شەرەفنامە ژێدەرەكێ رەسەنە بۆ مێژوویا رۆژهەلاتا ناڤین 1289- 1597ز

محمد صالح طیب صادق

 زانكۆیا دهۆك

پێشگۆتن:

بێگومان مێژوونڤیسێ كورد میر شەرەفخانێ بەدلیسی (1543-1603) ب (هیرۆدۆت)ێ* كورد دهێتە هژمارتن، چونكی پەرتووكا شەرەفنامەیێ تەرخان كریە بۆ نڤیسینا مێژوویا دەولەت و میرگەهێن كوردی، خۆشبەختانە ژی كارەكێ باش ل سەر ڤێ پەرتووكێ هاتییە كرن و ژ زمانێ فارسی بۆ زمانێن توركی، ئەلمانی، رۆسی، فڕەنسی، عەرەبی و كوردی هاتییە وەرگێڕان[1] .

ژ بلی پشكا سەرەكی یا پەرتووكا شەرەفنامێ، شەرەفخانی پشكا دووێ ژ پەرتووكا خۆ یا مێژوویی تەرخان كریە بۆ مێژوویا دەولەتا ئۆسمانی وەك دووماهی (الخاتمة)، ڤێ دووماهییێ پێزانینێن رەسەن تێدا هەنە دەربارەی مێژوویا دەولەتا ئۆسمانی ب تایبەتی و مێژوویا رۆژهەلاتا ناڤین ب گشتی و روودانێن سیاسی و شارستانی ل ئیرانێ، كوردستانێ، توركیا، شامێ و مسرێ دیار دكەت.

مێژوونڤیسان زۆر گرنگی نەدایە (خاتیما) شەرەفنامێ، نەخاسمە ژی مێژوونڤیسێن كورد، چونكی پشكا ئێكێ گرنگترە، ئەڤ ڤەكۆلینە بزاڤەكە بۆ دیاركرنا گرنگییا دویماهییا شەرەفنامێ وەك ژێدەرەكێ رەسەن كو مفا ژێ بهێتە وەرگرتن بۆ نڤیسینا مێژوویا تورك و فارس و عەرەبان، ئەڤە ژ بلی مێژوویا كوردان ژ لایێ سیاسی و شارستانی ڤە.

ئێك: گرنگییا شەرەفنامێ:

ژ بلی مێژوویا دەولەت و میرگەهێن كوردی كو مێژوونڤیسێ كورد شەرەفخانێ بەدلیسی بەرگێ ئێكێ ژ پەرتووكا خۆ یا مێژوویی شەرەفنامە بۆ تەرخان كریە، وی بەرگێ دووێ ژ وێ پەرتووكێ ب ناڤێ دووماهی (الخاتمة) ل سەر مێژوویا دەولەتا ئۆسمانی و مێژوویا ئیرانێ و مەغۆلان و توركستانێ(تۆران) و روودانێن دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤین نڤیسییە.

بەرگێ ئێكێ ژ شەرەفنامێ دەربارەی مێژوویا كوردان زۆر گرنگترە ژ خاتیمێ، لێ سەنگا خاتیمێ ل نك بسپۆرێن مێژوویێ یا بەرچاڤە، هەرچەندە شەرەخانی خاتیمە ب كورتی ب ئاوایێ (ANNUAL) نڤیسییە، لێ پێزانینێن خۆ ب هویری ژ ژێدەران وەرگرتینە و ل سەردەمەكی ئەو یێ هەڤچەرخ و پشكدار بوو د هندەك روودانان دا، نەخاسمە ژی ل نیڤا دووێ ژ چەرخێ شازدێ زایینی، پشتی شەرەفخانی بەرگێ ئێكێ ژ شەرەفنامێ نڤیسی، وی دەست ب نڤیسینا بەرگێ دووێ (الخاتمة) كریە و ل رۆژا 13 ی تەباخا 1597ێ و پشتی سالەك و چەند رۆژەكان ب دووماهی ئینایە، ئەو مێژووا گشتی یا شەرەفخانی دانای ژ سالا 1289 ێ زایینی دەست پێ دكەت هەتا سالا 1597ێ زایینی، ئانكو 309 سالان و ئاوایێ نڤیسینا وێ یا كلاسیكییە مینا مێژوونڤیسێن موسلمان (خلیفە بن خیاط، مرن 240ك/854ز)، (طبری، مرن 310ك/922ز) و (ابن الاثیر، مرن 630ك/ 1233ز).

مامۆستا محەمەد عەلی عەونی بەرگێ ئێكێ یێ شەرەفنامێ وەرگێڕایە زمانێ عەرەبی و ل سالا 1962 ێ ل باژێڕێ قاهیرە هاتییە چاپ كرن، وەرگێڕانا خاتیمێ بۆ زمانێ كوردی گیرۆ بوویە و ل ڤێ دویماهییێ مامۆستا سەلاحەددین ئاشتی وەرگێڕایە زمانێ كوردی و ل سالا 2007 ێ ل بنگەهێ (ژین) ل باژێڕێ سلێمانییێ هاتییە چاپ كرن، نڤیسەرێ ڤی بابەتی مفا ژ چاپا عەرەبی وەرگرتییە.

شەرەفخانی ب كورتی گرنگی دایە سولتان و شاه و میران و ژیانا وان و خێزان و كەس وكارێن وان، بۆ نموونە: ژ روودانێن سالا 1304 ێ ب تنێ شەرەفخانی ئەڤە نڤیسییە: (خودێ كوڕەك دا سولتانی محەمەد خدابندە ل دەشتا (گارم) و ناڤێ وی كرە سولتان (ابو سعید)[2] ، هەروەسا شەرەفخانی ب تنێ دوو رێز ل سەر روودانێن سالا 1324 ێ نڤیسینە و دبێژیت: سولتان مرادخان[3]  شەڕێ میرەكی كریە و كچا حاكمێ لاز بۆ خۆ ئینایە[4] .

وە دیارە ژی پێزانینێن مێژوونڤیسان ب گشتی ل سەر روودانێن ڤان سالان دكێم بووینە و شەرەفخانی ژێدەر نەبووینە كو ب درێژی ل سەر روودانێن وان سالان ب درێژی بنڤیسیت، شەرەفخانی پشتا خۆ ب ژێدەرێن فارسی و عەرەبی و توركی گەرم كریە بۆ دانانا خاتیمێ ژ بلی وان روودانان ئەوێن وی ب خۆ پشكداری تێدا كری و دیتین، لەورا وی پتر ل سەر نیڤا دووێ ژ چەرخێ شازدێ نڤیسییە و نڤیسینا وی رەنگێ بیرهاتن(یاداشت) وەرگرتییە.

شەرەفخانی مفا ژ گەلەك مێژوونڤیس و هۆزانڤانان وەرگرتییە، ئەڤە ژی ناڤێن هندەك ژێدەرێن فارسی نە ئەوێن مفا ژێ وەرگرتی:

1- رشید الدین فضل الله الهمداني، (مرن 718ك/1318ز)، جامع التواریخ.

2- حمدالله المستوفی القزویني، (مرن 750ك/ 1349ز)، تاریخ گزیدە.

3- شرف الدین علي یزدي، (مرن 858ك/1459ز)، ڤفرنامە.

4- خواندمیر، (مرن 942ك/1535ز)، تاریخ حبیب السیر.

5- احمد غفاري قزویني، (مرن 975ك/1567ز)، تاریخ جهان ارا.

6- حسن روملو، (مرن 985ك/ 1577ز) احسن التواریخ.

دیسان شەرەفخانی مفا ژ ژێدەرێن توركی ژی وەرگرتییە لێ ب ئاوایەكێ كێمتر، مینا ڤان ژێدەران:

1- لطفی الرومي، (مرن 990ك/1577ز)، تذكرة الشعرا‌ء.

2- خواجە سعدالدین، (مرن 1008ك/1592ز)، تاج التواریخ[5] .

میژوونڤیسێ كورد دكتۆر كەمال مەزهەر دبێژیت: خاتیما شەرەفنامێ گەلەك كێمتر نینە ژ پشكا ئێكێ، چونكی یا پڕە ژ بەلگەیێن گرنگ مینا ناڤێن سولتان و شاهان لێ بەرگێ ئێكێ پتر سەرەنجا مێژوونڤیسان راكێشایە چونكی چ پەرتووك دەربارەی مێژوویا كوردان جهێ وێ ناگرن، واتە هندەك پەرتووك هەنە جهێ خاتیمێ دگرن[6] .

گرنگییا خاتیمێ ڤەدگەڕیێت بۆ چەرخەكێ نڤیسینێن مێژوویی تێدا دكێم ل دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤین و میرەكێ كوردان ب خامەیێ خۆ یێ زێڕین ئەڤ ڤالاتییە هەتا راددەیەكێ پڕ كریە و پشكداری د نڤیسینا مێژوویا دەڤەرێ دا كریە و ل سەر مێژوویا فارسان و توركمان و مەغول و عەرەبان نڤیسییە، ب ئاوایەكێ كورت لێ ئەڤ كورتییە بهایێ خاتیمێ كێم ناكەت.

تشتێ بالكێش د خاتیمێ دا، هویربینییا شەرەفخانییە كو پێزانینێن مێژووویێ دروست نڤیسینە و رێز ل سولتان و شاه و میر و سەركردە و مرۆڤێن دی گرتییە.

هەرچەندە شەرەفخانی خاتیمە تەرخان كریە بۆ مێژوویا دەولەتا ئۆسمانی و كریە دیاری بۆ سولتان محەمەدێ سێیێ (1595-1607)[7] ، لێ وی مێژوویا ئیرانێ و توركستانێ ژی نڤیسییە و پێزانین ل دۆر دەولەتا سەفەوی و شاهێن وێ و روودانێن ناڤخۆیی ل ئیرانێ پترن.

دەمێ ئەم هەڤبەر دكەین ل گەل نڤیسینا وی ل سەر مێژوویا دەولەتا ئۆسمانی و سولتانێن وێ، ئەڤ چەندە ڤەدگەڕیێتە ڤان ئەگەران:

أ- شەرەفخانی زمانێ فارسی باش دزانی و رەوشەنبیرییا وی فارسی بوویە و د ناڤ دەربار(بلاط)ا شاهان دا هاتبوو پەروەردە كرن و ژێدەرێن فارسی یێن مێژوویی ل ژێر دەستێ وی بوون، دیسا وی گەلەك بیرهاتن ل سەر روودانێن ئیرانێ هەبوون، چونكی ب زاڕۆكینی و لاوینی دگەل شاهێن دەولەتا سەفەوی بوو.

ب- ژێدەرێن مێژوویی ل سەر دەولەتا ئۆسمانی ب زمانێ توركی دكێم بوون و شەرەفخان بۆ دەمەكێ درێژ یێ دوور بوو ژ جهێ بڕیارێ دەربارێ دەولەتا ئۆسمانی.

ت- پێزانینێن شەرەفخانی دباشن دەربارەی مەغۆلێن ئێلخانی و جەلائیری و میرگەهێن توركمانی (قەرەقوینلۆ و ئاق قوینلۆ) و هێرشێن تەیمۆری و میرێن بنەمالا وی ژ بەر تێكەلبوونا وان دگەل مێژوویا ئیرانێ و مفا ژ ژێدەرێن فارسی وەرگرتییە.

هەرچەندە د خاتیمێ دا دەربارەی هندەك روودانان پشتا خۆ ب هۆزانێ گەرم كریە، لێ ب كارئینانا هۆزانێ ب رەنگەكێ گشتی یا كێمە، هەكە هەڤبەر بكەین ل گەل پشكا ئێكێ یا شەرەفنامێ.

بێگومان كارتێكرنا ژێدەرێن فارسی یا ئەشكەرایە ل سەر خاتیمێ، نەخاسمە ژی شێوازێ وێ رەوانبێژییێ یا شەرەفخانی د خاتیمێ دا ب كارئینای هەتا وەرگێڕ نەشیایە ژێ رزگار ببیت و یێ كەڤتییە ژێر كاریگەرییا وێ رەوانبێژییێ، نەخاسمە ژی دەمێ شەرەفخان پەسنێ سولتانێ ئۆسمانی دكەت[8] ، ل سەر گرنگییا خاتیمێ، مخابن هندەك نڤیسەرێن مێژوویا دەولەتا ئۆسمانی نڤیسی مفا ژێ وەرنەگرتییە یان ژی ب كار نەئینایە، نەخاسمە ژی نڤیسەرێن نوو[9] .

دوو: ناڤەڕۆكا خاتیمێ:

أ- لایێ سیاسی: شەرەفخانی خاتیمە دەستپێ كریە ب مێژوویا بنەمالا سولتانێن ئۆسمانی ئەوێن ب رەگەز ڤەدگەڕیێنە سەر بنەمالا سولتانییا سەلجۆقی و ئەگەرێ كۆچكرنا وان و ئاكنجیبوونا وان ل رۆژئاڤایێ ئاسیا بچووك (Asia Minor).

ژێدەرێ شەرەفخانی دەربارەی ڤی بابەتی قازی ئەحمەد غەفارییێ قەزوینی و پەرتووكا وی (تاریخ جهان ئارا)یە[10] ، شەرەفخانی تشتەكێ بالكێش نڤیسییە و تێدا دیار كریە كو سولتانێ سەلجۆقی كەی قوبادێ سێیێ (1296-1301ز)، فەرمانەك دەرئێخست و دەڤەرا باكوورێ رۆژئاڤایێ ئاسیا بچووك دا میر ئۆسمانێ كوڕێ ئارتۆغرول و دبێژیت: ((من ب چاڤێ خۆ منشورێ(نامە) ئەیالێ(ویلایەتێ) یێ دیتی كو ب زمانێ فارسی نڤیسی بوو))[11] ، لێ شەرەفخان دیار ناكەت كو ئەو فەرمان كەنگی و ل كیڤە دیتییە، هەروەسا شەرەفخان ب درێژی ل سەر پەیوەندییا تەیمۆرلەنگی (1370-1405ز) و هێرشێن وی بۆ سەر ئیرانێ و ئازەربایجانێ و كوردستانێ و بەغدا نڤیسییە و كا چەوان وی سولتانێ ئۆسمانی بایەزید ئیلدرم (1389-1402) ل سالا 1402 ێ د شەڕێ ئەنقەرە دا گرتییە [12].

دیسان شەرەفخان چوویە د ناڤ روودانێن سیاسی دا ل سەردەمێ مەغۆلێن ئێلخانی و شێخ حەسەنێ جەلائیری (1335-1356 ) و رۆلێ قەرە یۆسفێ توركمانی بۆ دامەزراندنا بنەمالا قەرەقوینلۆ (1411-1469) و شەڕێن وان ل گەل بنەمالا حەسەنێ جەلائیری و پشتی هنگی پەیدابوونا بنەمالا ئۆزوون حەسەن (1453-1478ز) و میرگەها ئاق قوینلۆ ل دیاربەكرێ دەستپێ كربوو و ئەو شیا دەستێ خۆ دانیتە سەر باژێڕێ تەورێز(تەبرێز)ێ هەتا پەیدابوونا دەستهەلاتا دەولەتا سەفەوی.

شەرەفخان ب رەنگەكێ رۆن ل سەر بنەمالا شاه ئیسماعیلێ سەفەوی نڤیسییە كو رەگەزێ وی ڤەدگەڕیێتە ئیمام (موسی الكاظم) و دەستپێكا چالاكیێن وی یێن سیاسی ل سالا 1501 ێ چونكی وێ سالێ شاهـ ئیسماعیل (1501-1524) دەستێ خۆ دانا سەر باژێڕێ تەورێزێ و كرە پایتەختێ دەولەتا خۆ[13] .

شەرەفخانی گرنگی دایە روودانێن ناڤخۆیی ل ئیرانێ نەخاسمە ل سەردەمێ دەولەتا سەفەوی و ئەو ململانێیا ل ناڤبەرا شاه و وەزیر و سەركردەیێن قزلباشان دیار دكەت و ب درێژی بەحسێ شەڕێن ناڤخۆیی ل ناڤبەرا شاهێن سەفەوی و میرێن دەڤەرا فارس و خوراسان و ئەفغانستانێ دكەت، بۆ مێژوونڤیسا رۆن دكەت كو تەناهی و خۆشی ل ئیرانێ و دەردۆرێن وێ نەبوویە ل دووماهییا چەرخێ سێزدێ هەتا دووماهییا چەرخێ شازدێ، سەردەم سەردەمێ شەڕ و ئاژاوەیێن ناڤخۆیی بوویە, ژ بلی شەڕێن دەرڤە و دەمێن ئاشتییێ و خۆشییێ دكورت بوون، چونكی شەڕ و لەشكەركێشی ببوونە ئەگەرێ تێكدانا ژیانا ئابووری و كۆچكرنا خەلكی و پەیدابوونا برسێ و نەساخییێن كوژەك.

ل ناڤ خاتیمێ شەرەفخان ئاماژێ دكەتە روودانێن ناڤخۆیی یێن دەولەتا ئۆسمانی مینا كوشتنا وەزیران و لادانا وان و ئەگەرێ وێ چەندێ ژی دیار دكەت، تشتێ بالكێش ژی ئەوە كو دەمێ ئەو دیار دكەت كا چەوان سولتانێ ئۆسمانی دەمێ سەر تەختی دروینشت و فەرمانا كوشتنا برایێن خۆ ددا.

سولتان بایەزید ئیلدرم ئەڤ كارە دەستپێ كر دەمێ برایێ خۆ یەعقۆب چەلەبی ل سالا 1391 ێ كوشتی[14] ، ئەڤ رەوشت و نەریتێ تراجیدی هاتە چەسپاندن ل جەم سولتانێن پشتی وی حوكم كری، سولتان مرادێ دووێ ل سالا 1422 ێ دوو برایێن خۆ كوشتن[15] ، سولتان سەلیم یاوز (1512-1520) شەش برایێن خۆ كوشتن[16] ، سولتان مرادێ سێیێ (1574-1595ز) پشتی بوویە سولتان پێنج برایێن خۆ كوشتن و دگەل بابێ خۆ سەلیمێ دووێ (1566-1514ز) ڤەشارتن ل دووڤ فەتوا زانایێن دینێ ئیسلامێ ل سەر مەسەب(مذهب)ێ ئیمامێ مەزن ئەبو حەنیفە نوعمان ئەو مەسەبێ رێكێ ددەت (دفع الشر الكثیر بالشر القلیل)[17] ، سولتان محەمەدێ سێیێ (1595-1603) نۆزدە برایێن خۆ كوشتن و ب ئاهەنگەكا ئایینی دگەل بابێ خۆ مرادێ سێیێ بن ئاخ كرن[18] .

هەروەسا سولتانێن ئۆسمانی گەلەك وەزیرێن خۆ دكوشتن، بۆ نموونە: سولتان سەلیم یاوز 10 سالان حوكم كریە و 10 وەزیر داناینە و هەشت وەزیر كوشتینە [19].

هەرچەندە ژێدەرێن مێژوویی سلێمان قانوونی (1520-1566) ب باشی ل قەلەم ددەن ژ بەر كارێن وی یێن ئاڤاكرنێ و پویتەدانێ ب رێڤەبرنێ و رێزگرتنێ ل زانا و پویتەدانێ ب یاسا و شەریعەتێ ئیسلامێ، لێ وە دیارە شاهاتییا ستەور(عقیم)ە، چونكی ب فەرمانا وی سولتانی هەردوو كوڕێن وی مستەفا و بایەزید هاتنە سەرژێكرن[20] .

شەرەفخان ب كورتی ل سەر شەڕێ چالدێران نڤیسییە و ناڤێن وان میر و سەركردەیێن قزلباشان تۆمار كرینە یێن د شەڕی دا هاتینە كوشتن ل گەل نێزیكی پێنج هزار سواران و ئەو ڤێ دربێ دكەتە ئەگەرێ شكەستن و رەڤینا لەشكەرێ شاه ئیسماعیلێ سەفەوی[21] ، لێ شەرەفخانی ئاماژە نەدایە چەكێ شەڕی و رۆلێ تۆپخانەیا سولتانی بۆ ب دەستڤەئینانا سەركەڤتنێ و ئاماژە نەدایە پشكدارییا كوردان د ڤی شەڕی دا.

هەرچەندە شەڕ ل ناڤبەرا دەولەتا ئۆسمانی و دەولەتا سەفەوی دبەردەوام بوون، لێ بزاڤ هاتنە كرن بۆ خۆشكرنا پەیوەندییان ژ لایێ شاه تەهماسپ (1524-1576)، ل سالا 1558 ێ ژی میر بایەزید كوڕێ سولتان سلێمانی پەنا برە بەر شاه تەهماسپ و شاهی باش رێز لێ گرت، سولتان ژ بەر چوونا كوڕێ خۆ بۆ دەربار(بلاط)ێ دلتەنگ بوو و شاندێن ئۆسمانی هنارتنە باژێڕێ قەزوین و گەلەك دیاری و پارە برن، لەورا شاه دژی بایەزیدی و مرۆڤێن وی راوەستییا و هندەك ژ وان كوشتن و میر بایەزید و كوڕێن وی گرتن و رادەستی نوونەرێ سولتانی خسرۆ پاشای كرن و میر بایەزید و كوڕێن وی ل مەیدانا هەسپان ل باژێڕێ قەزوین سەرژێكرن و شاهی 30 هزار تویمەن وەرگرتن و داخواز ژ شاندێ ئۆسمانی كر چاڤێ سولتانی ل وی بیت كو مەبەستا شاهی ئەو بوو سولتان ویلایەتا بەغدا بۆ دەولەتا سەفەوی بزڤڕینیت[22] .

ب- لایێ كوردی: هەرچەندە شەرەفخانی خاتیمە تەرخان كریە بۆ مێژوویا روودانێن رۆژهەلاتا ناڤین، نەخاسمە ژی مێژوویا دەولەتا ئۆسمانی و دەولەتا سەفەوی، لێ ژ بەر شەڕێن ل ناڤبەرا هەردوو دەولەتێن ناڤبری كو گۆڕەپانا وان شەڕان كوردستان بوو، لێ لایێ كوردی ل ناڤ ڤێ پەرتووكێ یێ بەرچاڤە ژ بلی رۆلێ كوردان یێ سیاسی و لەشكەری و زانستی یێ شەرەفخانی ئاماژە پێ دای.

شەرەفخانی دیار كریە كو (جلال الدین الكردي) و ناسناڤێ وی نەجیب پاشا بوو وەزیرێ سولتانێ ئۆسمانی ئۆرخانی (1336-1360) بوو[23] ، ئەڤە ژ بلی چەندین زانایێن كورد ئەوێن نێزیكی دەربارێن سولتانان، مینا (حافظ الدین) محەمەدێ كوردی خودانی پەرتووكا (الفتاوي البزازیة) و دهاتە نیاسین ب ناڤێ بەزاز ئۆغلی و مەولانا ئەحمەدێ گەرمیانی، سەردەمێ سولتان بایەزید ئیلدرم [24]، (شمس الدین) ئەحمەدێ گۆرانی مامۆستایێ سولتان محەمەدێ دووێ (الفاتح) (1451-1481) [25] و ئدریسێ بەدلیسی[26] .

خاتیمە دیار دكەت كا چەوان میر ذولفقارخان یێ كەلهۆری ل سالا 1524 ێ دەستێ خۆ دانایە سەر بەغدا و مامێ خۆ ئیبراهیم خان حاكمێ سەفەوی كوشتییە و سەربخۆیی یا خۆ راگەهاندییە، لێ دەولەتا سەفەوی یا بەردەوام بوو بۆ گێڕانا پیلانان ل دژی میرێن كورد، سەرباری هندێ ژی ذولفقار دوو سالان خۆ راگڕت و لەشكەرێ قزلباشان شكاند، لێ د پیلانەكێ دا ب دەستێ نۆبەدارێن خۆ هاتە كوشتن[27] .

شەرەفخان د خاتیمێ دا دیار دكەت كو میرێن كوردان رۆل هەبوو دەربارەی سیاسەتا ناڤخۆیی یا دەولەتا ئۆسمانی، نەخاسمە ئەو پیلانێن هاتینە دانان بۆ وەرگرتنا دەستهەلاتێ و دبێژیت: ل سالا 1552 ێ سولتان سلێمان هێرش كرە سەر ئازەربایجانێ و كوڕێ وی یێ مەزن مستەفا دگەل لەشكەرەكێ زۆر گەهشتە سولتانی، وەزیرێ سولتانی رۆستەم پاشا ژ میر مستەفای ترسییا، لەورا وی و میر (سید) محەمەدێ هەكاری نامەیەك ب ناڤێ شاه تەهماسپ چێ كر و گەهاندە دەستێ سولتانی، دەمێ چاڤێن سولتانی ب نامێ كەڤتین تۆڕە بوو و فەرمان دا كوڕێ خۆ مستەفای بگریت و ب ئاوایەكێ نهێنی خەندقاند[28] ، ڤەكۆلینێن نوو دیار كریە كو كوشتنا كوڕێ سولتانی پیلانەكا ناڤخۆیی بوویە و دەستێ خێزانا سولتانییا رۆس روكسەلانا تێدا هەبوویە داكو كورسییا سولتانی پشتی سلێمانی بۆ كوڕێ وێ سەلیم بیت[29] .

شەرەفخان ل ناڤ خاتیمێ رۆلێ كوردان د ناڤ روودانێن مێژوویی دا ل ئیرانێ و عیراقێ دیار دكەت، هەر بۆ نموونە دبێژیت: ل سالا 1336 ێ كورد و عەرەبان پشكداری د وان شەڕان دا كرن ئەوێن ل ناڤبەرا میرێن مەغۆلان هاتینە روودان[30] ، هەروەسا دیار دكەت كو كوڕێ تەیمۆرلەنگ میرزا عومەر ل سالا 1470 ێ ل سەر دەستێ كوردەكی هاتییە كوشتن دەمێ كەلا خورماتوو دۆرپێچ كری و كوردان بەڕەڤانی ژ باژێڕێ خۆ كری[31] ، ژ روودانێن سالا 1506ێ دیار دكەت كو لەشكەرێ شاه ئیسماعیل هێرش كریە سەر میرێ موكریانێ (صارم)ێ كوردی یێ موكری، لێ وی میری بەرگری كر و هەردوو سەرلەشكەرێن قزلباشان عەبدی بەگ شاملۆ و (صارو عەلی مهردار) هاتنە كوشتن و لەشكەرێ قزلباشان شكەست[32] ، شەرەفخان دیار دكەت كا چەوان كوردستان ببوو مەیدانا شەڕی ل ناڤبەرا سالێن (1534-1553)ێ، نەخاسمە ل دەڤەرا دەریا وانێ و ئەرگیشێ و دبێژیت: ل سالا 1551 ێ شاه تەهماسپ هێرش كرە سەر كوردستانێ و كەلا خەلاتێ وێران كر و چار مەهان كەلا ئەرگیشێ دۆرپێچ كر و كوردێن بۆختی و میرێ وان ئیبراهیم گورگیلی شەڕ كرن لێ توركمامانێن ل ناڤ لەشكەرێ ئۆسمانی خیانەت كر و كەلا ئەرگیشێ رادەستی شاهی كر و شاه تەهماسپ هەمی بۆختییێن ل ناڤ كەلهێ كوشتن[33].

ل ناڤبەرا سالێن (1583-1586)ێ رۆلێ میر شەرەفخان وەك سەرلەشكەرەكێ دەولەتا ئۆسمانی یێ بەرچاڤ بوو و ل دەڤەرا قەفقاسیا  شەڕ ل دژی سەفەوییان دكر و د كارێن خۆ یێن رێڤەبرن و لەشكەری دا یێ سەركەڤتی بوو[34].

ج- لایێ جڤاكی: شەرەفخان گرنگی دایە روودانێن سروشتی ئەوێن كار دكرنە سەر ژیانا خەلكی، وەكی: بەلاڤبوونا نەساخییێن كوژەك و نەهاتنا بارانێ، بۆ نموونە دبێژیت: ل سالا 1300 ێ خۆشی تێكچوون و گرانی و برس بەلاڤ بوو ژ بەر نەهاتنا بارانێ و ئاڤا رووبارێن دیجلە و نیلی كێم بوو، هەروەسا ئاماژە دایە بەلاڤبوونا نەساخییەكا كوژەك ل باژێڕی تەورێزێ ل سالا 1346 ێ [35] و بەلاڤبوونا نەساخییا تاعۆنێ ل تەورێزێ ل سالا 1539 ێ و گەلەك پێ مرن[36] ، هەروەسا ل سالا 1551 ێ نەساخییا تاعۆنێ ل ناڤ لەشكەرێ شاه تەهماسپ بەلاڤ بوو و وی لەشكەری خۆ بەلاڤە كر[37] .

د ناڤ روودانێن سالا 1375 ێ دا ناڤێن سترانبێژێن ناڤدارێن تەورێزێ تۆمار كرینە كو ئەو ژی ئەڤەنە: حافز یۆسف شاه، سەلمان زائید، شێخ محەمەدێ كەچانی [38]، هەروەسا شەرەفخانی دیار كریە كو ل سالا 1468 ێ سالا گرانییێ و كولبێ بوویە [39].

شەرەفخان دبێژیت: ئەگەرێ ڤەگەڕیانا سەلیم یاوز ژ ئیرانێ ل سالا 1514 ێ ژ بەر كێمییا خوارنێ و بەلاڤبوونا نەساخییێ بوویە[40] ، شەرەفخان ئەگەرێ مرنا هژمارەكا سولتانێن ئۆسمانی دیار دكەت و نڤیسییە كو سولتان محەمەدێ ئێكێ (1402-1422) ب ئێشا زكچوونێ مریە [41]، سەلیم یاوز ب نەساخییا پەنجەشێرێ [42] و سلێمان قانوونی ب ئێشا نقرس (دا‌ء الملوك) مریە[43] .

شەرەفخان دیار دكەت كو هندەك سولتان دباش بوون مینا سولتان ئۆسمان (1299-1326) چونكی وی گەلەك سامان و مال ل دویڤ خۆ نەهێلا بوو[44] ، هەروەسا كارێن میرێ توركمان ئۆزوون حەسەن (1453-1478) ب باش ل قەلەم ددەت و دبێژیت: سولتانەكێ دادپەروەر بوو و ببوو خۆشتڤییێ مللەتێ خۆ و بەرژەوەندییا وان دپاراست و یاسایەك دانا بوو بۆ كۆمكرنا باجێ هەتا دویماهییا چەرخێ شازدێ زایینی ژ خەلكێ عیراقێ و ئازەربایجانێ و فارس پێگیری ب وێ یاسایێ دكرن[45] .

شەرەفخان ئاماژە دایە هندەك مرۆڤان كو دباش نەبوون، نەخاسمە ئەوێن پشتی مرنا خۆ گەلەك مال و سامان ل دوو خۆ هێلای و دبێژیت: ل سالا 1561 ێ وەزیرێ ئۆسمانی رۆستەم پاشا مر و سامانەكێ مەزن ل پشت خۆ هێلا[46] ، خاتیمە بەحسێ ئاهەنگا سونەتكرنا محەمەدێ كوڕێ سولتان مرادێ سێیێ دكەت و ب درێژی بەحسێ روودانێن سالا 1583 ێ دكەت و دبێژیت: جهێ ئاهەنگێ هاتبوو خەملاندن و مینا بەهەشتێ لێ هات.. كەنكەنە و مەزنێن دەولەتێ ئامادە بوون.. 30 هزار زێر بۆ كڕینا شرینی.. و 60 هزار زێڕ بۆ ئەنجامدانا یاریێن ئاگری هاتنە مەزاختن و 15 هزار قاز هاتنە بژارتن… [47]

شەرەفخان ناڤێ گەلەك زانایان تۆمار كریە، نەخاسمە زانایێن ئایینی و مێژوونڤیس و دادوەر و هۆزانڤانان و رۆلێ وان یێ رۆشنبیری ئێخستییە بەرچاڤ و ل دووماهییا حوكمێ هەر سولتانەكێ ئۆسمانی ئامارەك دەربارەی زانایان ئەنجام دایە.

هەروەسا ئاماژە دایە پویتەدانا میرێن مەغۆلان ب زانا و رۆشنبیرییێ و د خاتیمێ دا هاتییە: ل سالا 1434 ێ میرزا باسینقر كوڕێ شارخ (1405-1446) كوڕێ تەیمۆرلەنگ حاكمێ باژێڕێ (هرات) ل ئەفغانستانێ گیانێ خۆ ژ دەستدا كو ب پشتەڤانیكرنا زانایان یێ ناڤدار بوو، مێژوونڤیس (حافڤ ابرو) پەرتووكا خۆ (زبدة التاریخ) ب ناڤێ وی دانا بوو و پەرتووكخانەیەكا مەزن هەبوو و 40 نڤیسەران تێدا كار دكر، لەورا دەمێ مری هۆزانڤانان هۆزانێن شینییێ بۆ ڤەهاندن[48] ، شەرەفخان نڤیسییە: هونێرا میرزا ئیبراهیم كوڕێ شارخ كوڕێ تەیمۆرلەنگی بۆ دەمێ (مولانا شرف الدین علي یزیدي) پەرتووكا خۆ یا بهادار (ظفرنامە) نڤیسی دبێژیت: (ئەز باوەرم باشترین پەرتووكە و مینا وێ ل چوو جهان نەهاتینە دانان) [49]، شەرەفخان پەسنێ میرێن بنەمالا تەیمۆری دكەت ئەوێن ل باژێڕێ هرات حوكم دكر و دبێژیت: ل هرات 12 هزار خویندكار و هۆزانڤان و نڤیسەر و شەهرەزایێن كاری هەبوون و میر و وەزیر و سولتانان چاڤێ خۆ ددا وان و فێرگەه و كۆچكێن تایبەت بۆ ئاڤا كربوون[50] .

د- لایێ ئابووری: شەرەفخان ئاماژە نەدایە كارێن پیشەیی یێن خەلكی، وەكی خودانكرنا پەزی، چاندنێ، بازرگانییێ، وی ل سەر هندەك لایەنێن دارایی نڤیسییە و گرنگی دایە ئامارێ دەربارەی سامان و كارێ ئاڤەدانكرنێ و پەسنكرنا باژێڕان.

ل سەر روودانێن سالا 1298 ێ دبێژیت: سولتان مەحمود غازان (1295-1304) جامعەك و خواندنگەهەك و هندەك ئاڤاهی ل گەل گومبەتەكێ بۆ كوڕێ خۆ ل تەورێزێ چێ كرن [51] و دبێژیت: شارخ باژێڕێ مەرو ل خوراسانێ ئەوێ ل ل سەر دەستێ جەنگیزخان هاتییە وێران كرن نووژەن كرەڤە [52].

شەرەفخانی ئاماژە دایە ئاڤاكرنا جامع و خواندنگەه و پران ژ لایێ سولتانێن ئۆسمانی ڤە، نەخاسمە ژی ل سەردەمێ سولتان سلێمان قانوونی ئەوێ گرنگی دایە ئاڤاكرنێ ل ئستەنبۆلێ و بەغدا قودسێ و شامێ و مەدینێ و مەككەهێ[53] .

شەرەفخانی دیار كریە كو سولتانێ ئێلخانی كیخاتو (محمد خدابندە) (1304-1316) برایێ مەحمود غازان خزینا دەولەتێ ڤالا كر و هەمی زێڕ و لیرە ل سەر میر و خانمان پشك كرن لەورا ئاڕێشێن ئابووری دەستپێ كرن و سولتان نەچار بوو بڕیارەكێ دەربێخیت كاغەزێ (نقد) ب كار بینیت وەك پارە ل جهێ زێڕی (ورق الجاو) لێ خەلكی پێگیری پێ نەكر و ئالۆزییان دەستپێ كر، نەخاسمە ل ئازەربایجانێ و سولتان نەچار بوو بڕیارەكا نوو دەرئێخست بۆ هەلوەشاندنا بڕیارا بەرێ[54] .

شەرەفخان گرنگی دایە باژێڕڤانییێ و ئامارەك بۆ مێژوونڤیسان تۆمار كریە دەربارەی باژێڕێ ئستەنبۆلێ و دبێژیت: سولتان سلێمان زەكەریا ئەفەندی راسپارد بۆ هژمارتنا ئاڤاهییێن ئستەنبۆلێ، ئەڤ ئامارە پێشكەڤتنێ و ئاستێ ژیارا خەلكی دیار دكەت چونكی گرنگی دابوو روویێ گەشێ باژێڕی و ئامار ب ڤی رەنگی بوو: 3983 مزگەفت، 1653 نڤیسینگەهـ (كتاتیب)، 515 خواندنگەه، 100 بالەخانە(عمارة)، 150 خانەقا، 285 زاویە، 380 سەرشوو، 417 جهێن سەرای، 947 كانی، 4985 زەمبەلێن ئاڤێ (حەنەفی)، 380 فڕن، 586 ئاش، 539 كونبەفر(مثلجة)، 13 قەپان، 843 كەنیسە، شەرەفخانی گومان ل سەر ڤێ ئامارێ هەیە و دیار دكەت كو ئەگەر ئامارەكا هویر بهێتە كرن چێ دبیت ئامارا دووێ دوو جاركی ببیت[55] .

شەرەفخان بخۆ ئامارا مال و سامانێ شاه تەهماسپێ ئێكێ (1534-1576ز) و دبێژیت: شاه ئیسماعیلێ دووێ (1576-1577) ژ من خواست مال و سامانێ شاه تەهماسپ ل دووڤ خۆ هێلای بهژمێرم، ل ناڤ خزینا (بیت المال) كۆچكێن شاهی من ئەڤە دیتن: 380 هزار تومەن ژ دراڤێ زێڕ و زیڤی، 600 پارچەیێن زێڕ و زیڤان (سبیكة) و هەر ئێك ژ وان ب گرانییا سێ هزار مسقالان و 800 كۆم (طربوش) ژ زێڕی و زیڤی، 200 بارێن ئارمیشی، 30 هزار كراس، چەكێ 30 هزار سواران دگەل جلوبەرگێن وان، 3 هزار حێشتر، 3 هزار ماهین، 200 هەسپ، ژ بلی سامانێ چێكرنا خوارنێ و سامانێ د ناڤ كۆگەهان دا و ئەو د ناڤبەرا (7-9) سالا بوو باج ژ خەلكێ ئازەربایجانێ و شێروان و ئەران نەستاندی[56] ، ئامار دیار دكەت كو شاه تەهماسپ یێ دەستگرتی بوو.

په‌راوێز:

---

* – هیرۆدۆت (489-425 پ.ز) ناڤدارترین مێژوونڤیسێ گریكییە و ب بابێ مێژوویێ دهێتە نیاسین، بۆ زانیاریێن پتر بەرێ خۆ بدە: هیرۆدۆت، هیرودوت یتحدث عن مصر، ترجمة محمد صقر خفاجة، القاهرە 1966، بپ 9-37.

[1] – كەمال مەزهەر ئەحمەد، مێژوو، باسێكی زانستی مێژووی كورد و مێژوو، مطابع دار افاق عربیة، 1983، بپ110.

[2] – البدلیسی، شرفخان، شرفنامە، ترجمة الی العربیة، محمد على عونى، مراجعة یحیی الخشاب، دار احیا‌ء الكتب العربیة، القاهرة، 1962، بپ20، سولتان محمد خدابندە برایێ سولتان مەحمود غازان ژ بنەمالا مەغۆلێن ئێلخانییە و بۆ دەمێ 12 سالان حوكم كریە (1304-1316)، زامباور ادواردفون، معجم الانساب و الاسرات الحاكمة فی التاریخ الاسلامة، ترجمة زكی محمد حسن بگ و حسن احمد محمود، دار الرائد العربي، بیروت، 1980، بپ362.

[3] – سولتان مرادێ دووێ (1421-1451).

[4] – شرفنامە، ج2، بپ79.

[5] – بۆ پتر پێزانینان دەربارێ وان ژێدەران ئەوێن شەرەفخانی مفا ژێ وەرگرتین: مصطفی احمد محمد النجار، شرفخان البدلیسی و منهجه و التاریخى من خلال كتابه الشرفنامە، دار سپیڕێز للطباعة والنشر، مطبعة حجی هاشم، اربیل، 2007، ص 133، وما بعدها.

[6] – مێژوو، بپ111.

[7] – شرفنامە، ج2، بپ4.

[8] – شرفنامە، بپ4، بپ116،بپ260، بپ261.

[9] – بۆ نموونە، فاچل بیات د پەرتووكا خۆ دا (الدولە العثمانیة فی المجال العربية) ب كار نەئینایە وەك ژێدەر، فاضل بیات، الدولة العثمانیة فی المجال العربي، مركز دراسات الوحدة العربیة، بیروت، 2007.

[10] – شرفنامە، بپ6 و پشتی وێ.

[11] – شرفنامە، بپ9.

[12] – شرفنامە، بپ68.

[13] – شرفنامە، بپ118-121.

[14] – شرفنامە، بپ163.

[15] – شرفنامە، بپ177.

[16] – شرفنامە، بپ134.

[17] – شرفنامە، بپ215.

[18] – شرفنامە، بپ262.

[19] – شرفنامە، بپ144

[20] – شرفنامە، بپ182،192.

[21] – شرفنامە، بپ140.

[22] – شرفنامە، بپ187،192.

[23] – شرفنامە، بپ28.

[24] – شرفنامە، بپ70،69.

[25] – شرفنامە، بپ110.

[26] – شرفنامە، بپ138.

[27] – شرفنامە، بپ156،154.

[28] – شرفنامە، بپ182،181.

[29] – شرفنامە، بپ112،111.

[30] – شرفنامە، بپ35.

[31] – شرفنامە، بپ56.

[32] – شرفنامە، بپ126.

[33] – شرفنامە، بپ181.

[34] – شرفنامە، بپ238،236.

[35] – شرفنامە، بپ42.

[36] – شرفنامە، بپ170.

[37] – شرفنامە، بپ180.

[38] – شرفنامە، بپ59.

[39] – شرفنامە، بپ103.

[40] – شرفنامە، بپ141.

[41] – شرفنامە، بپ76.

[42] – شرفنامە، بپ144.

[43] – شرفنامە، بپ198.

[44] – شرفنامە، بپ28

[45] – شرفنامە، بپ208.

[46] – شرفنامە، بپ191.

[47] – شرفنامە، بپ230-231.

[48] – شرفنامە، بپ83.

[49] – شرفنامە، بپ88-89.

[50] – شرفنامە، بپ121-123.

[51] – شرفنامە، بپ16

[52] –  شرفنامە، بپ72.

[53] – شرفنامە، بپ202-203.

[54]–  شرفنامە، بپ14.

[55] – شرفنامە، بپ201.

[56] – شرفنامە، بپ220.