رۆلێ حەیرانۆكێ د فولكلۆرێ كوردی دا
صلاح رۆژبەیانی
جارێ بەری ئەم بچینە د ناڤ كویراتییا بابەتێ حەیرانۆكێدا پێدڤییە ئەم چەندەكێ لسەر واتەیا پەیڤا فولكلور راوەستین و چەند رۆنكرنەكان بدەینە سەر پەیڤا فولكلۆر و چەوانییا پەیدابوونا ڤێ پەیڤا جیهانییا بەربەلاڤ كا بنیاتێ وێ ژ كیڤە سەرهلدایە و دیرۆكا پەیدابوونا وێ.
پەیڤا فولكلۆر Folklore پەیڤەكا لێكدایە و ژ دوو بڕگەیان پێك دهێت و واتایا وێ ژی ئانكو مانا كەلتۆرێ گەلان و كەلەپۆرێ مللەتان و بنیاتێ پەیڤا فولكلۆر ژی لاتینییە و گەلەك د ناڤ مللەتێن ئەورۆپیدا دهێتە ب كار ئینان، ب تایبەتی ژی ژ ئالییێ مللەتێن ئەلمانی و ئنگلیزی و یۆنانی ڤە.
شوینوارناسێ ئنگلیزی (سیر ولیەم جۆن تۆماس) بوو ئێكەم جار پەیڤا فولكلۆر بۆ مژارێن كەلەپۆری لسالا (1846) بكار ئینایە، هەروەسا هەردوو زانایێن ئەلمانی (ولیەم گرین و یاكۆپ گریم) ل سالانێن (1875) د دەستپێكا ڤەكۆلینێن خوە یێن زانستیدا ل دۆر فولكلۆری دهێنە نیاسین.
(مەگسیم گۆرگی) د گۆتنەكا خوەدا دبێژیت: (چادرا ئەدەبیاتا فولكلۆرە)، هەلبەت ئەڤ گۆتنە ژی ب جوانی و تێروتەسەلی گرنگییا فولكلۆری خویا و ئاشكرا دكەت.
فولكلۆر ژ دوو بەشان پێك دهێت ئەو ژی كەلتۆری و زارگۆتنە كو ڤان پشكێن ل خوارێ ب خوەڤە دگریت (پەندێن پێشینان، مەتەلوك، پێكەنین، هەلبەست، ستران، پێگوتن، چیڕۆك، داستان، ئەفسانە، حەیرانۆك)، ئەم دێ ل ڤێرێ لسەر حەیرانۆكێ راوەستین كو ب پشكەكا هەرە گرنگ یا فولكلۆری دهێتە نیاسین.
حەیرانۆك یان پیرەپایزۆك ب زارێ ئەڤینداران دهێتە نیاسین و هەكەر ئەم ب باشی سەحكەینە حەیرانۆكێ چێ دبیت وەكی هەڤالجێمكێ سترانێ بۆ مە دیار بیت و بێتە نیاسین ژ بەركو گەلەك ژ سترانێ دویر نینە ژبەركو حەیرانۆكێ رتم و سەلیقا خوە یا تایبەت هەیە و زوی و ب ئاسانی دكەڤیتە سەر ئەزمانێ مرۆڤی.
حەیرانۆك پتر د ناڤا تەخا گەنجاندا پەیدابوویە، ب تایبەتی ئەو كچ و كوڕێن ئاشق و ئەڤیندار،
و وان كچ و كوڕێن ئەڤیندار ب رێیا حەیرانۆكێ دەربڕین ژ ئەشق و ئەفینا خوە كرینە بۆ هەڤدو،
ئەڤینداران ب رێیا گۆتنا حەیرانۆكێ بەحس ل جوانی و نازكی و دلسۆزی و وەفادارییێ كرینە،
هەروەسا ب رێیا حەیرانۆكێ بەحسێ بەختڕەشی و بێمرادی و نەگەهشتن ب هەڤدوو و بەحسێ ڕێگرییا دەیباب وبرا و مایتێكرنێن نەحەز و نەیاران و بەكرۆك و عەوانا كرینە، هەروەسا ب رێیا حەیرانۆكێ بەحس ل مێرخاسی و چەلەنگی و ئازایەتییا هەڤدوو كرینە و ب دەهان سالوخەتێن دی..
ژبەر حەزا من بوو حەیرانۆكێ من هزر كر لسەر ئاوایێ فولكلۆری دەست بدەمە نڤیسینا حەیرانۆكێ و ل دوماهییێ شیام كۆمەكا مەزن ژ حەیرانۆكان بنڤیسم كو هژمارا وان (280) مالكێن حەیرانۆكێ نە كو كوڕ و كچ دهاڤێنە بەرئێك و كرینە د پەرتووكەكێدا ب ناڤێ (حەیرانۆكێن نوی ڤەهاندی).
مە گۆت كوڕ و كچێن ئاشق و ئەڤیندار ب رێیا حەیرانۆكێ دەربڕین ژ ئەشق و ئەڤینا خوە كرین بوو هەڤدوو.
هەكەر ئەم سەحكەینە د ڤان مالكێن ل خوارێ دێ بینین كا چاوان ئەڤینداران پەسنا جوانییا هەڤدوو كرینە ب رێیا حەیرانۆكێ، بۆ نموونە دەما كو دبێژیت:
كوڕك دبێژیت:
كچكێ دینێ…
تە چاڤ ڕەشێ چاڤ قەترانێ
تە روی بەفرا چیاكێ سیپانێ
هندی چاڤێ خوە دگێڕینم
تە نابینم ل گەڕا دیلانێ.
كچك لێ ڤەدگێریت و دبێژیت:
كوڕكو دینۆ…
چاڤێت من رەشن قودرەتی نە
دلكێ من رەبەنێ پڕ ئەڤینە
هەكەر خودێ حەز كەت
دوو چاڤێن رەش بۆ لاوكێ من دیاری نە
هەروەسا كوڕك دبێژیت:
كچكێ دینێ…
بەفرێ لێ كر ژ هەردوو ملا
خویسار كەفتە سەر سۆر گولا
من خولامێ چەند دجوانن
جۆت كەزیكێت لسەر ملا
كچك ژی بەرسڤێ ددەت و دبێژیت:
كوڕكۆ دینۆ…
دێ تو وەرە و تو كەرەمكە
یاركا تەمە تو ب خودێ كەی شەرم نەكە
هەردوو رویكێت من بۆ تەنە
ڤێجا وەرە و خوە تێوەركە
ژ لایەكێ دیڤە و ژ بەر مایتێكرنێن خەلكی و بێڕێزكرنا ئەڤینا وان و دانان و چێكرنا ئارێشە و ئاستەنگان ل هەمبەر ئەڤینا وان ئاشق و ئەڤینداران ب ڤی شێوەی دەربڕین ژ وان جۆرە مرۆڤان كرینە ب رێكا حەیرانۆكێن خوە، بۆ نموونە دەما كوڕك دبێژیت:
كچكێ دینێ.
هەوار و سەد هەوارە
خەلك ل مە بوون گورگێ هارە
نێ نە عەیبە و نە قبحەتە
هەكەر بێژم كچك یارە
كچك بەرسڤێ ددەت و دبێژیت:
كوڕكۆ دینۆ…
هەیلا ل مێ هەیلا ل مێ
بەكرۆكا ئاگر بەردا دنێ
كوڕە لاوكێ من تەرقاندن
ئەزا رەبەن مامە ب تنێ
یان دەما كوڕك دبێژیت:
كچكێ دینێ…
تە سینگ و بەر كێلیا شەدا
من تو خواستی بابێ نە دا
خودێ خراب بكەت مالا فەساد و عەوانا
بوونە رێگر و كەفتنە د رێكا مە دا
دیسان كوڕك دبێژیت:
كچكێ دینێ…
چیاكێ گوندێ مە ب دار هێژیرە
خورت و تۆلاز لێ دكەن نێچیرە
خودێ خراب بكەت مالا نەحەزا
چاوا دبێژن شەنگە یاركا تە یا پیرە
كچك بەرسڤێ ددەت و دبێژیت:
كوڕكۆ دینۆ…
چیاكێ گوندێ مە ب دار گوهیشكە
تاژیا بەردا دویڤ كێڤریشكە
كۆرەهی ب چاڤێت وە دا بێتن
چاوا نزانم یاركێ من كیشكە
