی دبێژت ئەڤا روودای ل سالا 1516ز بوو، حەبیب بەگ كوڕێ عەرەبوو ژمەزهەبەكێ خودان بها و ژ میرێن ناڤچەیا قەسیرا مەندی بوو.
كا چاوا دپەرتووكا (عبدالرزاق الحسنى) دا – الیزیدیون، هەروەسا دپەرتووكا (درر الحبب) یا رزا ئەلحەنبلی یێ ئێك ژ زەلامێن چەرخێ دەهێ مشەختی هاتییە كو عزەددین كوڕێ یوسفێ كوردی یێ عەدەوی میرێ لیوا حەلەب ل دووماهییێن دەولەتا چەركەسی و دەستپێكێن دەولەتا ئوسمانی، ژ تائیفەكێ بوو كو سەر ب تائیفا شێخ عودەی كوڕێ مسافر خودێ ژێ رازی بت، ب ماڵباتا شێخ مەند دهێنە ناسین، لسەر دەمێ وی میر حەبیب كوڕێ عەرەبوو د سەرداڤا كەلها حەلەبێ دا ل خاچێ هاتە دان، ژ ئەگەرێ هەبوونا ناكۆكییەكێ د ناڤبەرا میرعزەددین و كوڕێن عەرەبوو، ئەڤ ناكۆكییە ژی ڤەدگەرنە هندەك ئەگەرێن ئایینی و دنیایی، ژ وان ژی ماڵباتا عەرەبوو ژ رێبازا سوننی بوون و ماڵباتا شێخ مەند ئێزدی بوون، پاشی دیوانا سولتان سەلیمی میرگەها كوردان رادەستی شێخ عزەددینێ ناڤبری كر، پشتی شێخ عزەددینی وەغەركری چ كوڕێن دەستهەل و هەژی ل ناڤ خێزان و مرۆڤێن وی دا نەبوون كو كاروبارێن حوكمەتێ ب رێڤە ببەت، لەورا بڕیارا برێڤەبرن و دەستهلاتا میرگەهێ بۆ كۆچكا سولتانێن ئەنتاكیا هاتە رەوانەكرن و حوكمڕانیا وێ رادەستی شاه محەمەد بەگێ كرن كو ئێكە ژ ماڵباتا حوكمڕانێن كوردێن حەسەنكێف(حصن كیفا).
پشتی سولتان سەلیمی وەغەر كری دەستهەلات كەفتە دەستێ سولتان سلێمان قانونی (1520 – 1566ز) ، جانپۆلات ژ كۆچكا سولتانی دەرێخستن و برن (باب العالی) (سەنتەرێ حوكمڕانیا دەولەتێ) و كرنە بەرپرسێ پێشوازییكرنا ئەو كەسێن ب فەرمی سەرەدانا دەولەتێ دكەن، بەلێ دەمێ د ناڤ شەڕاندا كارێن مەزن ژێ دیتین، سولتانێ هەژی مەردینییا خوە دیت و دخواز ژێ كر كو حوكمڕانیا میرگەها خوە بكەت كو ئەو میراتگرە و میراتێ باب و باپیرێن وییە، بەلێ پاشی سولتان سلێمان دوودلبوو ترسییا ڤەگەریێتە وێرێ و كوردێن وێرێ بهێنە ئازراندن و نەئارامیێ پەیدا ببت، ئەڤجە كرە حوكمرانێ سنجەقەكێ ژ سنجەقێن سەر ب ویلایەتا حەلەبێ ڤە، بەلێ جان پۆلاتی ئەو فەرمانە رەت كر و پێ رازی نەبوو، ئەڤجە حوكمرانییا میرگەهێ دا حسێن خان ئەلخادم و راسپارد كو پشكنینا رەوشا كوردێن كلس بكەت ژ هەمی لایانڤە، كا ئەرێ دشیاندایە حوكمرانیا وێ بدەنە جان پۆلاتی كو مافێ میراتگرییێ بۆ وی ڤەدگەڕت، پشتی حسێن خانی دویڤچوون و ڤەكۆلین لسەر رەوشا میرگەها كلس كری، كرە راپۆرت و بۆ جەنابێ سولتانی هنارت و تێدا هاتییە: ئەگەر ئەم میرگەها كوردێن ڤێ ناڤچەیێ نە دەنە پاڵ جانپۆلات بەگێ، ژبلی وی كەس نەشێت دەرهەقێ ئەركێن ب رێڤەبرنا حكومەتێ دەركەڤت و شوڕەش و هەرەشەكار و فیتنا كوتا ناكەت، هەروەسا بێی وی ئاكنجی و رێڤینگێن حەلەبێ و دەوروبەرێن ویلایەتێن عەرەبی ژ خرابی و فێلبازان قوڕتال نابن، ئەڤ راپۆرتە بۆ سەدەم كو سولتان سلێمان هەرێما كلس و سەنجەق و قەزا و ناحیێن وێ ب جانپۆلاتی ب بەخشت، ب شارەزایی و دەستهەلی ب رێڤەبرنا كاروبارێن وێ رابوو، جانپولات بەگ دانعەمر بوو و 90 سالا تا 100 سالا ژییا و ل سالا 1572ز وەغەرا داوییێ كر، كۆمەكا كوڕان ل پاشا خوە هێلان ناڤێن دەهان ژ وان دزانم وەك حەبیب، عومەر، ئەحمەد، عەبدوللا، حسێن، جەعفەر، غەزەنفەر، زەینەل، حەیدەر، خزر، هەمیان ناسناڤێ بەگ هەبوو.
پشتی مرنا جانپۆلاتی، حوكمڕانی كەفتە دەستێ كوڕێ وی جەعفەری ل گوڕ وەسیەتا بابێ وی و ئەو پەیمانا ژ كۆچكا سولتان مورادی ڤە هاتی دەركرن، پشتی بۆرینا چار سالێن حوكمڕانییا خوە، سەردار مستەفا پاشا بەرەف ناڤچەیا شێروانڤە چوو ژ بوو داگیركرنا وێ، ئەڤجە جەعفەر بەگێ بڕیار دا خوە ڤێڕا بگەهینت و بەرەف دیاربەكرێ ب رێكەفت، لێ گاڤا ئەو گەهشییە چیایێ قەرەجداغێ كو دكەڤیتە ناڤبەرا سیوەرەك و دیاربەكرێ ژ هەسپی فڕی و ب عەردی كەفت و گیانێ خوە ژدەستدا.
دەربارەی حەبیب بەگێ ئەوێ ژ لایێ جەعفەرێ برایێ خوە ڤە گەلەك تووشی زولم و زۆرییێ بووی، دەمێ وی ژ میراتێ بابێ ژی زڕبەهركری ل گوڕ وەسیەتا بابێ خوە، بەلێ ئەوێ سنگ رەقبوو، تۆلا خوە ڤەدكر، بۆ گل و گازندێن خوە كەسەك هنارتە كۆچكا سولتانی و ب دەرفەتا چاڤپێكەفتنا وەزیرێ مەزن شاهی بوو، ژبۆ كو وێ كێشا ل ناڤبەرا هەردوو برایان نەمینت، سنجەقا نابلس كو ئێك ژ ویلایەتێن شامێ یە دایێ، بەلێ حەبیب بەگ ل بەر نەهات و پێ رازی نەبوو، داخوازا دەڤەرا بالس كر كو دبیتە ویلایەتەك ژ ویلایەتێن حەلەبێ، بەلێ ئەو ویلایەت ل بن دەستێ برایێ وی حسێن بەگێ دا بوو، وەك دەستپێك ب دەستڤە هات، بەلێ دەمێ ئەڤ خەبەرە گەهشتیە حسێن بەگێ، كەسەك هنارتە ئەستانە و ئەو بڕیار هاتە هەلوەشاندن و حەبیب بەگ ژێ هاتە دوورخستن، گاڤا حەبیب بەگێ ئەڤە بهیستی، قەستا سولتان مورادی كر و پێنچ هزار دینارێن زێڕی دگەل خوە برن بۆ شێخێ تایبەتێ سولتانی داكو ناڤبەینكارییێ بۆ بكەت ل نك سولتانی داكو حوكمڕانیا میرگەها كلس بدەتێ، ناڤبەینكاریا شێخی بوو سەدەما دەركەفتنا فەرمانەكێ كو ل دویف وێ فەرمانێ سنجەقا (سلمیە) ل دەڤەرا حەلەبێ پێ بەخشین، لێ بەلێ ئەو ژێ رازی نەبوو، بەرامبەر رژدی و داخوازا وی یا بەردەوام ژ شێخی، فەرمانا سولتانی دەرچوو ب بەخشینا دەڤەرا كلس و حوكمڕانیا سنجەقا سلمییە رادەستی برایێ وی حسێن بەگی كرن، تنێ حەبیب بەگێ سێ سالان حوكمرانییا میرگەها كلس كر و پاشێ هاتە دوورخستن برایێ وی حسێن بەگ ل جهێ وی دانا.
بۆ ماوەیەكێ درێژ حوكمڕانی ب سەربەخۆیی یەكا تەمام لێ دگێرا، پلا میرێ میران بدەستخۆڤە ئینا ل تەرابولسا شامێ ل سالا (1592ز) دا، زێدەباری حوكمڕانیا كلس، ناسناڤێ پاشا ژی بۆ هاتە دان و بۆ خودان قەدر و باندۆر، د دەستپێكا دەستهەلاتدارییا میر حسێن جانپۆلاتدا، ئینكشارییێن دیمەشقێ لسەر داخوازییا سولتانی هاتن كو ل باكوورێ حەلەبێ دژی سەرهلدێرێن ب ناڤێ جەلالی دهێنە ناسین شەڕی بكەن، ناكۆكییەك دژوار د ناڤبەرا وان و حەلەبیاندە دورستبوو، یەحیا ئەفەندی دادوەرێ حەلەبێ زانا و میرێن حەلەبێ بەرهەڤ كرن و نڤیسارەك بۆ حسێن پاشای میرێ كلس هنارتن و ئامادەبوونا وێ تێدە خوەستن، كو پێكهاتنەك ئاشتییانە د ناڤبەرا وان و ئینكیشاریێن دیمەشقێ دا دورست كەت.
حسێن پاشای لەشكەرەكێ مەزن دگەل خوە ئینا و بزاڤ كر ئاگرێ شەڕی ڤەمرینت، بەلێ ئینكیشارییان پتر ژ جارەكێ پەیمانا رێكەفتنا خوە دگەل حەلەبییان شكاند، حسێن بەگ ب لەشكەرێ خۆڤە ژ حەلەبێ دەركەفت و ب كەربەكا دژوار گۆتێ: خودێ كووچكێن لسەر چێلان موسەلەتكرین / الغزی، بەرگێ3، لاپەرێ 211/. ئینكیشارییان حەلەب داگیر كر و گەلەك زولم و زۆری كرن.
ل سالا 1602ز نەسۆح پاشا وەك والییێ حەلەبێ هاتە دەست نیشان كرن، پشتی دەمەك كورت د ناڤبەرا وی و ئینكیشاریان بویەرەك مەزن روودا، حسێن پاشای پشتەڤانییا وی كر و ئینكیشاری بەرەف حەلەبێ رەڤین، پاشێ لێك خڕڤەبوون و ڤێ جارێ لەشكەركێشانە كلس و دۆرپێچ كرن و گوندێن دەوروبەرێن وێ وێران كرن، وەك باب و ئەعزاز و گوندێن حەلەبێ، كەفتنە ناڤ كلس و دەست ب دزین و تالانكرنێ و كریارێن كرێت و دژەمرۆڤایەتییێ كرن. حسێن پاشا و نەسۆح پاشا نەچاربوون دژی وان شەڕی بكەن و وان ژویلایەتێ ب دەرێخینن.
دەمێ بەرپێن نەسۆح پاشای خۆشبووین، پرۆپاگندەیەك بەلاڤ كر كو حسێن پاشا والییێ (كلس)ێ دژی دەستهەلاتا سولتانی كار دكەت و بزاڤێن كوشتنا وی كرینە، ئەڤە ژی بەرۆڤاژی راستیێ نە، بەلكو دەولەتێ حسێن پاشا و هەلویستێ وی ل بەرچاڤ وەرگرت، ژبەر مەردینی و قەهرەمانییا وی، هەروەسا مانا وی بۆ دەمەك درێژ وەك والییێ (كلس)ێ سولتانی چ هەلویست دژی حسێن پاشای نەوەرگرتن، بەلكو دوورخستنا وی ژ كورسیكێ ب دژوار ددیت، ژ بەر هۆزا جانپۆلاتی دترسییان ئاڕێشە و نەئارامی ژ دوورخستنا وی پەیدا بن، لەورا ژی چاڤێ خوە لێ نقاندن و ب دانا پارەی ژێ رازی بوون،
دەمێ گەفێن نەسۆح پاشای گەهشتینێ دەست ب خڕڤەكرنا لەشكەرێ خوە كر و ل دەرڤەی (كلس)ێ گەهشتن ئێك و جۆت لەشكەر كەفتە لێكدانێ و د ئەنجانێ داوی یێ دا لەشكەرێ نەسۆح پاشای شكەستنخوار، ڤەگەڕیانە حەلەبێ، دژی حسێن پاشای بۆ جارا دووێ بەرهەڤیێن شەڕی كرن، د وی دەمێ ئەو هۆسا لبەر ئێك راوەستیاین، فەرمانەك ژ لایێ وەزیرێ مەزن سینان پاشای ڤە هات، بدەست نیشانكرنا حسێن پاشای وەك میرێ میران لسەر تەڤایا میرگەهێن حەلەبێ و دەركرن و دوورئێخستنا نەصوح پاشای، نەسۆح پاشا زۆر تۆڕە بوو، رەتكر كو حەلەبێ رادەستێ حسێن پاشای بكەت و گۆت: ئەگەر خوە بەنییەكێ رەش بدانن ئەز دێ گوهداریا وی كەم تنێ كوڕێ جانپۆلاتی نەبت، نڤیسارەك بۆ دەولەتێ نڤیسی، میرێن هۆزان بكێر دەستهەلاتدارییا دەولەتێ ناهێن.
حەفتیەك د سەر ڕە نەبۆری و حسێن پاشا بەرەف حەلەبێ هات، پشتی شەڕ د ناڤبەرا واندا روودای، نەسۆح پاشا نەچاربوو ل پشت دیوارێن حەلەبێ خوە ئاسێ بكەت، حسێن پاشای بۆ ماوێ چار مەهان حەلەب دۆرپێچ كر، شەریف ئەفەندیێ دادوەر كەفتە ناڤبەرا هەردووان، پشتی پێكهاتنەك د ناڤبەرا هەردوواندا ل سالا (1605ز) گرێدای، نەسۆح پاشا رازی بوو ب هەمی هێز و تاقما خوەڤە حەلەبێ بجه بهێلت و ژێ دەركەڤت (كامل الغزی ج3).
ل سالا 1605ز حسێن پاشای مل بملێ وەزیرێ مەزن جغالەزادە سینان پاشای شەڕ دژی فارسان دكر، پشتی ئۆسمانی شكەستین د شەڕی دا، هندەك میرێن كوردان ژ لەشكەرگەهێ ئۆسمانییان دەركەفتن، وی دەمی سینان پاشای حسێن پاشا سوچدار كر كو زوو خوە ڤێڕا نەگەهاند، ئەڤجە دەستەسەر كر و ل وانێ خەندقاند و سەرێ وی ژێكر و عەلی بەگێ برایێ وی ل جهێ وی دانا. دەمێ هۆزا حسێن پاشای خەبەرێ كوشتنا وی بهیستی، ئاگرێ عەشیرگەرییێ د ناڤ واندا شاریا، نەمازە كوڕێ برایێ وی، كوڕێ عەلی بەگێ، كو ل دەمێ نەئامادە، وەك نوونەر و جێگرێ وی كاردكر، دگەل مامێ خوە خزر شۆڕەش دژی دەولەتا ئوسمانی راگەهاند.
خەلەكەكێ تێكەل ل دۆرێن خوە كۆم ڤەكر، حەلەب رزگار كر و ل وێرێ بنەجه بوو، هەروەسا والییێ حەلەبێ یێ نوو ئەوێ ژ لایێ سولتان حسێن بەگێ ڤە هاتییە دەسنیشان كرن ل باژێڕێ ئەدەنە هاتە كوشتن، ب رێككەفتن دگەل والییێ وێ جەمشید پاشا، كو ئەو ژی ژ دەرڤەی دەستهەلاتا سولتانی بوو، ئەڤجە میر یۆسف كوڕێ سەیفا حوكومڕانێ عەكا، نامەیەك بۆ سەنتەرێ دەستهەلاتا عوسمانییان(باب السلطنة) هنارت، تێدا داخواز كر كو وی بكەنە میرێ لەشكەرێ شامێ و پەیمان دا كو ئەو جانپۆلاتی ژ حەلەبێ دەربێخت، وەكی وی ڤیای بەرسڤا وی هات، ئەگەر شیا پەیمانا خوە جێ بەجێ كەت، لەشكەرێ خوە خڕڤە كر و هەردوو هێز ل نێزیكی حەمایێ گەهشتن ئێك و كوڕێ سەیفا شكەستنخوار و رەڤی دیمەشقێ و جانپۆلات بەرەف داگیركرنا تەرابولسێ چوو و دەستێ خوە داناسەر.
ل سالا (1606ز)دا كوڕێ جانپۆلاتی و لەشكەرێ شامێ ل نێزیكی دیمەشقێ ب شەڕچوون، سەركەفتن لسەر وان تۆمار كر و پێشرەوی كر بۆ داگیركرنا دیمەشقێ، بەلێ خەلكێ وێ دگەل كوڕێ جانپۆلاتی پێكهاتن، كو خوە ژ بڕیارا داگیركرنێ ڤەكێشت بەرامبەر بڕەك پارەی، ئەڤجە ڤەگەڕیا حەلەبێ و دەست ژ داگیركرنا دیمەشقێ بەردا. د رێیا ڤەگەڕیانا خوە دا ئەو كوڕێ سەیفای پێكهاتن و خزمانییا وی كر، ب وێ رێكێ عەلی بەگێ سنۆرێن حوكمرانیا خوە ژ ئەدەنە تا غەزە بەرفرەه كرن، هەروەسا كوردستان ژی ڤەگرت.
وەك مە لسەری گۆتی، د سالا( 1607ز) ئەرشیدۆق فردیناندی شاهێ دەستهەلادارییا تۆسكانا پەیمانەك دگەل ئوسمانییان گرێدا و تێدا سەربەخۆیی یا میرگەها كوردی هاتە راگەهاندن، وی گاڤێ دەستهەلاتدارییا ئۆسمانی تووشی شۆڕەشا جەلالییان ل ئەنادۆلێ و سەرهلدانا مەعنیینان (لەشكەرێ فەخرەددین ئەلمەعنی) ل لوبنانێ، ژ بەرڤێ یەكێ وەزیرێ مەزن، قویوجی مراد پاشا سەرلەشكەرێ هێزەكا مەزن شەڕی بكەن دژی سەرهلدێران، ل ئەدەنە و سێواسی ژ ناڤبرن و بەرف حەلەبێ كەفتە رێ، پشتی ئەڤ خەبەرە گەهشتییە گوهێن كوڕێ جانپۆلاتی، گرانییا هێزا خوە هەمی ل كەلها حەلەبێ دانا، دیوارێن كەلهێ قائیمكرن و خوە بەرهەڤ كر بۆ روو ب رووبوونا لەشكەرێ موراد پاشای، دووڤڕە ژبۆ رێگرتنا لەشكەرێ ئوسمانی، تیپەكا لەشكەرێ خوە فرێكرە چیایێ بغراسێ بۆ قائیمكرنا وێ، بەلێ موراد پاشا د وێ رێكا تەنگڕە نەچوو، بەلكو رێیا خوە گهۆڕی و د چیایێ (قاز)ڕە چوو، كوڕێ جانپۆلاتی هند پێ حەسیا كو لەشكەرێ وەزیری بسەرداگرت، ل ڕۆژا سێ شەمبی، مەها چریا ئێكێ ل سالا (1607ز) ل ناڤبەرا زنجیرێن چیایێ تۆرۆس، نێزیك بیلان، ل جهەكێ دبێژنێ دەشتا روج شەڕی دەست پێ كر، حكومڕانێ مەرعشێ زولفەقار رۆستەم پاشا ب چل هزار كوردان ژ كوردێن دلغدار(ذو القدریة) گەهشتنە لەشكەرێ موراد پاشای، زێدەباری لەشكەرێ ئۆسمانییێ یێ فەرمی، ژبۆ رووبروو بوونا عەلی پاشایێ كوڕێ جانپۆلاتی، ئەوی ژی لەشكەرەكێ چل هزاری بەرهەڤكربوو.
دەمێ هەردوو لەشكەر بەرهنگاری ئێكبووین، ل دەستپێكێ عەلی بەگێ سەركەفتن تۆمار كر، ل گەڕا دوویێ شكەستن خوار و بیست و حەفت هزار شەڕڤان ژ لەشكەرێ وی هاتنە كوشتن، ئەڤجە لەشكەرێ خوە ڤەكێشا جهێ ژدایكبوونا خوە ل (كلس)ێ، بەلێ شەڤەكێ تنێ مانە تێدە، ڕۆژا پاشتر دگەل هندەك سەركردەیێن لەشكەرێ خوە ژێ دەركەفتن و كلس بجه هێلان.
دەربارەی موراد پاشای، ڕۆژا دووێ ژ بوویەرێ بەرەف (كلس)ێ كەفتە رێ و دەست ب لێگەڕیانا عەلی بەگێ كوڕێ جانپۆلاتی كر و هەمی پارەیێ وی دەستەسەر كر، ژ وێرێ چوو حەلەبێ و كەلهە ژ هاریكارێن وی پاقژ كرن، دەستێ خوە دانانە سەر هەمی مالباتا وی، دەربارەی عەلی بەگێ پشتی كلس بجه هێلای بەرەف مەلاتیێ چوو، ژ وێرێ قەستا كەسەكی كر ل دەڤەرا ئەنادولێ كو دبێژنێ ئەلتەویل كو ئەو ژی ژ دەولەتێ قەچاخ بوو، عەلی بەگێ داخوازا ئێكگرتنێ ژێ كر، بەلێ وی داخوازا وی رەت كر و گۆتێ: (ئەز ئەوێ دبێژنە من تاوانبار، ئەز نەگەهشتی مە وێ پلا تە هەی ژ تاوانبارییێ)، دووڤڕە چوو بورسایێ و پەیوەندی ب حكومڕانێ وێ كر و خوە بۆ داناسین و گۆتێ: ئەز بێزار بووم ژ یاخیبوونێ، من بگەهینە جەم سولتانی، دڤێدە هاریكارییا وی كر و گەهاندێ، دەمێ سولتان ژێ پڕسی: ئەگەرێ یاخیبوونا تە چ بوو، بۆ تۆ پشتەڕێبووی؟ ئینا گۆتی: ئەز پشتەڕێ نەبوویمە، بەلكو كۆمەكا بەلەنگازان ل من خڕڤەبوون، من نەشیا خوە ژ وان قوڕتال كەم، هەتا كو من ئەو هاڤێتینە د دەڤێ لەشكەرێ تە دا و ئەز بەرەف تەڤە رەڤیم و وەك تاوانبارەكێ گونەهكار، ئەگەر هوون ل من ببۆرن، هوون خەلكێ وێ یەكێنە، ئەگەر هەوە ئەز دادگەه كرم، بڕیار بڕیارا هەوەیە، ئەزێ بەرهەڤم.
ئینا سولتان ئەحمەدێ ئێكێ(1603 – 1617ز) لێ بۆری و كرە میرێ میران ل دەڤەرا (تەمشوار) ل یۆگسلاڤیا نۆكە، دەیكا خوە و كوڕێ خوە دانانە جەم سولتانی، ل وێرێ كوڕێ وی ل قوتابخانەیا تایبەتا سولتانی هاتە و قەبول كرن، د ناڤ قەسرا سولتانی دا، لێ بەلێ وەسا دهێتە خۆیا كرن، كو ئەو لێبۆرینە ب دلێ موراد پاشای نەبوو، (غزی) د پەرتووكا خوە دا دبێژت: عەلی بەگ ڤەگەڕیا سەر قەچەخییا خوە و دوژمنكاریا وان كر، ژ بەر ڤێ یەكێ موراد پاشای كەسەك بۆ كوشتنا وی هنارتە كەلها بەلگرادێ و كوشت و سەرێ وی هنارتە كۆچكا سولتانی.
ئەڤا روودای ل دوورێن سالا(1611ز) بوو، ب ڤێ روودانێ پەردە لسەر میرگەها كوردان هاتە داخستن و ماڵباتا مەندییان هاتە ژ ناڤبرن، ئەو ماڵباتا ئەڤ میرگەهە دامەزراندی و حوكمڕانییا وێ دكر بۆ ماوێ (400) سالان، هاتە هەلوەشاندن و ژناڤچوو. پشتی كوشتنا عەلی پاشای، ئەندامێن خێزانا وی شیان خوە ژ دەستێن قرێژێن موراد پاشای قورتال بكەن، ل دەردۆرێن حەلەب و (كلس)ێ خوە هندا كرن، پاشی سەعید بەگێ جانپۆلات ل سالا (1630ز)خوە گەهاندە مەعنیێن درووزا میرێن لوبنانێ، كو ماڵباتا وی تێكلییەكا كەڤن دگەل واندا هەبوو، دبێژن ماڵباتا مەندییان ل رۆژێن دەستپێكێ مەزهەبێ درووزا هەمبێز كر ل ناڤچا حەلەبێ(موصلی، ب1/ل 490). ماڵباتا جانپۆلاتییا نۆكە ل لوبنانێ ژ پشتا ڤی سەعید بەگی دەركەفتینە.
پێدڤییە ئەم ژ بیرنەكەن، كو ل دەڤەرا (حارم)ێ هەڤدە گوندێن درووزا هەنە خەلكێ وێ ب پشتراستی خوە ب نەژاد كورد دزانن، سەبارەت هۆزا جانپۆلاتی د پەرتووكا(درر الحب)دا هاتییە: ئەڤ هۆزا ل دەستپێكا دەركەفتنا خوە پشتەڕێی سوننەتێ بوون، بەلێ مستەفا نەعیم ئەلحەلەبی سەبارەت وان دبێژت: ( ل گۆری گۆتنا شێخ كامل ئەلغەزی)) هۆزا جانپۆلاتی ژ هۆزێن كوردێن سنجەقا(دەڤەرا) كلسێ نە ئەوا نێزیك حەلەبێ، حسێن پاشای هندەك كریار و كار هەبوونە هەژی گۆتن و بیرئینانێ نە، ژ بەركو دەولەتا ئوسمانی هەر دەما فەرمانا وی كربا، زوو بەرسڤ ددا و فەرمان بجه دئینا، رۆژهەلات و رۆژئاڤا دشەقاندن، دگەل هۆزا خوە دژی دوژمنێن دەولەتی شەڕەكێ باش دكرن.
كەلها جانپۆلاتی:
بەرمایك و شوونوارەكێ كەڤن، یێ لسەر بلنداهیێن چیای، ل باشوورێ ڕۆژئاڤایێ باژێرێ كلسێ هەی، دبێژنێ كەلها جانپۆلات، دكەڤیتە گۆپیتكا چیایێ بارسی ب بلنداهییا (850م)، ژ لایێ باشوورێ ڕۆژهەلاتی ڤە دكەڤتە هنداڤی باژێرێ ئەعزاز ب دووراتیا (5)كم، ئەو قووناغا د ناڤبەرا وێ و دەشتا (مرج دابق)دە تنێ (15)كم، ژ هەردوو ئالیێن باكوور و ڕۆژئاڤاڤە كەلهە دكەڤتە هنداڤ رووبارێ عەفرینێ و ب(40) كم ژ عەفرینێ دوورە، (15)كم ژ عەفرینێ دوورە ژ لایێ ڕۆژهەلاتێڤە.
رووبەرێ گۆپیتكا چیایێ بارسی ئەوا كەلها جانپۆلات لسەر هاتییە ئاڤاكرن دگەهتە (4) هكتاران، ب دارێن چڕوپر دهێتە نخافتن، شینوارێن وێ یێن سەرەكی و درۆهن و ئاشكرابوون تا ناڤەڕاستا سەدسالا بیستێ، ئەو شینوارێ نۆكە ژ كەلهێ مای، سێ عنبارێن ڤەگرتنا ئاڤێ نە، دوو ژ وان دكەڤنە سەر پەڕێ ڕۆژئاڤایێ كەڤرێن ئاڤخواری(الجرف الصخرى)، یا سێیێ عنبارەكا جوان یا مەزن یا ئاڤێیە، دكەڤیتە دووماهیا ئالییێ چیای ژ لایێ باشوور ڤە، ژسەرێ چیای تا داویا ژێهەلییا بەرەف خوارێ دچیت، بانێ وێ سەرب شێوازێ كڤانی ڤە دچت، پیچەكێ ژ ئاستێ عەردی بلندترە، ل ئالییێ ڕۆژهەلاتا عنبارێ گوڕستانەك كەڤنار و مەزارێ (بارسی خاتون)ێ هەیە كو تایبەتە ب ئێزدییانڤە.
ژێدەر: كۆڤارا (الحوار)، السنة 25، العدد 72/2018.
