گرفتێن ئەقلێ مرۆڤێ كورد (لاوازییا ئەقلی ـــ هزری)
محسن ئۆسمان
بەرلین
2022
ئەگەر هزر ب خوە، سیستەمەكێ بیر و نێڕینا دۆرهێلی ب تێهزركرنێن فەلسەفی بیت، پا دیسان دپرسین، چەوان دێ خەباتا هزری كەین، ئەگەر مە هێشتا هزر ب خوە نەبیت؟! یان بێژین، ئەگەر ئەم نكارین هزر بكەین و واتەیا فەلسەفێ ژی هزرا د هزركرنێ دا بیت، پا دێ چەوا كارین بەرسینگێن ژیانێ/ ئاڕێشەیێن خوەیێن ئیرۆ گرین؟ گەلۆ ئەڤ جۆرە پرسە، گرێدایی هزرێ یان فەلسەفێ‌نە؟ گەلەك گرانە مرۆڤ نەشێت هزر بكەت، چونكو ژیانا بێی هزركرن گەلەك باجێن گران داینە/ هەنە، هەرچەندە ژی “ئەڤ سەردەمە پالدەرێ پتر تێهزركرنێ‌یە، لێ بەلێ مە ب تێروتەسەلی هزر تێدا نەكر/ هایدیگەر !
ئەگەر واتەیا فەلسەفێ ل گۆر فیتاگۆرس “حەزا پەندان” بیت، پا ئیرۆ واتەیا فەلسەفێ ب فرەهییا پەیڤێ، حەزا “مەعریفا ئەقلییە”، لەورا هابرماس د ڤەكۆلینێن خوە دا، “فێنۆمێنۆلۆگیا گیانی/ هێگێل”، كرە “فێنۆمێنۆلۆگیا هشمەندییێ”، ژ بەر هندێ، گرانیا تەڤگەرا هزری و بەرهەمئینانا مەعریفی، خوە د بەرسڤا پرسان دا نابینیت، بەلكو خوە پتر د دەسنیشانكرنا رەنگێن پرسیارێن ئەم پێشكێش دكەین دا دبینیت. ئێدی جوداهییەكا گەوهەری د ناڤبەرا “تو هزر بكەی، كو تو دزانی” و “تو بزانی، كو هزر دكەی” دا هەیە!
گەلۆ ئەڤرۆ چ هزر سەردەستێ جڤاكییە، فۆرم و ئاراستەكرنێن ڤێ هزرێ چنە، هێز و بەردەوامییا ڤێ هزرێ چەندە؟ ئەرێ جیهانا هزرێ چییە؟ دیارە رێكێن زانستی دكارن بەرسڤێن پرسێن ئالۆز و سەردەمی بدەن، چونكو تێهزركرنێن زانستی بۆ تێگەهشتنا دۆرهێلی و گوهەڕین ل گوڕ ئارمانج و بەرژەڤەندییێن مرۆڤی پێدڤینە، ئەڤ پاشخان و تێگەهشتنە، دكارن هشمەندییا جڤاكی بگوهەڕن، لەورا جڤاكێن رۆژئاڤا ئەڤ شۆپە ژ خوە ڕا كرنە رێباز، ئێدی مێتۆدێن زانستی پالپشتییێ ل سەر ئەگەرێن ماددی بۆ چارەسەركرنا هەر بوویەرەكێ دكەن.
تەڤ رەهەندێن هزری د كووراتیا خوە دا، رەهندێن رەوشەنبیرینە، چونكو دەما رەهەندێن هزری هەژار دبن، رەهەندێن رەوشەنبیری ژی قەلس دبن، ئەڤە ب خوە ژی، كەلەم و ئاستەنگێن وەرار و ئافراندنێ‌نە. گەلۆ مێتۆد بێی نێڕینێن فەلسەفی دهێتە كرن؟ مێتۆد نە نەخشەرێیەكا تیۆرییە، بەلكو ستایلەكە بۆ “فامكرن، راڤەكرن و داڤەكرن”ێ، كو ب ئالاڤێ دەربڕینەكا فەلسەفی دهێتە بناڤكرن، ئێدی مێتۆد رێیا لێگەڕیانا هزرییە، ژ بەر هندێ گوهەڕینا رەوشێ، دخوازیتە گوهەڕینا “ئالاڤ و تێگەهان”، كو دگەل گوهەڕینێن سەردەمی بگونجن، ئەڤە ژی دڤێت مرۆڤ ب دەنگەگێ بلند هزر بكەت، دا بكاریت بەر ب ئاقارێ ئافراندنێ‌ڤە بچیت، لەورا تاكو ئەم خوە ژ هشمەندییا دژی “پێشكەتن و هەڤچاخی”یێ رزگار نەكەین، نكارین د چ هێلان دا بەرهەمدار بین، چونكو مە هند گرنگی نەدایە “زانست و تێگەهان”.
سروشت/ دیرۆك و جڤاك ژی ژ ڤالاتییێ دترسن، لەورا دڤێت هەرتم ب هزر و ئیدیۆلۆگییان بهێنە پڕكرن، هزر ب خوە ژی، گەلەك حەز ژ تەڤگەرێ دكەت، چونكو راوستیانا هزرێ جۆرەكێ مرنا هزرێ ب خوەیە! لەورا گرنگییا هزرێ بكاریت بەرسڤێن دۆرهێلی بدەت، داكو بكاریت بەردەوام دگەل مللەتان ژیانێ بكێشیت، ئێدی یا گرنگ نە هزرن، بەلكو رێیا بەرهەمئینانا هزرانە، كو ئەڤە نەخشەرێیا هزرێ دەسنیشان دكەن، لەورا ماركس و ئەنگلس، د “مانیفێستا كۆمۆنیستا/ 1848” خوە دا دبێژن، تشتێ ئیرۆ گرنگ نە بەس ئەوە خەلك هزرێن مە ناس بكەن، بەلكو دڤێت رێكێن هزركرنا مە ژی ناس بكەن، چونكو تا نوكە “فیلۆسۆفێن كلاسیك، تەنێ راڤەكرنا جیهانێ دكر، بەلێ یا گرنگ گوهەڕینە ، ب ڤێ واتەیێ، گرنگییا پرۆسێسێ، خوە د گوهەڕینا دۆرهێلی دا دبینیت.
گەلۆ یا گرنگە، ئەم رەفتارێن خوە بكەینە هزر یان هزرێن خوە بكەینە رەفتار؟ یان بێژین، باشە هزر ببنە ریالیسیت یان ریالیسیت ببیتە هزر؟ ئەرێ هزرێن مرۆڤی، چەوا دگەل ژیانێ دگونجن و چەوا راستی ژیانێ دهێن؟ گەلۆ هەست و هزر بۆ چنە، ئەگەر نەبنە كریار؟ بودریار ــ Jean Baudrillard خوە ل بەرسڤدانا بەشەكێ ڤان پرسان دكەتە خوەدان و دبێژیت: جودابوونەكا گەوهەری د ناڤبەرا ئورۆپی و ئەمریكییان دا هەیە: ئەمریكی ریالیستی ل گۆر هزران درست دكەن و ئەم/ ئورۆپی ریالیستی دگوهەڕینە هزران .
راستە ژی هەرتم ساخلەتێن ژیانێ د گوهەڕینێ دانە، سروستێ مرۆڤی وێنێ دەردورێن خوە ڤەدگوهێزیتە مەژی و دكەتە رەنگ و ئالاڤێ سەرەدەرییێ، لێ ل نك مە وێنەیێن خوەجهـ د مەژییێ مە دا درستبووینە، ئێدی ل شوونا ئەم وێنەیێن ریالستی ڤەگوهێزینە مەژی و بكەینە هزر، ئەم وێنەیێن خوەجهـ ڤەدگوهێزینە ریالستی و باورەیێن خوە پێ گەرم دكەین، ژ بەر هندێ جیهانا مەژی و ریالستی هەڤناگرن، ئێدی پێدڤییە، ئەم ل پێكهاتێن ریالیستێ خوە بنێرین و خالێن لاوازێن ڤی پێكهاتی، بەرچاڤ بكەین، چ تشتێ خوەجهە و چ ژی یێ لڤۆكە، داكو بزانین ڤی ریالیستی چ جۆرە فۆتۆگراف د سەرێ خەلكێ مە دا رستینە، مرۆڤ نكاریت ریالیستی، ژ دەرڤەی هزرێ راڤە بكەت و هزر ژی ژ دەرڤەی ریالیستێ شرۆڤە نابیت، چونكو هزر وەك ئۆنتۆلۆگی تەڤلی ریالیستی دبیت و ریالیست ژی وەك پرۆسێسا جڤاكی تەڤلی هزرێ دبیت، ریالیست كۆمەكا تێكهلیێن جڤاكی د ناڤبەرا مرۆڤان دایە، ئەڤە تێكهلییەكا نژیارگەرییا سروشتێ هشیارییێ خۆیا دكەت و فۆرمێ پێكهاتێن تێگەهشتنا سەرهەڤكری، بەرچاڤ دكەت، ئەم د ژیانا خوەیا خەیالی دا دژین و هزرا دەسەلاتێ ل سەر ریالیستی ناكەین، چونكو ژ دەرڤەی تەڤگەرا دیرۆكێ‌نە.
ئەرێ دێ چەوان گەل پێشداچن، ئەگەر مرۆڤ هزر د پرسێن ب گومان دا نەكەت؟ دیارە پێشكەتنا گەلێ كورد، گرێدایی ئاستێ پرسیاركرنا مرۆڤێ كورد ب خوەیە، هەرتم د دیرۆكێ دا، هشمەندان هەست ب گوهەڕین و پێشهاتان كریە، لەورا پێشدەم بەرهەڤییا دیاردەیێن گوهەڕینێ كریە، ئەڤ رەوشا ئالۆزا ئیرۆ ئەم تێڕا دەرباز دبین، د هوندرێ خوە دا ژ گرفتێن هزری دنالیت، چونكو پرسگرێكا مە یا هزری، بەری یا جڤاكییەـ ئاخڤتن ل سەر گرفتێن هزری، ئەنجامێ هەبوونا پرسگرێكێن مێتۆد و نێرینێ‌یە، ئەڤ جۆرە ئەقلە خوە ژ هەموو رەنگێن خوەشیێن ژیانێ بێبەهر دكەن، د ئەنجام دا، كاراكتەرەكێ پڕی گرێ ئاڤا دبیت و ڤان گرێكان وەك كین دژی یێ هەمبەر بكاردئینیت، ئێدی خەلكەكێ ب لۆژیكی و دۆرهێلی هزر نەكەت، نكاریت دیالۆگێ ژی ناس بكەت.
دڤێت ئەم سەرەدەرییێ دگەل پرسێن سەردەمی ب هشمەندی و هزری بكەین، چونكو ئەڤ یەكە دكاریت ئاراستەیێ هزریێن جڤاكی و دیرۆكی شەكەت، مەبەست ژ هزرێ نە تێهزركرنە، چونكو هەر كەس هزر دكەت، بەلێ هەر كەس هزران بەرهەم نائینیت، دیسان مەبەست ژ هزرێ، تێهزركرنێن نوو بۆ خواندنێن تشتان/ بوویەرانن، ئانكو دەما بیاڤەكێ/ هزرەكا نوو دهێتە ئاراندن، دخوازیتە ئالاڤ و تێگەهشتنێن نوو ژی، دیارە هزرمەندێ كوور ئەوە یێ پرسا هزرێ، وەك پرسەكا كەسی نە ئەكادیمی ببینیت، داكو پرسا هزرێ، بگەهیتە مان و نەمانێ، دەڕێژكرنا پرسێن هزری، د بەرسڤ و ئەنجام دا، پڕۆژێن هزری بەرهەم دئینیت، ل نك مە هند رێك و زەمینە نەهاتییە خوەش كرن، ئەقل ل هێز و سینۆرێن خوە بگەڕیێت، چونكو ئەقل نەشێت بێی هزر كار بكەت و هزر ژی ب رێیا هەست و ئەزموونان زانیارییان دگەهینتە ئەقلی.
چەوا كورد دبێژن: “دەست دزانیت، كیرێ دخوریێت”. وسا ژی دڤێت، هەر تاكەك بزانیت چەوا هزر بكەت و ژیانا خوە برێڤە ببەت، چونكو دەما خەلك هزر نەكەت، دێ هندەكێن دی “مەلا، ئاغا، سەرۆك و…”، ب پێش وان ڤە هزر كەن. نیتشە دبێژیت بۆ گەهشتنا راستییێ، مرۆڤی پتر پێدڤی ب وێرەكییێ، ژ زانینێ‌یە، ئەڤ رەوشە مە نەچار دكەت، دیسان ڤەگەڕینە پرسێن رەوشەنگەرییێ: “ئەی مرۆڤ تو ب خوە، بوێرە تێبهزرە! بوێرە ئەقلێ خوە بكاربینە!/ كانت/ 1784″، بەلێ پا دیسان دڤێت بزانین هزر خوەدان دیرۆكە، د راستیێ دا دژیت و د شاشییێ دا دمریت!
دڤێت ئەم ب وێرەكی، پەردێ پیرۆزییێ ل سەر هندەك تشتان راكەین، دا راستییا وان ئاشكرا بكەین، چونكو گەلەك قالبێن پیرۆزییێ د سەرێ مە دا هاتینە چاندن، لەورا دڤێت بهێنە ژ ناڤبرن، كاراكتەرێ مە ل سەر ڤێ هەڤدژییا زانست و ئەفسانێ ئاڤا دبیت، چارەسەرییا ڤێ یەكێ وێرەكی و دەسپێشخەری دڤێت، داكو خوە ژ زیندان و سینۆرێن تابۆ و پیرۆزییان رزگار بكەین، چونكو ئەفسانە و خوەشباوەرییێ رووبەرەكێ بەرین ژ ئەقلێ كوردی داگیركریە، ئەڤ هزرە بەربەندێن ل هەمبەر پێشكێشكرنا پرسێن راستێن دوورهێل و دیرۆكێ‌نە.
راستە چاڤێن مرۆڤی دكارن گەلەك رەنگان ببینن، بەلێ پا چما مەژییێ مە د ناڤبەرا دوو رەنگان “رەش و سپی” دا هاتییە قالبدان؟ ئەڤ پەژیكا كەڤنەشۆپی و ترسێ، بنگەهێ ستەمكارییێ ئاڤاكریە، چونكو چەوا ترس كوولەدارییێ بەرهەم دئینیت، وسا ژی حەز/ ڤیان تێكهلییا دیالۆگێ خوەش دكەت، ئها ڤان پارادۆكسان، خەلك ئێخستییە د ناڤبەرا نال و بزمارا ڤێ هەڤركییێ دا، هەروەكو دیرۆك بۆ مە بەرچاڤ دكەت، ژ بەر هشمەندییا كەڤنار تەڤ مەملەكەت، ئیمارات و ئیمپراتۆرییێن دەڤەرێ و جیهانێ ژ ناڤچوون، ڤێجا نزانم بۆچی ئەم ل جهێ خوە ژ ڤی ئەقلی دەرباز بكەین، ئەم ب گەرمی و خوەشی، ڤی ئەقلێ گەمار هەمبێز دكەین، چونكو مە پتر پشتا خوە ب پاشخانەیێن ئۆلی و ئەقلییەتا كەڤنار گەرمكرینە! هەرچەندە ژی ئەڤ جۆرە ئەقلە، ل هندەك دەڤەران پتر ژ بەری سەدان سالان هلوەشیایە، بەلێ پا دیسان پشتی ڤان هەموو پێشكەتنێن تەكنۆلۆژیا/ گلۆبالێ، ژ نوو ئەم ڤی ئەقلێ گەنی، ژ خوە ڕا دكەینە رێچ و رێباز! ئها ئەڤ هزرێن كەڤنارێن “ئەشائیری، ئەفسانی و ئۆلی”، ل هەمبەر هەر پێشكەتنەكێ، ئاستەنگ و كەلەمن.
مخابن گەلێ مە، راستی “نەهشییا وژدانێ” هاتییە، ئەڤە ژی پاشەڕۆژ و نفشەكێ لەنگ بەرهەم دئینیت، ئێدی ترسا مرۆڤی هەمبەر هەڤكێشا دوهی و ئیرۆ نە ژ ئەنجامێ مەلوولییێ‌یە، بەلكو ژ بۆ پێكۆلێن چارەسەریانە، هشمەندێ كورد ل هەمبەر ڤێ رەوشێ، پێدڤی ب تێهزركرنەكا تیۆرییا نوویا مرۆڤی و جیهانێ‌یە، ئەڤە ژی دخوازیتە مێتۆدەكێ راڤەكاری، كو بشێت ئاستەنگێن جڤاكی و ریالیستی فام بكەت، مە نكاریە ل سەر پرس و خەمێن ئەقلێ مرۆڤێ كورد براوستین، لەورا مە نكاریە رەفتار و ئەنجامێن ڤی ئەقلی ژی فام بكەین.
