هزرا ئێكگرتنێ د دیوانا (ڕێباز) دا
جەمیل شێلازی
پێشگۆتن:
نە ئێكبوون و نە ئێكڕێزی دەردەكێ بێ دەرمانە، هەر مللەتەكێ ئێكگرتن د ناڤدا نەبیت، زۆر ب زەحمەتە بگەهیتە ئارمانجێن خۆ، لەوما د قورئانا پیرۆزدا ژی بەحسێ ئێكبوونێ هاتییە كرن كو ژێكڤە نەبن و نەبنە گرۆپ و كوم: (ۆاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا ۆڵا تَفَرَّقُوا اذْكُرُوا نِعْمَەَ اللَّهِ عَڵیْكُمْ إذْ كُنْتُمْ أَعْدَا‌ء فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ اخوانًا…) (ال عمران: 103)، ئانكو: (و هوین خۆ ب دینێ خودێ و كتێبا وی ڤە بگرن، و ژێك بەلاڤ نەبن، و نیعمەت و كەرەما خودێ دگەل هەوە كری بیننە بیرا خۆ دەمێ هوین لێك دوژمن و خودێ دلێت هەوە گەهاندنە ئێك و هوین ژ دەولەت و كەرەما خودێ بوونە برایێت ئێك…) (سگێری، 2002: 63)،خودێ پێتر ژ (10) ئایەتان بەحسێ ژێكڤەبوونێ كرییە، كو ژێكڤە نەبن و نەبنە كۆم و گرۆپ.
هەلبەستڤانێن مینا (مەلا سالحێ بناڤی) ژی، هەر ل دویڤ پەیاما خودێ ژی چووینە، زێدەباری وەرگرتنا چام و وانەیان ژ براكوژی و ژێكڤەبوونا مللەتێ كورد ژ لایەكی و ژ لایەكێ دی ڤە ژی دابەشكرنا كوردستانێ بۆ چار پارچەیان، ژ لایێ وەلاتێن زلهێز ڤە، ژ بۆ بەرژەوەندیێن خۆ و دسەر ڤێ چەندێ ژی ڕا هەردەم كورد بخۆ ژی بووینە داركۆكێ سەرێ ئێك، لەوما هەتا ئەڤرۆ ژی ژ دەردێ بندەستی و تەپەسەرییێ دنالن.
دانەناسینەك كورت بۆ دیوانا ڕێباز:
ڕێباز دیوانا هەلبەستێن مەڵا سالح بناڤی (بێ دەستهەلات)ی نە، كو ژ پێشكێشكرنەكێ ژ لایێ (د. كامیران بەرواری) و پێشەكییا هەلبەستڤانی و (33) هەلبەستان پێكهاتییە، دگەل پاشكۆیەكێ كو چەندین ڕۆهنكرنێن هەلبەستڤانی لسەر ڤەهاندنا هەلبەستان تێدانە و دگەل وێنەنامەیەكێ كو كومەكا وێنە و كاغەزێن د ناڤبەرا هەلبەستڤانی و هندەك كەسێن سیاسەتمەدار دا هاتینە نڤیسین، دگەل وێنەیێ وان ڕۆژنامەیێن ل سەر هەلبەستڤانی نڤیساین پێكهاتییە، قەبارە (17×24سم) و (428) بەرپەران، ل چاپخانەی (دانیشفەر) ل هەولێرێ ب (500) دانەیان هاتییە چاپكرن، هەژی گۆتنێیە بێژین هەلبەستێن ڤێ دیوانێ د ناڤبەرا ساڵێن (1982- 1995)ێ دا هاتینە نڤیسین، ئانكو هەتا بەری وەغەركرنا خۆ ب دوو هەیڤان ژی هەلبەست و پێشەكییا دیوانێ نڤیسینە.
ناڤەڕۆكا هەلبەستێن دیوانا ڕێباز:
هەلبەستێن دیوانا ڕێباز چەندین بابەتان د ناڤەڕۆكا خۆ دا ڤەدگریت، چونكە هەلبەستڤان (مەلا سالحێ بناڤی) هەر وەك سەیدایێ (تەحسین دۆسكی) ناڤكرییە بـ (نالبەندێ دوویێ) هەروەكی د دەنگۆیێ وەغەركرنا ویدا د ڕۆژناما (ڕەسەن)دا بابەتەك بەڵاڤكرییە ب مانشێتێ (ب بێ دەنگی نالبەندێ دوویێ ژی وەغەركر!). كو ل ڤێرە جهێ پرسیارێیە، بۆچی ب نالبەندێ دوویێ ناڤكرییە؟ دكارین بێژین، (بناڤی) ژی وەك نالبەند (موخلصی) گەلەك دەرگەه د ڤەهاندنا هەلبەستێن خۆدا قوتاینە مینا: (كوردپەروەری، ئایینی، جڤاكی، پەسن و سالۆخەت، رەخنەی و…هتد)، ئانكو ژ لایێ داڕشتنا هەلبەستێڤە، هەلبەستا (بناڤی) گەلەك یا نێزیكە ژ یا (موخلصی)، هەروەكو (د.كامیران بەرواری) ژی د پێشكێشرنا دیوانێدا دبێژیت: ((گەلەك هۆزانێن (مەڵا سالح بناڤی) نێزیكی ئاوا و شێوازێ جەگەرخوینی و نالبەندی هاتینە ڤەهاندن، زمانێ وان زمانەكێ كوردی یێ خۆری(پەتی) و ڕەسەنە)) (بناڤی، 20200: 11).
مەلا سالح بناڤی كییە؟
مەلا سالح كۆڕێ ئەبوبەكر كۆڕێ سەعدییە، ناسیار بـ (مەڵا سالح بناڤی)، ناسناڤێ وی یێ هۆزانێ (بێ دەستهەلات)ە، ژ دایكبوویێ (1/7/1945)ێ ل گوندێ بناڤیێ، ل دەڤەرا بەرواری باڵا، سەر ب ناحیا كانی ماسێ، قەزا ئامێدییێ، ل ژییێ شەش ساڵییێ دەست ب خواندنا جزی عەمایێ كرییە ل دەڤ (مەڵا یۆسف ئەبو زەید كێستەی)، كو ل وی دەمی مەڵایێ گوندێ بناڤیێ بوو (هەر بۆ زانین مەلا یۆسف كێستەیی هەلبەستەكا ب ناڤ و دەنگ هەیە ل سەر گوندێ بناڤیێ، ب ناڤێ ـ قەولێ مەڵایی ـ كو ددیوانا وی دا هاتییە بەڵاڤ كرن) (شێلازی، 2018: 24). پاشی ل ساڵا (1954) بابێ وی ئەو هنارتە بەر خواندنێ و ل هەیڤا (10) ساڵا 1958 دچیتە قوتابخانا بێدوهێ، كو ل پۆلا پێنجێ هاتنە وەرگرتن، چونكە وان ئنگلیزی نەدزانی، هەر د وێ ساڵێدا پەیوەندییێ ب(پ د ك) دكەت ب رێكا سەیدایێ (مەعسۆم مەڵا ئەنوەرێ مایی) و (یوسف محەمەد بێدوهی) كو هێشتا پارتی د قۆناغا نهێنیدا بوو، پاشی ل ساڵا (1971) دەمێ بارەگایێ (ئەسعەد خۆشەڤی ل بامەڕنێ كو ل وی دەمی نڤیسەر (كاتب)ێ ئەسعەد خۆشەڤی بوو ئەو و مەلا حەمدی سەلەفی ـ هندەك ئەزموون دەركەفتن ژ وەزارەتا ئەوقافێ ل بەغدا، بۆ پەیمانگەهێن ئایینی، ل دەستپێكا هەیڤا (9) ساڵا (1971)ێ، ئەو ژی پشكداریێ د وێ ئەزموونێدا دكەت و سەركەفتییانە تێدا دەرباز دبیت و ل دویڤدا ل ساڵا (1971- 1972)ێ پشكدارییێ ل ئەزموونەكا گشتی (ویزاری) دكەت ب پلەیا (81%) سەردكەڤیت و باوەڕنامەیا پەیمانگەها ئایینی وەرگرت، پاشی پشتی شكەستنا ئادارا ساڵا (1975)ێ د روینیتە ماڵ، ل ڕۆژا 28/12/1976ێ دبیتە مامۆستا ل گوندێ ئاقارێ چەلكێ ـــ بەرواری بالا و پشتی ڤەگوهاستنا خەلكی یا زۆرەملێ ل ساڵا (1978) ئەو ژی دهێنە ڤەگوهاستن بۆ كۆمەلگەها (هیزاوا).
ل رۆژا (1/6/1962)ێ پەیوەندییا پارتیزانی دگەل شۆرەشێ دكەت و بەردەوام دبیت د خەباتا پارتیزانی دا هەتا كو شكەتنا شۆڕەشا ئیلۆنێ (1975)ێ، ل ساڵا (1982)ێ دەست ب ڤەهاندنا هۆزانێ كرییە، ل رۆژا (21/4/1992)ێ تووشی ئێشا شەلەلێ دبیت و ئێدی نەشێت رابیتەڤە و دمینیتە ل سەر تەنشێ، وەسا دیارە ژی كو پارتی ئێدی پشتگۆه هاڤێتییە و خۆ لێ نەكرییە خودان وەك گەلەك كەسێن دی.
بۆچی ڕێباز:
دەربارەی ناڤكرنا دیوانێ ب ناڤێ (ڕێباز) هەر دێ ئاماژێ ب هندەك گۆتنێن (د. كامیران بەرواری) دەین، ل دۆر ڤی ناڤی، وەك دبێژیت: ((ڕێباز) ئەرێ چ ڕێباز؟ كیژان ڕێباز؟ بۆچی ڕێباز؟ ڕێبازەك یا ژ بەر نەبوونا چ ڕێبازان ناڤكری! ڕێبازەك یا بەرۆڤاژی وێ ڕێبازا وی د هزرا ئازادی و ڕزگارییێ دا گرتی و تەڤایا لاوینی و ژییێ خوە لسەر دانای و نەگهەشتی وێ ئارمانجێ یا وی دڤیا، ڕێبازەكا ژ ڕێبازا خوە دەركەتی و ئەوێن ئەو ڕێباز دانای و كوردینی لسەر كری بێ بها و بێ خودان و ژاروژیر كرین! ژ بەركو ئەو ڕێبازا سیاسییا (مەڵا سالح بناڤی ـــ بێ دەستهەلات ــ) لسەر دچوو، داخواز و هیڤی و ئارمانجێن وی نە هنگافتن، ئەو نەچار بوو وێ ڕێبازێ بگهۆڕیت، ئەو نەچار بوو پشتی وێ دەستهەلاتا مەزن یا وی و شۆڕەشێ هەی و پشتی سەركەفتنا كوردان ل بهارا (1991)ێ ناڤێ خوە بكەتە (بێ دەستهەلات) (2022: 7- 8).
كورتییەك دیرۆكی:
ئەو دەردێ مللەتێ كورد پێ دناڵیت هەر ژ پەیدابوونا وان ل زنجیرا چیایێ زاگرۆس، پەیدابوونا چەندین هۆزان وەك حكومەتێن سەربەخۆ: (لۆلۆیی، گۆتی، كاشی، میتانی، خلدی، سۆباری، نەهری، میدی) (زەكی، 1945: 1- 19). كو هەر ئێك ژ ڤان مللەتان بەردەوام د ناكۆكی و شەڕ و پێكدادانان دا بوون و پاشی هاتنا میدییان بۆ زنجیرا چیایێ زاگرۆس ل ساڵا (700پ. ز)ی و دامەزراندنا دەولەتەكێ ب ناڤێ دەولەتا (میدی ـــ مادی) ژ لایێ شاهەكی ب ناڤێ (دیاكۆ) كو ئێكەم دامەزرێنەرێ دەولەتا (میدی) بوویە، پشتی كو شیای هەمی هۆزێن ل كوردستانێ بكەتە ئێك و ئێكگرتنەكێ ل ناڤبەرا وان دورست بكەت و بنیاتێ دەولەتا میدیان دانیت، لەورا (دیاكۆ) ب دامەزرێنەرێ دەولەتا میدی دهێتە نیاسین، (زێباری و مایی، 2012: 184).
هەرچەندە ل دەستپێكا دامەزراندنا ڤێ دەولەتێ زۆرا ب هێز بوویە و شیایە ل ساڵا (612پ. ز) دەولەتا ئاشۆری ل باژێڕێ (نەینەوا) ب تەمامی ژ ناڤ ببەت، لێ دیارە پشتی هاتنا هندەك شاهێن مینا: (فراورتیس، كەی خسار و ئەستیاجس)ی هێدی هێدی ئەڤ دەولەتە بەرەڤ لاوازییێ چوویە (نەخاسمە ل سەر وەختێ ئەستیاجسی/ 584- 550پ ز) كو دەولەتا میدی ب تەمامی ژناڤ چوویە… (زێباری و مایی، 2012: 187- 189)، ((ل ساڵا 550پ.ز) دەولەتا میدیا ل سەردەمێ (ئاستیاك) دویماهی شاهێ میدییان هەڕفت، ژ لایێ (كورشی) دامەزرێنەرێ دەولەتا ئەخمینی (هاخەمەنشی)، كۆرش كەفتە د هەڤڕكی و ململانێدا دگەل میدییان و شییا ب هاریكارییا سەركردەكێ لەشكەری یێ میدییان ب ناڤێ (هارپاك) دژی ئاستیاكی بكەڤیتە شەڕی و باژێڕێ (ئەكباتانا) كو پایتەختێ دەولەتا میدیا بوو داگیر بكەت و دویماهییێ ب دەولەتا میدیا بهینیت و بهەڕێفیت)) (لیژنەیەكا هەڤپشك ژ زانكۆیێن هەرێما كوردستانێ و وەزارەتا پەروەردێ، 2022: 59).
پشتی دورستبوونا چەندین میرگەهان وەك: (جزیرێ، خیزان، شیروان، بدلیس، ساسۆن، سویدی، بازۆكی، هەكاری، موكری، بەهدینانی، سۆران، بابان قۆچان، خوراسان، و…هتد). (زەكی بەگ، 1945: 362 – 437)، دیسان دبینین ناكۆكیێن بەردەوام دناڤبەرا واندا هەبووین، ژ بلی دەستێ خیانەتێ بۆ دوژمنێن خۆ درێژكرینە، نەخاسمە ل دەستپێكا شەڕێ چالدێران (23ئاب1514ز) و دەستپێكا دابەشبوونا كوردان د ناڤبەرا (سەفەوی و عۆسمانیاندا) كو وان هەردوو دەولەتان بزاڤكرن میرگەهێن كوردان لاواز بكەن، ئەو ژی ب رێكا (مەلا ئدریس بدلیس)ی، كو توركان مەرەم ژ ڤێ سیاسەتێ ئەو بوو مەلا ئدریس كوردان ڕازی بكەتن و مەیلا وان بۆ عۆسمانییان بكێشیت. (زەكی بەگ، 1961: 164- 165)، هەروەسا د داستانا كەلا دمدمی دا (1606- 1608)ێ، ئەو خیانەتا كوردان ب تایبەت (مەحمویدكێ ئالەكانی) كو پەیوەندی ب لەشكەرێ عەجەمی كری و سەرۆكانییا ئاڤا كەلهێ نیشا وان دای، ب ڤێ چەندێ ژی مەزنترین زیان ب كەلهێ كەفت و بوو ئەگەرێ شكەستنا كوردان دكەلهێدا ل هەمبەر لەشكەرێ عەجەمی) (عومەر، 2008: 79) .
كو ئەڤ هەمی ناكۆكی و دووبەرەكی و بێتفاقییا د ناڤبەرا میرێن كورداندانە، و هەردەم دگەلێكدا ب شەڕ و هەڤچوونن و ڤێكناكەن و هەر هندەك بووینە دویڤەلانك بۆ دەولەتەكێ و خۆ بۆ وان دچەمینن، لێ ب مخابنیڤە ئەو دبەرهەڤ نینن خۆ بۆ ئێك بچەمینن، لێ بۆ دوژمنێن خۆ باشترین دویڤەلانكن، (شێلازی، 2020: 231)، لەوما خانی ژی ئاخینك ب ڤێ چەندێ ڕاهێلاینە:
لەو هەمیشە بێ تفاقن
دائم ب تەمەررود و شقاقن (خانی: 35)
لێ ئەگەر ڤان میر و سەرۆك هۆزێن كوردان ڤێكگرتی و هەڤگرتیبانە، ب ئێك دەست و ب ئێك دل دگەلێكدا بانە و ب فەرمانا ئێك كربانە، خۆ ژ بۆ ئێك چەماندبانە، دەستێ براینییێ ژ هەڤڕا درێژكربانە، هەلبەت دا ڕۆم و عەجەم بن خولامێن وان، نەك دا بنە دویڤەلانكێن وان. (شێلازی، 2020: 231)، هەروەكی خانی گازی دكەت:
گەر دی هەبویا مە ئتتفاقەك
ڤێكرا بكرا مە ئنقیادەك
رۆم و عەرەب و عەجەم تەمامی
هەمیان ژ مە ڕا دكر غولامی (خانی: 35)
ئاها ژ هنگێ وەرە هەتا نهۆ كورد نەبووینە ئێك و هەردەم ل دژی ئێك ڕاوەستاینە و دوژمناتییا ئێك كرینە و هەردەم بووینە پشتەڤان بۆ مللەتێن ل دژی كوردان دڕاوەستن، ئەو ژی بووینە هاریكارێن خرابكرن و ژ ناڤبرنا ئێكدوو.
هەر ئەڤ چەند خیانەتكاری و براكوژییا كوردان ب دەستێ ئێك، بووینە هۆكار هەلبەستڤان (مەلا سالحێ بناڤی) ژی گەلەك نەكامییا رێبەر و سەركردێن كوردان بكەت، ئەوێن بووینە هۆكارێ ڕژتنا خوینا لاو و گەنجێن كوردان ب دەستێ ئێك، نەخاسم پشتی سەرهلدانا (1991)ێ ل باشوورێ كوردستانێ، چ شەڕێ براكوژیێ یێ ((ی.ن.ك) و (پ.د.ك) و (پ.ك.ك)) د ناڤبەرا (1992 – 1995) یان یێ ((پ.د.ك) و (ی.ن.ك)) ل ساڵا (1994)ێ، كو ب هزاران گەنج و لاو بوونە قوربانیێن ڤان شەڕ و ناكۆكییان.
هزرا ئێكگرتنێ د دیوانا ڕێباز دا:
وەك یا ڕۆهن و ئاشكەرایە، دەما كو كەسەكێ مینا (مەلا سالحی) پەیوەندی ب شۆڕەشێ كری، ئەو هیڤی و ئۆمێدێن وی د دلێ خۆدا چاندین، پشتی سەرهلدانا (1991)ێ دیارە بۆ وی بوونە خەون و نەگەهەشتە وان هیڤی و ئۆمێدان، لەوما گەلەك بابەت د ڤەهاندنا هەلبەستێن خۆدا ئازراندینە، لێ تشتێ مە دخواست دڤی بابەتیدا لسەر راوەستین، هزرا ئێكگرتنێیە، ئەو ژی پشتی چەندین شەڕ و ناكۆكییێن ناڤخۆیی رویداینە كو بووینە هۆكار ڕەخنەیەكا توند ل رێبەرێن مللەتی بگریتن، كو ئەڤرۆ دەستێ خۆ درێژ بكەنە خوینا ئێكدوو، لەوما دێ هندەك نموونەیان وەرگرین:
د ئێكەم هەلبەستا ویدا ب ناڤێ (بهارا حەفتێ و چارێ) بەحسێ ئێكگرتنا كوردان دكەتن بەرامبەر ئەو پیلانا ژ لایێ (عێراق و ئیران و بومیدیەن) ڤە هاتییە دانان ژ بۆ ژناڤبرنا كوردان، هەر ئێكسەر (بناڤی) گازی دكەت هەر ئێك ژ (مەسعود و تاڵەبانی و ڕەسول مامەند) كو پێتڤییە ئێكگرتن هەبیت ژ بۆ بەرهنگاربوونا دوژمنان:
مەسعود و تاڵەبانی
یا فەر ئەوە پێكبهێن
ڕەسۆل مامەند مە زانی
رێبەر بۆ سۆشیالستێن
دیموكراتی گەل كانێ؟
گول بشكۆژ و نوی بەستن
بلا بێن گۆڕەپانێ
دگەل هەوە ڕاوەستن.. (ڕێباز: 48)
د هەلبەستا (گازی) دا هەر زوی گازی دكەتە (خۆشمێر و عەگید و پڵنگ و شێر و جۆتیار و خودان پێنووسا) كو هەمی پێكڤە و ب ئێك دل ئێكدوو بگرن، چونكە كوردستان وەكی بویكەكا خەملاندییە، بەلێ ژ بۆ كەسێن هەژی وێ بن:
ئێك و دوو بگرن وەكی جامێرا
كوردستان بویكە بەلێ ژ كێ ڕا؟ (ڕێباز: 54)
لەوما هەڤدژی ئێكگرتنێ، ژێكڤەبوونە و هیڤی و ئۆمێدا دوژمنانە، تنێ دوژمن ب ژێكڤەبوونێ دلخۆش دبن:
ژێكڤەبوونا وە ب ڕەنگێ تاڕی
تاڵانە بۆ مە و سوود بۆ نەیاری (ڕێباز: 56)
د هەلبەستا (كورد و ڕزگاری) دا، وەسا ددەتە خۆیا كرن كو كورد سەرناكەڤن هندی كەرب و كین د ناڤبەرا واندا هەبیتن و ڕێبەرێن وان نەبنە ئێك:
كورد هۆ زویكا سەرناكەڤن ناڤ وان پڕ كینا كەڤنە
هندی ڕێبەر مە ژێك نەبن گەل و وەڵات دۆڕندانە (ڕێباز: 63)
د هەلبەستا (سروودا ئێكگرتن) دا ژبەركو كوردستان یا بندەستە بەلێ ئەو ژی ژبەر نە ئێكگرتینە، هەمی مللەت هاتنە ڕزگاركرن، لێ تنێ كورد ماینە بندەست:
هەڕنە پێش هەڕنە پێش ئەڤرۆ ڕۆژا مەیە
گەلێ كورد چاڤەڕێ ب ئێكبوونا وەیە (ڕێباز: 65)
پاشی دبێژیت چونكە د ناڤ وان مللەتاندا هەڤالینی و برایینی هەیە لەوما بووینە مللەت و پێتڤییە كورد ژی ببنە ئێك دا ئەو ژی ببنە خودان وەلاتەك سەربەخۆ:
هەمی ئێك دگرن و دزڤڕن ل جهێن خوە
ئێكگرتن نەمینیت ناگرن خەتا خوە (ڕێباز: 66)
د هەلبەستا (بێ دەستهەلات و خەلكێ دەڤەرێ) دا، ئەو ناكۆكییا د ناڤبەرا پارتێن كوردستانێدا و پەنابرن بۆ كۆمەڵا نەتەویێن ئیكگرتی ژ بۆ ناڤەندگیرییێ د ناڤبەرا واندا بكەن ژ بۆ ل هەڤهاتنێ، ب شەهمزاری و قبحەت دزانیت، كو هاوارا خۆ ببەن بەر دەرگەهێ كۆمەڵێن نەتەوەیێن ئێكگرتی:
وەی چ بۆ قبحەت داخازا ئیكگرتنێ بۆ كۆمەڵا
دا شاد ببن ب مافێ خوە وەك میدییا ئازاد بژین (ڕێباز: 74)
د هەر هەمان هەلبەستدا سویند دخۆت كو ئەو چەند ڕاست نینە، بێژن چونكە كەس ل پشتا مە نینە لەو نابینە چو!! ما دەولەتێن وەك تورك و فارسا و فڕەنسا كی هەبوون پشتەڤانییێ لێ بكەن، لێ تنێ ئێكگرتن ڕێك و ڕێبازا داكو ڕۆناهییا سەركەفتنێ بچرسیت:
دوو سەخلەتێت پیس و نەكام تا نۆكە ل ناڤ مە مانە
نەزانین ئێكە، یێ دی ژی بۆ ئێك و دوو ئەم فێهرسین
ژ كەڤن و كۆن هۆیێت تێكچوونا بزاڤا هەر ئەڤەنە
سویندێ دخۆم ڕاست نینە چاخێ دبێژن بێ كەسین
پا توركا و فارسا و فڕەنسا ژ بلی خوە كی ددی هەنە؟
ئێكگرتن ڕێك و ڕێبازە لەوا ڕۆناهی چرسین (ڕێباز: 77)
د هەلبەستا (كوردێت چەرخێ بیستێ) دا ددەتە خۆیا كرن، ئەگەر ئێكگرتنەكا بێ گەنگەشە و قەرقەشە هەبیت، سوپا و زریپۆش و تۆپ و تەیارێن دوژمنا نەشێن چ بكەن:
سوپا و زریپۆش و تۆپ و تەیارێت دوژمنا
دێ چ كەن، گەر مە هەبیت ئێكاتییەك یا بێ نیقاش؟ (ڕێباز: 78)
بەلكو د دلێ ویدا ئاگر و پێتی هەلدبیت، دەما كو پارتێن مە ئێك تومەتبار دكەن ب جاشاتی، باشە پا هەكەر هەمی بوونە جاش، كی دێ مینیت كوردپەروەر:
خودێ! گوڕییا جەهنەم و دۆزەخا ل دلێ من هلبوو
چاخێ گوه لێ دبم هەر ئێك دبێژیت هەڤاڵێ جاش
ئەگەر ئەڤنە جاش بن و ئەو جاش بن و یێت دی ژی جاش
پا كی ما، جاش بۆ هندێ هەمانەكێ ددەن شەباش؟! (ڕێباز: 78 ـ 79)
بەلكو ڕێكا ڕزگارییا وەلاتی ب وێ چەندێ نینە، دەما كو جوداهییێ دئێخنە د ناڤ دەڤەر و باژێڕێن كوردستانێدا، بەلكو دڤێت ب ئێك چاڤ ل هەمی جهان بنێڕن:
ڕێكا ڕزگاریِیا گەل و وەلاتی قەت یا هۆ نینە
ئاش نە بۆ هندێیە داكۆ هەر ڤەهێریتن بەراش
قوتابی هەردەم هوین ئێم و ئۆمێدن و هەوارن
بكەن گازی نینە فەرق شنگار و بارزان و سورداش (ڕێباز: 80)
د هەلبەستا (دلسۆژی چییە؟) دا ب خەم و ڕۆندك و دل و برینڤە بەحس ل شكەستنا شۆڕەشا ئیلۆنێ دكەت ل ساڵا (1975)ێ، لێ پاشی هەر زوی پەسنا حزب و كومەڵێن كوردستانێ دكەت، كو جارەكا دی شۆرەش هلدانەڤە و ئێكگرتنەك دورست كرن، شانازیێ ب وێ چەندێ دبەت:
چەند كووم هاتن پاشی كرن ئێكەتی
شۆڕەشگێڕ و كۆمەڵە و سۆشیالیستی
گرتن ڕێكا ڕزگارییا مللەتی
ژ كەیفادا مە دل هات بەر تەقینێ (ڕێباز: 97)
لێ پاشی هندەك شەڕێن براكوژیێ پەیدابوون و ئەڤە بوونە ئەگەرا ڤەهاندنا ڤێ هەلبەستێ، هەروەك هەلبەستڤان ب خۆ ڤێ چەندێ رۆهن دكەتن و دبێژیت: ((پشتی مللەتێ مە ڕابوویەڤە سەر پییا و شۆڕەش نوی كرەڤە چاڤێت مە ڕوون بوون و كەیفا مە زێدە خۆش بوو، بەلێ پشتی شەڕێ براكوژییێ پەیدا بووی دلێ مە چرمسی، چونكی مە وە زانی شەڕێ براكوژییێ د بەرژەوەندییا دوژمنا دایە و نە ڕێكا سەركەفتنا گەلێ مەیە، ئینا من چەند هۆزانەك ڤەهاندن، تێد ڕەخنا براكوژییێ كر و داخوازا ئێكگرتنا پارتێت كوردستانێ كر، كو ئێكگرتنەك ل مابەینا هەمیا بێتە گرێدان)) (ڕیباز: 361 ).
د هەمان هەلبەستدا، ئاماژێ ب شەڕەكێ براكوژییێ دكەت د ناڤبەرا ((ی.ن.ك) و (قیادا بەروخت – موەقەت -) دا ل سەرێ هەیڤا خزیرانا ساڵا 1978ێ، ل دەڤەرا هەكارییان ل كوردستانا باكۆر:
حەفتێ و هەشتێ كوردستانا ئەڤرازی
شەڕەك مەزن چێبوو ل گوندێ بازی
بۆ نەیارا هەر سێكا بۆ دلخازی
دفنا كوردا دوكێل ژێ هات فڕینێ (ڕێباز: 98)
هەر دیسان دویڤدا بەحسێ شەڕەك دی یێ ناڤخۆیی دكەت د ناڤبەرا ((ی.ن.ك) و بەرەی (جود) دا ل ناڤبەرا (13/9/1983ـــ 30/9/1983) ب دویماهی هات:
ل هەشتێ و سێ بەرەی جۆد و ئێكەتی
ل قەندیلێ كرن شەڕەك بەركەتی
نەخۆش كرن سەر و دلێت مللەتی
هەمی بۆ ئێك بۆ جەنگێ ڕاكشینێ (ڕێباز: 98)
كو دەرئەنجامێ ڤی شەڕێ هە، بەرەیێ جود شكەستن ئینا، كۆمەكا زۆر یا پێشمەرگەیان ژ هەردوو لایان بوون قوربانی، تنێ ئەڤ چەندا هە بوو جهێ دلخۆشی و كەیفخۆشییا دوژمنێن كوردان هەر ئێك ژ: (ئیران و عێراق و توركیا ) :
بەرەیێ جود شكەستن كەفتە ب سەردا
گۆمركەكا مرۆڤا زۆر مەزن دا
كرن كەنی میرییا تەهران و بەغدا
ددان توركا سپی بوون ب گڕنژینێ (ڕێباز: 98)
لێ هندیكە براكوژییە تنێ بەرهەمێ وێ ژ دەستدانا پێشمەرگە و مێرخاسانە، بۆ دوژمنا ژی وەك خوارنا گۆشت و برنج و مەرگێنە، بۆ مللەتێ كورد ژی وەك تویفان و ڕەنی و تەرگانە:
هاتن كوشتن سەر لەشكەر و پێشمەرگە
بۆ دوژمنا گۆشت و برنج و مەرگە
بۆ مە كوردا ڕەنی و تویفان و تەرگە
براكوژی نموونا حێلحەژینێ (ڕێباز: 98)
لەوما ل دویماهییا ڤێ هەلبەستێ، تنێ ئارمانج و هیڤییا وی ئەوە كو جارەك دی ل هەڤهاتنەك د ناڤبەرا پارتێن مە دا هەبیت، ئێكگرتنەكێ دورست بكەن، داكو مللەت ژ بن دەردەسەرییا دەركەڤیت:
جارەكا دی دێ خازم ڤە دوعایێ
مللەتێ مە دەركەڤیت ژ بەڵایێ
بۆ ڕزگاریێ پێكڤە بكەن سەمایێ
براكوژیێ ئێكاتی بێتە شوینێ (ڕێباز: 102)
د هەلبەستا (كوردستان) دا، پشتی چەندین پەسن و سالۆخەتێن دیرۆك و سروشت و جوانییا كوردستانێ دكەت، پاشی دەرگەهێ بابەتێ شەڕەكێ براكوژیێ دقوتیت، ئەو ژی ئەو شەڕێ براكوژیێیە ئەوێ ل ساڵا (1981)ێ دناڤبەرا (پ.د.ك) و (پ.گ.د.ك) بوو، دەما كو (پ.گ.د.ك) بزاڤكری بهێتە ناڤ ئاخا باشۆرێ كوردستانێ، ئینا (پ.د.ك) هێرش برە سەر و نەهێلا بێتە ناڤ دەڤەرێ، شەڕەك چێ بوو ل ناڤبەرا وان و ل ئەنجام (پ.گ.د.ك) پاشڤە چووڤە و نەشیا بێتە دەڤەرێ. (ڕێباز: 188 ـ 189) .
بەهدینان و هەكارێ
جهێ خەم و نهارێ
كوردستانێ هەژارێ
سەنات یا سندییایە
ئەڤ چەند جه و وار و شوین
لێ هاتە ڕێتن خوین
پێشمەرگە بوون هەمی جوین
ل نك خەلكی بەڵایە (ڕێباز: 188- 189)
پاشی د هەمان هەلبەست دا، ئاماژێ ب كوشتنا چەندین مێرخاس و مێرچاكان دكەت مینا: (عەلی عەسكەری، شێخێ یەزیدی ـــ حسێن بابە شێخ ـــ ، دكتۆر خالد، ئیبراهیمێ عەزۆی، دكتۆر مالك، حەسۆ میرخان ژاژۆكی و عەبدولڕەحیم پێندرۆكی)، لێ ئەم نەشێین نموونەیان ل سەر ڤێ هەمیێ بینین گەلەك یا درێژە، بەلكو ژ بلی هەلبەستێ ب درێژی بەحسێ ڤێ چەندا هە دكەت، د ڕۆهنكرنەكێ دا ل دۆر ڤێ رویدانا هە. (ڕێباز: 190-191 و 370).
و د هەمان هەلبەست دا ئاماژێ ب وێ چەندێ دكەت، كو نهۆ كوردستان بوویە پێنج پارچە (عێراق، ئیران، توركیا، سوریا و ئێكەتییا سۆڤیەت)ی، لێ ئەڤرۆ پێتڤی ب ئێكگرتنەكێنە، نەك وەك كەوا بەردەوام ب سەروچاڤێن ئێكڤە بن:
كوردستان پێنج پارچەنە
بۆ ڕزگاریێ هەوجەنە
رێكا مە هەر پێژەنە
ل دویڤ چاخ و دەمایە
پێژەن ڤیا ڕەوا بن
نەكو وەكی كەوا بن
هەمی بۆ ئێك برا بن
ڕێكا سەركەفتنایە (ڕێباز: 208 – 209)
د هەلبەستا (پەز و گورگ) دا ل دەستپێكێ بەحسێ ئێك پارچەیی یا هەرێما كوردستانێ دكەت، لبن سیبەرا ئێك ڕێبەر، بەلێ پاشی پشتی بوویە چەند پارچە و ژیكڤەبووی، ئێدی هەر ئێكی بۆ خۆ ڤەكێشا:
جارێ ئێكی زۆر پەز هەبوو
چەروان گەلەك ببەرڤە بوو
باش یێ كۆم و زۆر تازە بوو
پاشی بڕبوو ژێك بۆ بەڵاڤ (ڕێباز: 222)
پاشی ئێدی گورك بوونە خودانێن ڤان كەرێن پەزی و ژێك تەڕاوبەڕاكرن، ب كەیفا خۆ ب ناڤ كەفتن و كت و جۆتانێ ئێخستە پەزی!
بڕێت پەزی بوونە ڤەدەر
ژ ناڤ گیخێ كێشانە دەر
نەزانی دێ چ بیت مەفەر؟
گورگا سۆتن دل و هناڤ (ڕیباز: 223)
د هەلبەستا (پێشمەرگە) دا گازی و هەوارا وی بۆ هەمی خەلكێ كوردستانێیە (هەر چوار پارچا) كو ئێدی ژ خەو ڕابن و بلا ئێدی نانێ چاڤشۆڕی و بندەستییێ بەس بیت ئێدی چاڤێ مە ل (تورك و عەرەب و فارسان) نەبیت:
گەلی كوردا هلوون ڕابن بەسە خەو و بندەستی
گەلێت خەلكی بوونە دەولەت، تۆ عەبد و كۆلێ وانی
(تێ و عەین و فێ) مە ئاغانە، وەلڵاهی بۆ مە شەرمە
هەر وەك تویلا لبەر دیوارا بدەن مە پارییێ نانی (ڕیباز: 240)
د هەلبەستا (سوپاسنامە) دا، ئەو ژی هەر ل دویڤ ڕامانا (خانی) دبێژیت، كو هەرگاڤەكا ئێكگرتن د ناڤ مەدا هەبیت، ب ئێك دل و ب ئێك دەست بین، دێ بینە میر و خاتوینێن خودان خزمەتكار:
گەر ئێكاتی هەبیت دەوام
دێ بینە میر هەبن خولام
خاتوینێ ژی هەبن خدام
دوژمن هەلات و بەربا بوو (ڕێباز: 283)
پشتی كو مللەتێ كورد ب ئێك دل و دەست و هەلویست پێكڤە ل هەمبەر ڕژێما عێراقێ ڕاوەستاین و سەرهلدان كری، ئەو دوژمنێ خودان چەك و هێز و دەستهەلات نەشیا خۆ ل بەر وان بگریت و ڕەڤی، چونكە ئێكگرتن تنێ دشێت زۆرداری ژ ناڤ ببەت:
سەرهلدان ڕابوو سەر بلند
گەلێ بەرێ گۆیین و كوند
ئێكگرتنێ ڕاكرڤە توند
دوژمن ژ بەر ڕاتەقیا بوو (ڕێباز: 283)
د هەلبەستا (هۆزانڤانێ مللەتی) دا ب ئاشكەرایی خەم و قەهرا خۆ دەردبڕیت، چونكە ئێكگرتن د ناڤ مەدا نینە، و هەر گاڤا ژێكڤەبوون و دویركەفتن پەیدابوو زەنگا مەترسییا ژ ناڤچوونێ پێتر لێ ددەتن، لێ هەر گاڤا ئێكگرتن موكوم كر، دێ مەترسی كێمتر لێ هێت:
تشتەك ل مە نەیێ خوەشە
گولا مە باش نەیا گەشە
ئێكاتی كۆ موكوم نەبیت
مەترسی دێ یا زێدە بیت
ئێكاتییێ موكوم بكەن
ژ خوە مەترسییێ دویر بكەن (ڕێباز: 311)
هەر ئێكگرتنە دەرمانێ دەردێ مللەتێ مە، چونكە تنێ ئێكگرتن دەرگەهێن سەربەخۆیی و سەرفەرازییێ دێ بۆ مە ڤەكەن و ئێدی براكوژی نامینیت:
هندی بێژین ڕێ مە چییە
ڕێكا مە هەر ئێكاتییە
پشتی باش ئەم ببینە ئێك
مە دێ ڤەبن دەرگەه و ڕێك
كوردستانا مەزن بژی
ناكەین تێدا براكوژی
زوی هەمی پێكڤە ببن برا
دا پێكڤە هلبكەن چرا (ڕێباز: 312)
هەلبەستا (مامۆستا گۆران) ب وی (گۆرانی) هاتییە ڤەهاندن یێ كو ل ڕێكەفتی (14/12/1994)ێ هاتییە بەهدینان دا ببیتە بەرپرسێ مەلبەندێ (4) یێ (ی ن ك)ی ل بەهدینان، كو سەرەدانەك برییە نك (مەلا سالحێ بناڤی)، ئەوی ژی هەلبەستەك پێ ڤەهاندییە، د وێ هەلبەستێ دا وێ هیڤییێ دچینیت، كو پارتێن كوردستانێ ببنە ئێك، شەڕێ مان و نەمانێ دگەل دوژمنی بكەن، دا هەمی دەرگەهـ لبەر هەژاران ڤەببن و بگەهنە هیڤی و ئۆمیدێن خۆ:
ئۆمێدا مە پارتێت ناڤ كوردستانێ
پێكڤە بكەن شەڕێ مان و نەمانێ
ئەگەر پارتێت كوردا هەموو ببن ئێك
دێ زوی ڤەبن هەژارا دەرگەه و ڕێك
حەتا مللەت ب ئارمانجا خوە شاد بیت
مە نەخەمە هینگێ كی ژێ جودا بیت (ڕێباز: 324)
و ل دویماهییێ د هەلبەستا (مامە ڕیشە) دا، هیڤی ئۆمێدا وی ئەو بوویە، نە ل سەر تەختێ نەساخییێ بمریت، بەلكو تنێ هیڤییا وی ئەوبوو مینا (مامە ڕیشەی و ساڵح یوسفی) ب دەستێ جەلڵاددا هاتبایە شەهید كرن، دا ب سەرفرازی دناڤ گۆڕیدا وەك شەهید ماباڤە ساخ:
خوەزی ئەژی لسەر بالیفكێ وەك حێشترێ نەمر بام
بەلكۆ جەلڵادەكی وەك تە و (سالح یۆسڤی) لێ كربام (ڕێباز: 237)
ئەنجام:
د خواندنا مە بۆ دیوانا (ڕێباز) یا هەلبەستڤان (مەلا سالح بناڤی)، كو پێتر ژ جارەكێ مە خواندییە، چونكە بەرهەڤكرن و پێداچوون یا مەیە، لەوما دكارین بێژین، (بناڤی) ژ ڕێبازەكێ فێربوویە، كو برایەتی و ئێكگرتن و كوردپەروەری تێدا بیت، نەك بەرژەوەندی و براكوژی و ژێكڤەبوون، لەوما د پڕانییا هەلبەستێن خۆدا گەلەك بەحسێ ئێكگرتن و ئێكڕێزیێ كرینە و نەبوویە پشتەڤان بۆ چ حزب و چ لایەنان لسەر براكوژییێ و نەهەقییێ، بەلكو ڕەخنێ ل هەر لایەنەكی دگریت، یێ دەستێ خۆ درێژ كەتە براكوژییێ و ل نك وی تنێ دەرمانێ مللەتێ كورد ئێكگرتن و ئێكڕێزییە و ب ئێكگرتنێ دێ دوژمنێ خۆ ژ ناڤبەن و گەهنە ئارمانجێن خۆ و دێ وەك هەر وەڵاتەكی ئازاد و سەربەست ژین، ل بن ئالایێ كوردستانێ.
ژێدەر:
1ـ بناڤی، مەلا صاڵح (بێ دەستهەلات) (2022)، ڕێباز، پێشكێشكرن: د.كامیران بەرواری، چاپا ئێكێ، هەولێر.
2ـ خانی، ئەحمەدێ (2022)، مەم و زین، بەرهەڤكرن: تەحسین ئیبراهیم دۆسكی، چاپا ئێكێ، رانمی ـ ئیران، دەزگەهێ سپیڕێز.
3ـ زكی بگ، محمد أمین (1961)، خلاصە تأریخ الكرد وكردستان، ترجمة: محمد علي عوني، الطبعة الثانية، الجز‌ء اڵاول، بغداد.
4ـ زكی بگ، محمد أمین (1945) ، تأریخ الدول واڵامارات الكردیة، ترجمة: محمد علي عوني، الطبعة اڵاولی، مصر.
5ـ زێباری و مایی، د.محمد صالح و د. رێبەر (2012)، مێژوویا كوردستانێ یا كەڤن، چاپا ئێكێ، دهۆك، ریڤەبەرییا چاپ و بەڵاڤكرنێ ـ دهۆك.
6ـ سگێری، ئیسماعیل (2002)، تەفسیرا ژیان، چاپا ئێكێ، قم ـــ ئیران.
7ـ شێلازی، جەمیل محەمەد (2018)، دیوانا مەڵا یوسڤێ كێستەیی (1906 ـ 1988)، چاپا ئێكێ، دهۆك.
8ـ شێلازی، جەمیل محەمەد (2020)، مەم و زینا خانی و ڕەنگڤەدانا ئاماژەیێن دیرۆكی، چاپا ئێكێ، دهۆك، ئەنستیتوی كەلەپوورێ كوردی ـ دهۆك.
9ـ عومەر، د. سەروەر عەبدولرەحمان (2008)، كارەساتی قەڵای دمدم (1606 ـ 1608)، چاپی یەكەم، هەولێر.
10ـ بەرهەڤكرن: لیژنەیەكا هاوبەش ژ زانكۆیێن هەرێما كوردستانێ و وەزارەتا پەروەردێ، كۆمەڵایەتی (پشكا مێژوویێ)، پۆڵا حەفتێ، چاپا دوازدێ، وەزارەتا پەروەردێ، هەولێر، 2022.
