سەرهلدانا ئۆرەمار*

(16 تیرمەهـ – 10 چریا ئێكێ  1930)

عەلی ئۆرەماری

alioramar@yahoo.com

پێشگۆتن:

هێژ كارڤەدانێن سیڤەر و لۆزان ب دووماهی نەهاتبوون و هێشتا كوردا هند هیڤی مابوون، چ نێزیك یان دویر، كورد دێ رزگاركرنا دەڤەرێن خۆ راگەهینن و دێ  دەولەتا خۆ ل كێلەكا دەولەت نەتەوەیێن تورك و عەرەب و فارسان ئەوێن ژ ڤەرێژا هەڕفینا ئیمپراتۆریەتا ئۆسمانی ل جەنگا جیهانییا ئێكێ هاتین دروست كرن رادگەهینن، مادەیێن (62، 63، 64) یێن د پەیمانا سیڤەردا 1920 هاتین هیڤییێن مەزن ئاڤا كربوون كو كورد ژی وێ ببن خودان خودموختارییەك خۆمالی و پاشان وێ دەولەتا خۆ دابمەزرینن، سەرهلدانا كۆچگیری ژی  ل 1920 ێ ل دێرسمێ، وەرچەرخانەك بنگەهی د هزرا مرۆڤێ كورد دا دروست كربوو، گیانێ هەستێن هەڤبەشییا  (ئاخێ و ئاینی) ل گەل تورك و عەرەب و فارسان گوهارت ب هەستێن نەتەوەیی، كو بۆ دەمەكێ درێژ كورد قوربانییێن ڤی دەردی بوون  و پێ دهاتنە سەردابرن، ئەشیرەتا كۆچگیری جودا ژ ئەشیرەتێن دن، هەستێن نەتەوەیی د گەشەیەكا باش دا بوون و دشەڕەكێ بەردەوام دابوون ل گەل مستەفا كەمال ئەتاتورك و جڤاتا نشتیمانییا توركی، ب ئارمانجا بدەستڤەئینانا دانپێدان ب مافێن نەتەوەیی یێن گەلێ كورد[1].

وێڤەتر خەباتا كوردان ژی  هندەكێ خۆ جودا كر ژ خەباتا هەڤبەش ل گەل نەتەوەیێن دی، ئەگەر هێژ هاڤیبوون ژڤێ هەڤبەشییێ د پێنگاڤێن دەستپێكێ دابوون و هێژ هەستێن نەتەوەیی د گیانێ مرۆڤێ كورد دا باش نەخەملی بوون و پشتی ئەركێن ئایینی دهاتن، لێ وێڤەتر ئەگەر سەركێش و رێبەرێن تەڤگەرێن كوردان شێخ و مەلا بن ژی، چەند دچوو هەستێن نەتەوەیی مەزنتر و زالتر دبوون، ب تایبەت پشتی كوردان ب چاڤ و كریار دیتین كو توركان ئایین وەك هەڤبەشەكێ سەردابرنێ  ل گەل كوردان ب كارئینایە، دەما وانا دەولەتا خۆ راگەهاندین وێڤەتر ل ژێر درویشمێ ( ئێك ئالا، ئێك نەتەو، ئێك زمان) دەست ب سیاسەتێن كورد قڕان و ئەرمەن قڕان كرن، شۆڕەشێن وانا ب كوشتارێن ب كۆم ژ ناڤبرن، و ژ وانا ژی شۆڕەشێن كوردان، ئەگەر هەرچەندە درویشمێن سەركردەیێن وان ژی ڤەگەڕاندنا خەلافەتا ئیسلامێ و ڤەگەڕاندنا كاركرن ب پیرۆزییێن ئاینێ ئیسلامێ بوون، لێ ئەما د جەوهەر دا ئەو تەڤگەرێن هەنێ و د ناخێ شەرڤانێن كورد دا، كوردبوون و كوردایەتی هەبوو، ئاریانێن نەتەوەیی تێدا جه دگرتن و هەستێن  نەتەوەیی  ل گەل خۆ هەلدگرتن و ب بەردەوامبوونا تەڤگەر و سەرهلدانان  قەبەتر و مەزنتر دبوون.

ئالۆزییێن سەر سنۆری كو هێژ كۆمیتەیا دیزانكرنا سنۆری ل 1926 ێ د ناڤبەرا دەولەتا عیراقێ یا نوی و دەوڵەتا توركیا یا نوی جهێ خۆ نەكربوون و توركیا ئەو سنۆر ب سنۆرێن بزۆری سەپاندیێن ئینگلیزان دزانین و ئەو ئالوزیێن تاتنەكرن ژی ل وان دەڤەرا،  ئینگلیز پێ تومەتبار دكر و د هند وەختاندا ژی كوردێن موسلمان ل دژی كوردێن كریستیان هان ددان و هند جاران ژی  كوردێن فەلە پێكڤە ب كریارێن جوداخوازییێ تۆمەتبار دكرن، ژ ئالییەكێ دیتر كوردێن دكەتنە  هەردوو رەخێن سنۆری  ژی هێژ چ ژ دەستۆرێن دەولەتی یێن گرێدایی بەزاندنا سنۆری دەولەتی نەدزانین و ئاخا كوردان ل هەر جهەكی با ب ئاخا خۆ دزانین و قۆناغێن درێژ دەرباز كرن و د هەوارا ئێك دچوون و ئەڤە ب ئەركێن خۆ یێن ئایینی و نەتەوەیی دزانین.

ڤەكۆلەرەكێ تورك لسەر سەدەمێن بووینە ئەگەرێ تۆرەبوونا كوردان و ب ئەنجامگەهاندنا چەندین سەرهلدانان، د راپۆرتەكا خۆ دا ئەوا ل ( ناڤەندا بەرەڤانكەرێن دادپەروەرییێ د خواندنێن ستراتیژیدا)،  كو بەرێ ئاراستەیێ گۆتنێن خۆ ددەتە نەتەوەچییێن كورد یێن دەست ب سەرهلدانا ئاگری یا دووێ كرین و د كەسایەتییا رێبەرێ وێ ئیحسان نوری پاشای دا  دبێژیت: ئەوا زێدەتر كورد هانداین ل دژی دەستهەتدارێن تورك رابوەستن و سەرهلدانان بەرپا بكەن، ئەو گۆتن بوون یێن مینا گۆتنێن وەزیرێ داد یێ توركیا یێ وی دەمی، دەما گۆتی “ئەوێن كو نەژادێ وانا نە توركن، وان دێ ماف هەبیت وەلاتییێن توركیا بن، لێ ئەو ژی ب مەرجەكی، دەبیت رازی ببن، خولام و كۆیلەیێن توركان بن” و دبێژیت: ئەڤە بوو یا بوویە سەدەم د دەمێ چار سالاندا سێ سەرهلدان ل ئاگری بێنە كرن [2].

قۆناغا بەری سەرهلدانێ :

 دەهكێن ئێكێ یێن تەمەنێ كۆمارا توركیا چەندین پێكدادان و سەرهلدان ل دەڤەرێن كوردان وەك شێوازەكێ نەرازیبوونێ ل هەمبەر ئاڤاكرنا دەولەتا توركیا سیكۆلار ب رەهندەكێ ئاینی و دەولەتەك نەتەوەیی بۆ توركان و بێ بەهركرنا نەتەوەیێن دی ب رەهندەك نەتەوەیی هاتنە كرن، هەر ژ رابوونا ب هەڤڕا یا ئەشیرا كۆچگیری ل 1920ێ و تا سەرهلدانا شێخ سەعیدێ پیران ل 1925 ێ ل بینگۆل و دیاربەركر و ب دوماهیئینانا وێ ب دارڤەكرنا شێخ سەعید و 36 زەلامێن وی، و شۆڕەشێن بەردەوامێن ل زیلان و ئاگری ئێك ل سالا 1927 و راگەهاندنا كۆمارا ئارارات، و سەرهلدانا دووێ یا ئاگری 1930 ێ ب رێبەرییا جەنەرال ئیحسان نوری پاشا و ب بەشدارییا گیان ل سەردەستێن هەر چار پارچێن كوردستانێ، زێدەباری هند پەڤچوون و سەرهلدانێن سنۆردار یێن دەڤەرێن جودا جودا ل باشۆرێ رۆژهەلاتا ئەنادۆلێ، ژ وانا ژی سەرهلدانا ل ئۆرەمار 1930 ئەوا مێژونڤیس گرێ ددەن ب دەرئەنجام و كارڤەدانێن سەرهلدانا شێخ سەعید و سەرهلدانا ئاگری[3]  و هێژ گەلەك نهێنیێن وێ سەرهلدانێ ب تەمامی زەلال نەبووینە و پێدڤی ب ڤەكۆلینێن زێدەترە.

بەری سەرهلدانا ئۆرەمار چێ ببیت، ل 14ێ تەباخا 1924ێ ، نەستۆریان ( فەلە)یان ب پشتەڤانی و رێكخستنا ئەفسەرێن ئینگلیزان دەست ب كارەكێ جۆداخوازیێ كربوون، وانا خۆ بجلێن مزگینبەخشان(موبەشران) ڤەشارتبوون و ب پشكدارییا هندەك زەلامێن كوردان ل نێزیك ئاڤا چالێ (چەلێ) و ئۆرەمار و جولەمێرگێ و بێت شەباب و خابۆر، دەست بچالاكییان كربوون، و لسەر بەرهەڤییا كارێ جۆداخوازیێ فەرماندێ فەیلەقا گەڤەرێ ( تەیار پاشا ) هاتە راسپارن سەرهلدانێ ژ ناڤ ببەت، پشتی كو سەرهلدن هاتیە ژناڤبرن، ئینگلیزان شكەستنا سەرهلدانێ كرنە ستۆیێ كوردان و دگۆتن كورد نەشێن خۆ برێك بێخن و ئەگەر سەرهلدان تنێ ژ لایێ نەستۆریانڤە هاتبا كرن نە دهاتە ژناڤبرن و دا سەركەڤیت[4] .

د وان چالاكیێن رویبرویبوونێ دا ئەوێن ل دەڤەرا ئۆرەمار دهاتنە كرن، توركیا هەولدا بەردەوام تۆڤێ دەمارگیرییا ئاینی ل ناڤ ئەشیرێن كوردا زێدە بكەت و بزاڤێ بكەت كورد بمینە د ڤێ هزرا كەڤنەشۆپدا و تەڤگەرێن وان نەچنە دقالبەكێ نەتەوەییدا، و دژێدەرێن توركیادا  هاتیە كو ئەو پەفچوون و سەرهلدانێن تاتنە كرن هەر ل سالا 1924 تا 1930 ێ كو ب ناڤبرنا سەرهلدانا ئاگری بداوی هات، ژ لایێ ( رێكخراوا ئازادی) یا كوردانڤە بسەروكاتیا شێخ سەعید تاتنەكرن و ئارمانجا رێكخراوا ئازادی ئەو بوویە سەرهلدان ل تمامیا دەڤەرێن كوردا دەست پێ بكەن و هنگی ئینگلیز و فەرەنسا و روس دێ نەچار بن پشتەڤانیێ ل كوردان بكەن و دەولەتا كوردان بێتە ئەرێكرن، لێ كورد شاش بووینە دەما كەتن ناڤ وان پەڤچوونێن كو ژلایێ ئەفسەرێن ئینگلیزان و نەستۆریانڤە هاتینە كرن[5] .

بەری سەرهلدانا ئۆرەمار  1930 ێ دەست پێ بكەت، یەكینەیێن لەشكەرێ توركیا د مژویلی بێدەنگكرنا سەرهلدانێن دەڤەرێن زیلان و ئاگری ل رۆژهەلات و باشۆرێ رۆژهەلاتا ئەنادۆلێ و ژ ناڤبرنا شەڕێ جوداخوازێن كوردان ل دەڤەرێن دیاربەكر و سیلڤان و ساسۆن و لجێ و مۆشی بوون و توركیا هەر ئێك ژ ئنگلیز و فەڕەنسییان كو دەستێ خۆ دانابوونە سەر ئیراق و سوریێ و ئیرانێ تۆمەتبار دكرن، ب پێدانا چەكی ب ئەشیرێن سەر سنۆری و ب ئارمانج گەهاندنا بەربلاڤبوونا سەرهلدانێن كوردان ل ناڤا ئاخا توركیا ب تایبەت ل ئاگری و بەلاڤبوونا وێ كو هەمی دەڤەرێن دی ڤەگریت[6] .

ئەگەرێن سەرهلدانێ :

نڤیسین لسەر رویدانێن دیرۆكی ب تایبەت وان رویدانێن رەهەندێن سیاسی  و جڤاكی هەبن، بێ ئاماژە كرن ب ژینگەها دەڤەرێ و وێ قۆناغا دەڤەر تێرا دەرباز دبوو، ب تایبەت بێ ئاماژەكرن ب وان فاكتەرێن بابەتی یێن رەهەندەكێ سیاسی هەین و كارڤەدان لسەر دەڤەرێ هەبووینە و فاكتەرێن زاتی یان ناڤخۆیی یێن گرێدایی پەیوەندی و هەڤڕكییێن جڤاكی یێن پێكهاتێن دەڤەرێ، كو رەهەندەكێ جڤاكی هەیە لسەر ژیانا خەلكی د دەڤەرێدا، وێ نڤیسینێ دێ كێماسییێن خۆ هەبن و هەر شڕۆڤەكرنەكا مرۆڤ بدەتە وێ رویدانێ وەكی پێتڤی نەشێت مافێ وێ بدەتێ، زێدەباری هندێ كو خواندەڤانی ببەتە د ناخێ وان رویدانێن دیرۆكیدا و خۆشییەكێ ژ ڤەگێراندنێ ببینیت، هنگی رەنگە وێ رویدانێ وەك چیڕۆكەكێ وەربگریت و چ كارتێكرنا وەسا تێدا نەكەت.

سەرهلدانا ئۆرەمار 1930 ئەوا كو تایتلێ نڤیسینا مەیە، ل قۆناغەكا گەلەگ گرنگدا رویدایە و د ژینگەهەكێ دا هاتییە هەبوونێ كو دەڤەر یا پڕ بوویە ژ هەڤركییێن دەولەتی یێن بەشدار د جەنگا جیهانییا ئێكێ دا و هەڤڕكی و ئازراندنێن جڤاكی یێن پەیوەندیدار ب خەلكێ وێ دەڤەرێدا دژیان، كو ژ زێدەتر ژ پێكهاتەیەكێ  نەتەوەیی و ئاینی تێدا دژیان. ڤەكۆلەرێ تورك ( لالە یالچین) دڤەكۆلینەكا خۆدا ئەوا تایبەت كری لسەر ئەشیرەتێن كوردان و رێبەرێن وان ئەشیران د چالاكیێن جیهانیدا – ئۆرەمار ل هەكاریا وەكی نموونە، تێدا هاتییە” ل ڤێ دەڤەرا ئۆرەمار، رویدانێن د ناڤبەرا ( 1914 – 1935) گورانكارییێن سیاسی و ئابۆری و جۆگرافییێن گرنگ د دەڤەرا ئۆرەمار دا چێكربوون، دەڤەر رۆیبرویێ هێرشێن بەردەوام دبوو، جارەكێ  ژ لایێ لایەنێن بەشدار د جەنگا جیهانیا ئێكێ، جارەكێ ژی و د سالێن دویڤڕا، تەڤگەرێن تۆلهلدانێ دبەردەوامبوون د ناڤبەرا چەكدارێن ئاسۆرییان و كوردان، ئەگەر هەرچەند وەربگرین كو ئاسۆری د ڤێ دەڤەرێدا د قۆناغا خۆ بەرگریكرنێ دا بوون، ب تایبەت ئەوا پەیوەندیدار د ناڤبەرا وان و كوردێن ئۆرەماری (كۆ مێژووا ڤالاكرنا ئۆرەمار و دەڤەرا ئۆرەمار ژ كوردێن ئۆرەماریێن فەلە مژارەك دن یا دیرۆكییە و ل دەلیڤێن دیتر دێ زێدەتر لسەر ئاخڤین)، پشتی دیزاینكرنا سنۆری د ناڤبەر دەولەتێن نوی چێكری، توركیا و ئیراق ل سالا 1926 ب دوماهیك هاتی، ئەڤ دەڤەرا ئۆرەمار هاتە پارڤەكرن لسەر ئاخا دوو دەولەتان[7] ، وێڤەتر دەڤەرا ئۆرەمار چوو د قالبێ هەڤڕكییێن سیاسی یێن دەولەتی د ناڤبەرا توركیا و عیراقێ و جڤاكێ نێڤدەوڵەتی دا، هەر ژ بەر هندێ ژی گرنگە هەردوو فاكتەرێن بابەتی و یێن ناڤخۆیی ب بەرفرەهی ئاماژێ پێ بدەین و ب ڤی رەنگێ خوارێ:

ئێك: فاكتەرێن ناڤخۆیی یێن گرێدایی ب ئۆرەمارڤە:

د زۆربەیا وان ژێدەرێن لسەر سەرهلدانا ئۆرەمار نڤیسین ئاماژێ ب نامەیا هەوارهاتنێ دكەن ئەوا ژ لایێ رێبەرێ سەرهلدانا ئاگری ئیحسان نوری پاشا بۆ شێخ ئەحمەد بارزانی هنارتی و سەرهلدانێ ب بەرهەمێ هاتنا هێزەكا شەڕڤانان ژ لایێ شێخ ئەحمەد بارزانیڤە گرێ ددەن و ب هیچ ڕەنگەكی ئاماژێ ب فاكتەرێن ناڤخۆیی یێن ناڤا ئۆرەمار دا ناكەن، كو مرۆڤ بشێت بێژیت چریسكا ئێكێ یا سەرهلدانا ئۆرەمار گرێدایی بابەتێن ناڤخۆیی یا ئۆرەمار بووینە و ب ڤی ڕەنگێ خوارێ:

رویدانا ڕەڤاندنا سێ ژنێن[8] ب مێر یێن گوندێ ئۆرەمار ژ لایێ هێزەكا لەشكەریڤە كو ژ قەرەقۆلا ناڤا ئۆرەماردا و ب فەرمانا هەشت ئەفسەرێن وێڤە و پاشان كوشتنا موختارێ گوندێ زێڕێ (عەلیخان ئەبۆزێد ئۆرەماری)*، ئەڤ رویدانە ل هەیڤا (6) یا سالا 1930ێ هاتبوو ئەنجامدان، كو پشتی ب هەیڤەكێ ل تیرمەها 1930 ێ سەرهلدان هاتە كرن ل دژی لەشكەرێن د قەرەقۆلێدا.

بەردەوامبوونا هەڤڕكییا ئاغاتییێ ل ناڤ ئۆرەمارییان د ناڤبەرا نفشێ ( مەف و لەمدین) كو دوو كوڕێن (حەیدەر – هەیدەر) بووینە یێ دبیتە باپیرێ ئۆرەمارییان، پشتی دامەزراندنا دەولەتا توركیا نوی و جهگیربوونا سیتۆ ئاغایێ ل گوندێ ( نێروا سیتۆی ) كو دكەڤیتە ناڤ ئاخا باشۆر، هەڤڕكی د ناڤبەرا ( حەفزولا ئاغایی)[9]  كو ژ قنێتێ مالا میرێ یە ژ نفشێ ( لەمدین)ن، و ( نەڤرۆز ئاغای) كو ژ نفشێ مالا مەفیانە، ڤێ هەڤڕكییا لسەر دەستهەلاتێ دۆم كریە و پشتی كو سیتۆ ئاغا ل 1928ێ مری، درێژی بخۆڤە دیت تا گەهشتییە رویدانێن سەرهلدانا ئۆرەمار، دەما مەفییان خۆ بخۆدانێ سەرهلدانێ زانین  دكەسایەتیا ( ئیسفێ نەڤرۆز ئاغایی) و لەمدینییان و تایبەت قنێتێ مالا میرێ  خۆ داینە پشتا پشتا دەولەتێ.

زێدەباری سروشتێ دەڤەرا ئۆرەمار یا پڕی هەڤڕكی و لێكدانێن ئەشیری، ب تایبەت د ناڤبەرا ئۆرەمارییان لسەر دەمێ ئاغاتییا سیتۆ ئاغای و ئاسۆرییان (فەلەیێن دەڤەرا ئۆرەمار) یێن جیلۆ و بازێ، كو ب دەست بسەرداگرتنا گوندێن فەلەیان ل سالا 1915 [10] ، تۆلهدانا چەكدارێن ئاسۆرییان پشتی كو ل گەل یەكینەیێن رۆسی دەست داناینە سەر وانێ و گەڤەرێ ل 1917 ێ ناڤەندا گوندێ ئۆرەمار ب دەستێن ئاسۆرییان هاتە تالان كرن و سۆتن[11] و تۆلهەلدان د ناڤبەرا ئۆرەمارییان و ئاسۆریان دۆم كریە تا 1926، پشتی كو سنۆرێ دەولەتی د ناڤبەرا توركیا و ئیراقێ دا هاتییە دروست كرن و ئنگلیزان ئاسۆرییێن مشەختی ئیراقێ بووین نەچار كرین ل دەڤەرێن ئاكرێ و ئامێدیێ و سێمیلێ ئاكنجی ببن.

دوو: فاكتەرێن بابەتی:

پشتی پەیمانا لۆزان و دامەزراندنا كۆمارا نۆی یا توركیا و دەستبرن بۆ  سیاسەتێن كەڤنەشۆپ ،  تەتریككرنا گەلێن د توركیادا، ئەوا دچارچۆڤێ ب ناڤ (میساقا مللی) دا جه دگرت، كو ب پێی وێ سیاسەتێ ئەو مللەتێن كو زمان و چاندا وان یا جودابا ژ توركان، دەبیت ب زمانێ دایكێ نەئاخفتبان و هەتا هندەك ژ مافێن بنگەهین ژێ هاتن قەدەغە كرن و د دستوورێ نوی یێ توركیا یا 1924 ێ دا چ تشتەك ب ناڤێ هەبوونا گەلەكی ب ناڤێ كورد نەهشت بوون و ل جهێ مللەتێن د توركیا دا سێ گۆتنا جهگرتن( ئێك ئالا، ئێك نەتەو، ئێك زمان).

 دروستبوونا رێكخراوێن سیاسی و چاندی یێن كوردان و ب تایبەت پشتی پەیدابوونا رێكخراوا خۆییبوون، هەر زوی ناڤ و دەنگێن وێ ل هەمی دەڤەرێن  كوردان بەلاڤە بوو و ئەندام د خۆییبوونێدا بۆ وی  كێمتر نەبوو ژ ئەركێن وی یێن ئاینی، نەخاسمە ژی ئەو بانگێن كو ژ خۆییبوون دەردكەفتن بۆ پشتەڤانییا شۆڕەشا ل ئاگری و سەفەربەرلك ژ بۆ پاراستنا روومەتا كوردان ل چیایێن ئارارات.

بانگێن هەوارهاتنا ئیحسان نوری پاشایێ سەرۆكێ تەڤگەرا سەرهلدانا ئاگری ژ بۆ شێخ ئەحمەد بارزانی و تمامییا سەرۆكێن كوردان، ژبۆ پشتەڤانییا سەرهلدانا ل ئاگری و كێمكرنا فشارێن دەوڵەتێ لسەر شەڕڤانێن وان، كو د شرۆڤەیێن سەرهلدانا ئۆرەمار دا ئاماژە پێ هاتییە دان.

پرۆپاگندە و قەبخوازیێن كوردان، یێن كو ئینگلیز پێ رابووین ل دەڤەرێن (سیلڤان و ساسۆن و چاپاكشور و كارزان و موشێ دبەردەوام بوون و هندەك ژ ئەشیرەتێن ڤێ دەڤەرێ، كو پشتەڤانییێن دەرڤە گەهشتبوونێ، خەلك ل دژی حكومەتێ هان ددان و ئاراستەیێن وانا بۆ سەرهلدانەكا چەكداری ڤە دبرن د بەرژەوەندییا كوردان دا[12] .

ژ بلی ڤان هەردوو  فاكتەران، هەلویستێ هند دەولەتان ژی هەم جارەكێ رێخۆشكەر بوویە بۆ ئەنجامداما كوشتارێن ب كۆم ل دژی سەرهلدایێن كورد و ئەرمەن، و جارەكێ ژی  هاندەر و پشتەڤان بووینە بۆ سەرهلدانێن كوردا، كریس كۆچێرا Chris Kutschera لسەر هەلویستێ سۆڤیەت دەرهەقێ گەلێ كورد و سەرهلدانێن وێ ب ڤی ئاوایی دنرخینیت:” ل سالا 1930 ێ دا ل دەردۆرا ئاگری شەڕێن توند دهاتنە كرن، سۆڤیەتییان  ژی دخواست ل ئەرمەنستانا سۆڤیەت سەرهلدانا نەتەوی تێك ببەت، كورد و ئەرمەنییێن یەكێتییا سۆڤیەت ژی ئالیكارییا سەرهلدایێن  ئاگریێ دكرن، سۆڤیەتییان ژی ب توركان ڕە د هەڤكارییەكا كۆر دە بوو، چەمێ ( ئەرەزێ ) كو ببو سنۆر، دگەل كو گەڕەك ببوو بەهرەك( دەریاچەیەك)ا سروشتی، ب تێلێن درەهی و ب كووچكان (سا) دهات پاراستن، د قۆناغێن دیاركری دا قەرەقۆل هاتبوون دانان و هێزێن سواری یێن سۆڤیەتان ژی ب نۆبەداری تیم دگەریان، دگەل ڤان تەڤان گرتنا سنۆران ب تەمامی دشیانێن واندا نە بوو”. ژبۆ كێمكرنا فشارێن هێزێن دەولەتا توركیا و ب پشتەڤانییا هێزێن ئیرانێ لسەر سەرهلدێرێن ئاگری كێم بكەن و وێ دورپێچا ل رەخێ چیایێ ئاگری یێ بچوك بشكێنن، بڕیارگەهێن كوردان ب نهێنیڤە كوردێن هەر چار پارچێن كوردستانێ نامەیێن پشتەڤانییێ هنارتن [13] .

 رویدانێن سەرهلدانا ئۆرەمار ب زەلالی:

بەری بچینە ناڤ رویدانێن سەرهلدانا تیرمەها 1930ێ ل ئۆرەمار، گرنگە ئاماژێ ب هندێ ژی بدەین، كو د هندەك ژێدەراندا، ناڤێ دوو سەرهلدانێن دی ژی هاتییە، ژ وانا: ل سالا  1924ێ[14] ، كو لسەر ناڤێ ئۆرەمار هاتینە تۆمار كرن، لێ ئەما ئەو سەرهلدان ژ لایێ  نەستۆرییان و ب پشتەڤانییا ئەفسەرێن ئینگلیزان هاتبوو رێكخستن و ب جلێن مزگینبەخشان (مبشر)ان و ب بەشدارییەكا  سنۆردارا كوردان ل نێزیك چالێ(چەلێ) و ئۆرەمار و جۆلەمێرگێ و بێت شەباب و دەڤەرێن سەر ئاڤا خابیری، ل 14 تەباخا 1924ێ هاتە ئەنجامدان و ژ بۆ بێدەنگكرنا ڤێ جوداخوازییێ فەرماندە تەیار پاشا بۆ هاتە دانان[15] ، سەرهلدانا دووێ ئەوا د هندەك ژێدەراندا هاتی، پشتی ب دوماهیهاتنا چالاكییێن ل نەهریێ و دەوروبەران ل دوماهییا 1920ێ، دوماهیك شێخێن ڤێ بنەمالێ (تاهایێ دووێ و عەبدولایێ دووێ و محەمەد سەدیق) هند چالاكیێن جۆداخوازیێن دی ئەنجام دان، ژ وانا ژی جوداخوازییا سالا 1926ێ ل ئۆرەمار، ئەو ژی ب پشتەڤانییا سەرۆك ئەشیرەتێن وانا، كو د ئەنجامدا هندەك ژ وانا هاتنە گرتن و هاتنە دویرئێخستن و هندەك ژی نەچار بوون ژ توركیا بڕەڤن[16] .

هەر لسەر دەرئەنجامێن هەمان سەرهلدان یان جوداخوازییێ وەك ژێدەرێن تورك دهێنە بەحس كرن، هندەك سەرۆك ئەشیرەت یێن پشكداری كرین ل كێلەكا دەستهەلاتا توركیا و شكەستن ب سەرهلدانا ئۆرەمار یا 1926 ێ ئیناین، هاتنە خەلات كرن و نامەیێن تایبەتێن مستەفا كەمال گەهشتنێ و هندەك ژ خێزانێن وان سەرۆك ئەشیرەتێن پشتەڤانییا دەولەتێ كرین پێ چوونە پەرلەمانی  و تا نهو ئەو خێزانێن پشتەڤانی ل دەولەتێ كرین خودان رۆلەكێ كاریگەرن د سیاسەتێ دا[17] ، لێ ژ بەركو هیچ ژ ڤان دوو رویدانێن لسەری ئاماژە پێ هاتییە دان، نە د ژێدەرێن توركیادا و نە ژی دنڤیسینێن چ ڤەكۆلەرێن دی ئاماژە پێ نەهاتییە دان و چ زەلالیێن باش لسەر نەهاتیە بەلاڤەكرن، بەلكی دبیت ئەو رویدانێن هەنێ یان هند ئالۆزی بن كو دەڤەر وەكی لسەر مە ئاماژە پێ دای د ناڤبەر ( 1914 – 1935) بەردەوام دكەلەكەلا ناكۆكییاندا بوویە و زێدەتر ژ رویدانەكا پێك دادان و پەڤچوونان د ناڤبەرا لەشكەرێ توركی ل رەخەكی و شەڕڤانێن ئەشیران ل رەخێ دی، یان ژی هەر د ناڤبەر خودێ پێكهاتێن د دەڤەرێدا، مینا ئەوا د ناڤبەرا ئۆرەمارییان و فەلەیێن دەڤەرا ئۆرەمار كو تا سالا 1926ێ ژی هەر دبەردوام بوون، بوویە ئەم هند لسەر ڤان دوو رویدانان نائاخڤین و دێ زڤڕین و دێ هەمی فۆكسا خۆ ئێخینە سەر سەرهلدانا ئۆرەمار یا تیرمەها یا سالا 1930یێ.

لێكخڕڤەبوونا هەردوو بەشێن فاكتەرێن مە لسەر ئیناینە زمان و ب هێلا ئێكێ فاكتەرێ ناڤخۆیی دهێت بەری فاكتەرێ بابەتی، چ ئەو فاكتەر بن یێن گرێدایی گوند و دەڤەرا ئۆرەمار بخۆ و پرسگرێكێن جڤاكی یێن ناڤا ئۆرەمارییان و چ ژی ئەوێن پەیوەندیدار بن ب فاكتەرێن بابەتی و پەیدابوونا رێكخراوێن سیاسی یێن كوردان و بلندبوونا هشیاریا نەتەوەیی، بەری سەرهلدانا ئۆرەمار دەست پێ بكەت، رەوش ل هەردوو دەڤەرێن رۆژهەلات و باشۆرێ رۆژهەلاتا ئەنادۆلێ، هێزێن توركیا بزاڤێن بێدەنگكرنا سەرهلدانێن دەڤەرێن زیلان و چالدێران و ئاگری بوون و دەولەتا توركیا ب رێكا كەنالێن فەرمیێن خۆ، گەفێن كوشتارێن هەڤشێوەیێ ل زیلان* ل ئۆرەمار ژی دكرن[18] .

قۆناغێن سەرهلدانێ:

ل دویڤ زەلالیێن رویدانێن سەرهلدانێ و چەوا ئەو رویدان چێ بووینە و چەوانییا گەهشتنا وان هێزێن كو ژ باشۆر گەهشتینە ئۆرەمار و ب چەند قۆناغان ئەو هێز گەهشتینە و بەشدارییا ئۆرەمارییان ب خۆ دسەرهلدانێدا، مرۆڤ دكاریت سەرهلدانێ بۆ دوو قۆناغان دابەش بكەت.

قۆناغا ئێكێ : بەرهەڤیێن سەرهلدانێ و گەهشتنا گرۆپێ ئێكێ یێ شەڕڤانێن باشۆر.

رویدانا رەڤاندنا سێ ژنێن ب مێر وكوشتنا عەلیخان ئەبوزێد ئۆرەماری، موختارێ گوندێ زێڕێ ل هەیڤا خزیرانا 1930ێ و ئەو كۆمبوونێن ل ناڤ گوندان ئۆرەمار دهاتنە كرن ب سەرپەرشتییا (نەڤرۆز ئاغای)، كو پشتی هنگی د رویدانێ دا دیار دبیت یێ لایەنگریا تولهلدانێ دكر لسەر كوشتنا عەلیخان و رەڤاندنا وان سێ ژنان، (نەڤرۆز ئاغا) بوو*، دڤێ رویدانێدا وەكی ناڤسالڤە چووی دبێژن، هەم عەلیخان مرۆڤەكێ بدەعی و خۆدان رۆمەت بوو، و كەسەكێ شارەزا و زەلامەكێ ب بریار بوو، و هەم ژی (نەڤرۆز ئاغا ئۆرەماری) دیسان زەلامەكێ ماقویل و خودان رەوشت و نەدادیی قەبوول نەدكر و د هەمان دەم دا ئاغایێ مەفیان بوو، د ڤێ رویدانێدا، نەڤرۆز ئاغا دەردكەڤیت وەك رێبەرێ سەرهلدانێ و د بەرامبەردا، بنەمالا میرێ كو خۆ دقنێتێ حوسەینیان دا ددیت، ئەو ژی كوڕێن حەفزولایی بوون، كو پشتی 1935 ێ شوكری ئاغا كوڕێ حەفزولا ئاغای كو ژبنەمالا میرێ بوو، بوونە مەزنێن ئۆرەمارییان ل ئۆرەمار و گەڤەرێ و ئاغاتی كرن، د سەرهلدانا ئۆرەماردا، خۆ نەدانە رەخێ سەرهلدایان و وەك تەماشەكەر مان[19] و ژبۆ بەرهەڤیێن سەرهلدانێ و تەدارەكێن وێ، نەڤرۆز ئاغای چەندین خڕڤەبوون ل گەل گوندییان گرێدان و پاشان دپشتڕا (مستێ شەكر یێ ئۆرەماری) رادسپار دا بچیت نوینەرییا دۆسكی ژۆرییان بكەت و ل گەل شێخ ئەحمەدێ بارزانی كۆمبوونان بكەت و بەرهەڤییا ئۆرەمارییان بگەهینیتە شێخ ئەحمەد بارزانی بۆ ئەنجامدانا سەرهلدانەكا سەرتاسەری.

هەڤدەم ل گەل بەرهەڤییێن كو نەڤرۆز ئاغای و مستێ شەكر و پەیوەندیكرن ب شێخ ئەحمەد بارزانیڤە، د ڤان كێلەكاندا و دەما كو هێزێن توركیا بزاڤێن دۆرپێچكرنا شەڕڤانێن ل چیایێن ئارارات ددان، رێكخستنا خۆیبوون یا كوردان، نامەیەك دا دەستێ كوڕێ (كۆرحسێن پاشا) بۆ شێخ ئەحمەدێ بارزانی، د نامەیا تەتەرێ خۆییبوون دا و ب ئارمانجا كێمكرنا فشارێن لەشكەری لسەر شەڕڤانێن وانا، داخوازا هاریكارییێ و پشتەڤانییێ ژ شێخ ئەحمەد بارزانی دكەت[20] هەر د ڤێ ناڤبەرێدا بڕیارگەهێن كوردان ب رێكێن نهێنیڤە ژبۆ هەر چار پارچێن كوردستانێ ڕە، ژ كۆمەلەیا مللەتان و ناڤەندێن گرنگ یێن مینا بەیرۆت و پاریس، لسەر ئارمانچ و كارێن خوە مانیفەستۆیەك فڕێ كرن، و ژبۆ هەر چار پارچێن كوردستانێ ژی پشتگیرییا سەرهلدانا ل ئاگری دكر[21] .

ئێدی ب گەهشتنا نامەیا هەوارهاتنێ ئەوا ژ لایێ خۆییبوون و ئیحسان نوری پاشا جەنەرالێ سەرهلدانا ئاگری گەهشتییە شێخ ئەحمەد بارزانی، وەك بەرهەڤییەك بۆ ئەنجامدانا سەرهلدانێ  پەیوەندیێن ل ناڤبەرا مەلا حەسەن شەریف بارزانی فەرماندێ شەرڤانێن بارزانییان و مستێ شەكر ئۆرەماری وەك فەرماندێ شەڕڤانێن ئۆرەمارییان كو ژ لایێ (نەڤرۆز ئاغای )ڤە هاتبوو راسپاركرن هات پێك ئینان. ب پێی نامەیەكا هاریكارێ كاروباروبارێن ناڤخۆ( شوكری بەگ) بۆ (سەفوەت بەگ) سكرتێرێ گشتییێ  C.H.F) تێدا هاتییە، شێخ ئەحمەد بارزانی ب 200 شەڕڤانان هێرشی ئۆرەمار كرن[22] ، هاتنا 100 – 200 شەرڤانێن ل گەل شێخ ئەحمەد بارزانی بوو ئۆرەمار ژبۆ پشتەڤانی و هاریكاریا سەرهلدانچیێن ئۆرەمار بوویە، و پشتی چەند رۆژا شێخ ئەحمەد بارزانی قۆلەكا دن یا شەڕڤانان فڕێ كرە ئۆرەمار[23]  و بەری ئەو دەربازببن ب دوو رۆژان ل هەردوو رۆژێن 13 – 14 ی تیرمەهێ كۆمبوونەكا هەڤبەش برێبەرییا شێخ ئەحمەدێ بارزانی و (مەلا حەسەن شەریف فەرماندێ بارزانییان و مستێ شەكر ئۆرەماری فەرماندێ دۆسكی ژۆرییان) ل گوندێن (چەمچۆ – چەمچی و نێروە) كو دوو گوندێن نێزیكی سنۆری بوون ل گەل  توركیا هاتە ئەنجامدان، شێخ ئەحمەد بارزانی د ڤێ كۆمبوونێدا كو ئەشیرێن(دۆسكی و پنیانشی و گەردی و ئۆرەماری و ئەرتۆشی) ئامادە ببون[24] ، دەستهەلات و بەرپرسیارییا ئەشیرەتان دیار كر و پێشبینییێن وان ژی لسەر رویدانان وەرگرتن و ئەو ئێك ژی بۆ وانا دوپات كر كو ئەڤا لپێشی یا مە ئەركێ مەیە و دەبیت جێ بەجێ بكەین، كۆمبوون ب شێوەیەكێ نهێنی ل گەل سەرۆك ئەشیرەتان هاتە كرن، زێدەباری كو ئەركێن بەرپرسیارییا هەر سەرۆك ئەشیرەتەكی هاتە دیاركرن و دوو فەرماندە هاتنە دەستنیشانكرن كو سەركێشییا هێزێن لەشكەری و  یا سەرهلدایان بكەن، یێ ئێكێ (شەكر دۆسكی– مستێ شەكر ئۆرەماری[25]  و یێ دووێ (مەلا حەسەنشەریف)* بوو، ئێك ژ وان دێ ل پێشی یا هێرشێ بیت، یێ دی ئەركێ وی ئاراستەكرنا سەرهلدایان دبیت، كۆمبوون ب راگەهاندنەكێ ب داوی هات، كو ل نێزیك دێ دەربازبین و دێ هێرشا مە دەست پێ كەت، ئەڤ ئێكە ژی وێ چەندێ دسەلمینیت كو سەرهلدانا ل ئۆرەمار پلان و بەرنامە ژ بۆ هاتبوو داڕشتن[26] ، ب ڤی رەنگی مستێ شەكر ئۆرەماری كەفتە وێ هێزا دێ ل پێشییێ بیت، هەم وەك رێنیشاندەر كو دشارەزا بوون د رێكێن دچنە د ئۆرەماردا و هەمی ژی دا بشێت پەیوەندییێ ب رێكا زەلامێن خۆ كو ئۆرەماری و دوسكی ژوری بوون پەیوەندییێ ب ناڤا گوندی و نەڤرۆز ئاغای ئاگەهدار بكەت.

ڤەكۆلەرێن تورك دەما شرۆڤەیا ئۆرەمار و سرۆشتێ ڤێ دەڤەرێ و سەرەدەریكرن ل گەل سەرهلدانا ئۆرەمار دكەن، دبێژن:  هەرێما ئۆرەمار هەرێمەك نۆرمال نینە و شەڕكرن تێدا نەیابساهییە، بلنداهیێن چیایێن دەردۆرا وێ دگەهشتنە 2500 – 3500 مەتران، یا پڕە ژ كەڤر و نشیڤییێن ڕك، كو دشیاندا نینە لێ بسەركەڤی، هێزێن كو ل گەل شێخ ئەحمەد بارزانی دا هاتین، ل قۆناغا ئێكێ یا هێرشا خۆ دا گەهشتنە (مەندینان)، و گوندێن هەركی یا و چیایێ ( سات ) ێ گرتن، كو 15 كم* ل رۆژ هەلاتێ ئۆرەمارە و تا نێزیكی ئۆرەمار بووین[27] ، بگەهشتنا هێزێن قۆناغا ئێكێ بو گوندێ ( ساتێ)*، مەلا حسێن شەریف  و شێخ ئەحمەد بارزانی ل گەل ساتی یان كۆمبوونەك گرێدا،  ئەو رازی كرن كو بەشداریێ دسەرهللدانێدا بكەن و بڕیاردان خۆ نێزیكی  سەنگەرێن پێشییێ بكەن و هەولا دورپێچكرنا  قەرەقۆلا ئۆرەمار بكەن، قەرەقۆلا لەشكەری ب پلانا شێخ ئەحمەد بارزانی حەسیابوو، هێزێن شێخ ئەحمەد بارزانی و سەرهڵدایێن ئۆرەمار هێرشی قەرەقۆلا لەشكەری كرن، لێ ژ بەركو پێشوەخت زانیاری گەهشتبوونە لەشكەرێ دقەرەقۆلێدا، هێزێن شێخ ئەحمەد نەشیان بچنە تێدا و خۆ ڤەكێشان[28].

قۆناغا دووێ: هنارتنا هێزێن زێدەتر ژ ئەشیران.

پشتی كو ل قۆناغا ئێكێ یا هێرشبەرێن سەر قەرەقۆلا ئۆرەمار نەشیایین بچنە تێدا و ئەو هێزێن ل گەل مەلا حەسەن شەریف خۆ ڤەكێشاین، داخوازا هاریكارییێن زێدەتر كرن، ب ڤێ ئێكێ هێزەكا دی كو پێك دهات ژ ژمارەكا شەڕڤانێن ئەشیرێن (هەركییان و سورچییان) پەیوەندی ب وێ هێزا ل گەل مەلا حەسەن شەریف كرن.

چاڤكانییێن توركیا خڕڤەبوونا هێزێن زێدەر لسەرێ چیایێ ساتێ ل رۆژهەلاتێ ئۆرەمار، وەسا بۆ دچوون كو ئارمانج ژێ راكێشانا سەرنجا دەولەتا توركیا بوویە، بەلكی هندەك ژ هێزێن خۆ ل دەڤەرێن ئاگری ڤەكێشیت و ئەو دورپێچا لسەر شەڕڤانێن سەرهلدانا ئاگری كێم ببن و ئارمانج ژ گرتنا قەرەقۆلا ئۆرەمار ئەوە، بڕیاردەرێن لەشكەرێ توركیا، بڕیارا ڤەكێشانا هندەك ژ وان هێزێن كو ل ئاگرینە كێم بكەت و ڤەبگوهێزیتە وان دەڤەرێن نوی بوویەرێن پێكدادانێ دروست بووین، لێ ئێك ژ ئاغایێن كو د كۆمبوونا شێخ ئەحمەد بارزانی و مەلا حسێن شەریف دا ئامادە بووی، نهێنیێن وێ كۆمبوونێ و پلانا هێرشكرنا سەر قەرەقۆلا ئۆرەمار گەهاند بوو ئەفسەرین قەرەقۆلێ كو سەرهلدایان لبەرە شەڤا ( 21/22)ێ تیرمەهێ هێرشی قەرەقۆلێ بكەن[29] .

 پشتی ئەو هێزا كو ژ زەلامێن هەركی و سوورچییان گەهشتین، فەرماندێن سەرهلدانێ هەر ئێك ژ ( مەلا حسێن شەریف بارزانی و مستێ شەكر ئۆرەماری) پلانا شەڕی دارشتن، 100 شەڕڤان دانانە ل دەوروبەرێن گەلییێ ئۆرەمار ب رەخێ گەڤەرێڤە و 100 زەلام ژی دانانە رەخێن پرا ئاڤێ ئەوا دكەفتە رەخێ باكۆرێ ئۆرەمار، 300 زەلام ژی ئەوێن ل گەل هەردوو فەرماندەیان مابوون، رەخێ باشۆر دەستنیشانكرن بۆ هێرشكرنێ بۆ ناڤەندا ئۆرەمار، كو قەرەقۆلا لەشكەری ل جهەكێ ئاسێ ل ناڤەندا ئۆرەمار بوو[30]،  و ل  21ێ یۆلیو- تیرمەهێ 1930 ێ  ل چەپەرێن پێًشیێ وانا هێرشی بارەگەهەكێ لەشكەری كرن ل سنۆری و هاتە دۆرپێچ كرن و دەڤەرا سنۆری. ئەو چەپەر ژ لایێ هندەك  یەكینەیێن  لەشكەریێن بن دەستێ ( قاسم ئاغای  و فەرحان ئاغای و كەریم ئاغای دابوون)[31]*.

قاسم ئاغایێ شەمزینانی دەنگ و باسێن پلانا گرتنا قەرەقۆلا ئۆرەمار گەهاندبوونە دەزگەهێن ئێمناهییێ و د وێ دكۆمبوونێدا نەرازیبوونا خۆ دیار كربوو كو بەشداریێ تێدا بكەت و ئەو ئێك ژی گەهاندبوو ئەفسەرێن د قەرەقۆلێدا،  كو ئارمانجا هێرشبەران ئەو بوویە پشتی دەستێ خۆ ددانە سەر ئۆرەمار، ئەو هێرشا (ماردینێ) ژی بكەن و پشتەڤانییێ ل چالاكییا ل ئاگری بكەن،  و ژبلی قاسم ئاغای، هەر ئێك ژ كەریم ئاغایێ پنیانشی و فەرحان ئاغایێ دۆسكی ژی ب زەلامێن خۆڤە، خۆدابوونە رەخێ دەزگەهێن ئێمناهییێ و دژی جوداخوازان سەنگەر گرتن بوون[32] .

د هندەك ژێدەرێن دەولەتا توركیادا هاتییە، كو ئارمانج ژ هێرشا شێخ ئەحمەد بارزانی بۆ سەر ئۆرەمار سزادانا فەرحان ئاغای بوویە،  و د ڤێ هێرشێدا هێزێن بارزانی نەچار بوون پاشدا بشكێن پشتی كو نەشیاین خۆ لهەمبەر هێرشێن حكومەتی و هێزێن ناڤخۆیی(چەتەیان) بگرن[33]  و  ل رۆژا 8 ێ تەباخا 1930ێ ژمارەكا دی یا شەڕڤانێن شێخ ئەحمەد بارزانی دەربازی دەڤەرا ئۆرەمار بوون[34] .

شەڕڤانان چەندین جاران هێرشی قەرەقۆلا لەشكەری كرن، لێ رویبرویێ بەِرەڤانییەكا سەخت دبوون و قەرەقۆل نەدكەت، پاشان ب نهێنییا نەكەفتنا قەرەقۆلا لەشكەری كەفتن، ئەو ژی نەیا چاڤەرێكری بوو، كو قاسم ئاغای (د بنیات دا ئەو بەگە نەك ئاغا) ئەوێ كو ل كۆمبوونا ل گەل شێخ ئەحمەد بارزانی دا ئامادە ببوو، هەر پشتی كو كۆمبوون ب داوی هاتی، (حەقی توری ) ئەو دیتبوو كو یێ بابەتێ كۆمبوونێ بۆ فەرحان ئاغایێ دۆسكییان ڤەدگێریت و فەرحان ئاغای ژی هەر وێگاڤێ ئەو گۆتن گەهاندبوونە (كەرەم ئاغا)یێ سەرۆكێ ئەشیرا پنیانشییان، ئەوێ كو پەیوەندییەكا بهێز ل گەل دەولەتێ هەبوو و جهێ باوەرییا دەولەتێ بوو و تا دەولەت تەدارەكێن خۆ دكەت، داخواز ژ  كەرەم ئاغایێ پنیانشی كر هاریكارییێ ل گەل وان بكەت، دەولەتێ  پەیوەندییا ڤان سێ گرۆپان پێ باشتربوو داكو جهەكی ب دەست بێخن د دەستهەلاتا سیاسیا نویدا، پشتی دیاربوونا ڤێ نهێنییا نەكەفتنا قەرەقۆلێ، كەسەكی ب ناڤێ (حسێنێ ئاسێ) ئەوێ ژ نوی پەیوەندی ب (ملیسان) كری و ئێك بوویە یێ بەشداری د سۆتنا گوندێ ساتێ دا كری، و ب رێكا پسمامێن خۆ كو وانا پەیوەندی ب شەڕڤانانڤە كربوون،  بابەتێ چەوانییا گەهشتنا وان زانیارییێن بۆ قەرەقۆلێ و ئەو تەدارەكێن قەرەقۆلێ گرتینە بەر ب رێكا ملیسێن وان سێ كەسان، هەمی بۆ شەڕڤانێن ل گەل (مەلا حسێن و مستێ شەكر) ڤەگوهاستن.

قەرەقول هاتە دۆرپێچ كرن و حەفت رۆژان وێ دۆرپێچێ ڤەكێشا، لسەر دۆرپێچكرنا قەرەقولێ و لسەر زارێ (مستێ شەكر ئۆرەماری) هاتییە گۆتن:  ئەگەر قەرەقۆل كەفت ئەو لەشكەرێن تێهنی دێ خۆ رادەست كەن و زەلامكانی دگۆت” ئەز گوللان ناهاڤێمە وان لەشكەرێن كو دێ خۆ رادەست كەن، ئەز دێ وان كوژم ئەوێن كو گوللان دمە وەردكەن ” (خەلكێ سڤیل)ێ ئەشیرەتێ ژی هێرشی قەرەقولێ كرن، ئەو لەشكەرێن كو تێڤەبوون هند هیڤی هەبوون، نەخاسمە كو ملیسێن هەرسێ ئاغایان چەپەر ل شەڕڤانان گرتبوون و شەڕ دكرن، تشتەكێ دن یێ بالكێش دهێتە دیتن د ڤێ دۆرپێچێ دا، ئەو ژی دوو ژن بوون ڤان ژنان ئاڤ دكێشانە قەرەقۆلێ، پسیار هاتە كرن بۆچی هێرش بەرێن كورد گوللەیان ناهاڤێنە وان ژنكان، ئینا شكردوسكی* گۆت “شەڕڤانێن كورد گوللەیان ناهاڤێنە ژنكان، نەخاسمە ئەگەر بزانن كو وانا پەیوەندییەكا ب بارزان ڤە هەی، وەك ڤەكۆلەر دبێژیت: گەلەك گڤاشتن ل شەكرێ دۆسكی هاتنە كرن، ئەرێ تو ناڤێ وان ژنكان دزانی؟ ئینا گۆت ئەو (زێرێ و بێرێ )نە و گۆت: هەردوو ژی خویشكێن ئێكن[35] ، وەسا ژ گۆتنێن شەكرێ دۆسكی دیار دبیت، كو دبیت ئەو دوو ژنك كو ئاڤ بۆ قەرەقولێ دبرن، ژ لایێ شێخ ئەحمەد بارزانی و سەرهلدایان هاتبنە راسپاردن، دا زانیاریێن د ناڤا قەرەقۆلێدا بگەهیننە وانا، دبیت ژی ئەو گۆتن وەك بەهانەیەك بیت ژی و چوونا وان دوو ژنكان چ پەیوەندی ب سەرهلدایان ڤە نەبیت، ژ ترسێ ئەو كار ئەنجام دابیت.

 ژمارەكا شەڕڤانان ب فەرمانداریا (دەستكۆیێ شێروانی)[36]  هێرشێ قەرەقۆلێ كرن هێرشا شەرڤانێن كورد و سەرهڵدایان چەند دچوو گران دبوو، لەشكەرێن د قەرەقۆلێدا تەنگاڤ ببوون و هەوارێن خۆ دگەهاندنە فەرماندارییا وانا ئەوێن ل گەڤەرێ و ئەو هێزێن كو دڤیان تانا وانا بچن، نەدشیان د وان نهالێن كویر دا دەرباز ببن، فەرماندارییا لەشكەری بڕیار دا ب رێكا فڕۆكێن لەشكەری چەك و تەقەمەنییان بگەهینیتە قەرەقۆلا ئۆرەمار هێژ نەكەتی، فەرماندێ یەكەیا فرۆكەڤانییا ئەسمانی، فڕۆكڤان رائد ( زەكی – دۆغان) و ل گەل تیمێ فڕۆكێ هاتە ئەركدار كرن، دا بەشدارییێ د شەڕیدا بكەت، د ئەنجامدا سێ فڕۆكەیێن سەربازی ژ جۆرێ (Breguet 19/B 2) ژ  ئاگری بەرەف وانێ ڤە فڕین و سپێدەیا 28 ێ تیرمەها 1930ێ فڕۆكان ل سێ جهان دانا هێزێن شەڕڤانان ل دەوروبەرێن ئۆرەمار، د هەمان دەمدا هێزێن پیادەیێن لەشكەری ژی شەڕ لسەر چەپەرێن شەڕڤانێن ئۆرەمار دژوارتر كر، د وان كێلەكاندا فڕۆكەیێن سەربازی هێرشەكا  دی كرە ناڤ گوندێ ئۆرەمار ب خۆ و چەپەرێن سەرهڵدایان تێكشكاندن، ئێك ژ وان ئۆرەمارییێن ب ئێخسیری كەفتییە دەستێ هێزێن لەشكەرێ توركیا ڤەدگێریت و دبێژیت: “ئەم جاران ژ رەنیا بەفرێ دترساین ب سەر مە دا دهات و هەر تشت ل گەل خۆ تێك ددان، نهۆ ڤان فڕۆكەیان وەك تەیركێن ئەبابیل هەر جهێ دگەهیتێ تێك دشكێنیت [37]” ل رەخێ دی ملیسێن وان سێ ئاغایان هاتنە دابەشكرن ب رەنگەكی چەكدارێن (فەرحان ئاغای) چوونە زێنی یا سالح ئاغایی بگرن هەر ژ (مێرگەزەرێ تا بەردەڕەشێ) و ملیسێن كەرەم ئاغای ژی هاتنە رسپاردن بچنە ناڤا ئۆرەمار هێش قەرەقۆل نەكەتی و ب ڤی شێوەیی پانتاییا سەرهلدانێ بەرفرەه بوو و گەهشتە دەڤەرا دوسكییان. د وان كێلەكاندا ژمارەكا شەڕڤانان دەربازی شاغولوردو گەهشتنە قەنجان، ئارمانجا وانا ئەو بوو ل گەل خەلكی ل گوندێ ساتێ و دەرتەنگا بەردەرەشێ دا ( دۆلا كێری) و تا دگەهیتە گەڤەرێ، ب ڤێ كریارا خیانەتكارییا (فەرحان ئاغای) ل گەل سەرهلدایێن ئۆرەمار كری، هەڤڕكی و نەڤیانەكا مەزن د ناڤبەرا وی و مللەتی دا دروست بوو تا 1938ێ ڤەكێشابوو[38] ، پشتی كو فڕۆكێن سەربازی بەشداری د شەڕیدا كری و چەپەرێن شەڕڤانێن ل ئۆرەمار تێك شكاندین، ل ئێڤارییا رۆژا 28ێ تیرمەهێ هێزێن پیادەیێن توركیا چوونە ناڤ گوندێ ئۆرەمار  و جارەكا دن چوونە د قەرەقۆلێ دا[39] .

 ب ڤێ چەندێ ئەو ئێك دیار دبیت كو بۆ دەمێ 7 رۆژان قەرەقۆلا توركیا ل ئۆرەمار هاتییە دورپێچكرن و سەرهلدانێ ب كریار حەفت رۆژان خایاند، لێ ئەڤە تنێ ل ناڤەندا ئۆرەمار بەلكی ل دەڤەرێ  وەك ژێدەر  دبێژن سەرهلدانا ئۆرەمار تا رۆژا 10ی هەیڤا چریا ئێكێ ڤەكێشابوو، و د راپۆرتەكا سەرۆك ئەركانێ بەرگرییا توركیا دا هاتییە: ل 2ێ تەباخێ 1930ێ، هێزەكا چەكدارێن شێخ ئەحمەد بارزانی و مەلا حسێن كو ژمارا وانا 250 چەكدارن، د رێكا بێتكارێ ڕا بەرف شەمدینان و بیمبولێ دچن و دڤێن بچنە د ناڤەندا هەردوو دەڤەرداندا كو خەلكێ وان دەڤەرا پشتگیری ل سەرهلدانا ئۆرەمار كربوون، دیسان هێزەكا دن یا شێخێ بارزان چووینە دەڤەرا دۆسكییان و هێزەكا دن ژی ل رواندز هاتییە لڤاندن بەرف جهێن ئالۆزی لێ چێ بووین، ئەڤ یەكە ژی وێ چەندێ دیار دكەت كو چالاكییێن شێخێ بارزان ل هەردوو دەڤەرێن شەمدینان و ئۆرەمار چالاك بووینە[40]  یا هەژی ڤەگێڕانێیە ژی ژ بلی بەشداریا كارا یا ژمارەكا باش یا شەڕڤانێن ل باشۆر هاتین كو ل ژێر رێنمایێن شێخ ئەحمەدێ بارزانی بوون، نێزیكی 80 كەسێن ژ ئەشیرا ئەرتۆشی ب سەرۆكاتییا (ئۆغوز بەگێ مێرێ گەردیان و هاریكارێ وی ژی عەبدولباقیێ كۆڕێ میر شەكرێ بێروخی بوو)[41] ، ژ هەردوو ئالییان شەڕڤانێن كورد و لەشكەرێن تورك هاتن كوشتن و گۆڕێن وان ژی ل گۆرستانا ئۆرەمار دانە و ب سەدەما سەرهلدانێ ئۆرەمار (3 – 4) سالان چۆل بوو، چاڤكانییێن كو ب چاڤێن خۆ رویدانێن سەرهلدانێ مێزە كرین دبێژن: بەریا كو هێزا دەوڵەتێ دەست ب سۆتاندنا گوندێ ئۆرەمار بكەت، هندەك كەسێن تاخێ چەمی، ئانكۆ ژ قنێتێ حۆسەینیان دەست ب كارەكێ وها یێ كرێت كرییە و ل سالا 1934 ێ دا جارەكا دی ئۆرەماری ڤەگەڕیاینە جه و وارێن خوە، عەلییێ حەفزولای هنگی مەزنێ وان بوو ئان كو موختارێ گوندێ ئۆرەمار بوو، د رویدانێن شەڕێ لسەر قەرەقۆلا ئۆرەمار، زێدەباری مشەختبوونا ئۆرەمارییان بەشەك بۆ گوندێن باشۆرێ كوردستانێ و بەشەك ژی بۆ هەرێمێن گەڤەر و وانێ، و ژمارەكا كەسێن گیان سەردەست و قارەمان ژی شەهید كەتن، ژ وانا “مستێ شەكر، جەمیلێ مەیتەر، عەلیكۆ، شێخ موراد، یاسینێ زەینەبێ”[42] .

دەولەتا توركیا ژ بۆ شكاندنا وان زنجیرە سەرهلدانێن هاتینە كرن، كو ژێدەرێن توركیا دبێژن ل ناڤبەرا (1925 – 1937) بووینە زێدەتر ژ بیست سەرهلدانان ل جهێن كوردا هاتینە كرن، دەولەتا توركیا ب خۆ ژی دانپێدانێ ب گرانییا وێ سیاسەتا قڕكرنا دەولەتێ ب كارئینای ل دژی سەرهلدایێن كورد و ئەرمەن و فەلەیان دكەت، ” ئەو شۆڕەش و سەرهلدانێن هاتینە كرن ل وێ جۆگرافیا كو كورد تێدا دژین ب دوماهیك هاتن، ئەو ژی ب ئەگەرێ وێ ترس و چەوساندنا دەولەتێ دەرهەقی وان ئەنجام ددا، زێدەباری كو ئەو كەسێن د وی سەردەمیدا ژیاین، وێ جۆرێ سیاسەتا ب زۆری كارتێكرنەكا مەزن لسەر وان كریە و نفشەكێ گوهدار دروست كر، لێ دەبیت وێ ئێكێ ژی بزانین، كو د بەرامبەردا پاشمایەكێ مەزن ژ كارڤەدانێن بەرامبەر و نەڤیان بۆ نفشێن بهێت هێلا [43]” سەرهلدانا ل ناڤەندا ئۆرەمار حەفتییەكێ ڤەكێشا لێ ژناڤبەرا كارڤەدانێن سەرهلدایان ل هەمی دەڤەرێ  نێزیكی سێ هەیڤان ڤەكێشابوو، هەروەكی د ژێدەرێن توركیادا هاتییە، د ناڤبەرا ( 21- تیرمەها 19130 تا 10، چریا ئێكێ 1930)،ێ ڤەكێشا بوو، د ڤێ سەرهلدانێدا، پشتی شكەستن ب سەرهلدانێ هاتیە كرن، زۆرینەیا مالێن مەفیان ئۆرەمار ب جهێلان و ل ئاخا ئیراقێ نیشتەجێ بوون و ڤەكۆلەر وێ ژی دبێژیت: “پشتی نەخشەیێ سنۆری ل 1926 ێ جهگیر بووی زێدەتر ژ 20000 ئۆرەماری ل ئیراقێ مان، پشتی سالا 1974 یوسف كوڕێ نەڤرۆز ئاغای، ئاغایێ مەفیان و سەركردێ سەرهلدانا ل ئۆرەمار جارەكا دی ڤەگەڕیا ئۆرەمار،  لێ ڤەگەڕیانا وی بۆ ئۆرەمار ڤێ جارێ ب سەدەما هەبوونا خیندارییەكێ بوویە پشتی كو كۆچبەری باشۆر بووی[44] .

په‌راوێز:

---

* – ئۆرەمار د فەرمیاتیێن دەولەتا توركیا دا ژ رویێ كارگێڕیڤە مێژوویەك كەڤنار هەیە، ل دوماهیێن سەدسالیا نۆزدان دا ئەو وەك یەكەیەكا كارگێری (ناوچەدار و هند جاران ژی هەرێمدار) سەر ب سنجەقا هەكاریاڤە یا سەر ب ویلایەتا وانێڤە هاتیە ناسكرن، گۆرانكاریێن مەزن لسەر ناسناڤێ كارگێرییا ئۆرەمار دا هاتینە كرن، ل سالا 1868 ز  ب فەرمی وەك ناوچەدار هاتیە نیاسین، و ئێكەمین رێڤەبەرێ ڤێ ناوچەدارییێ د ناڤبەرا ( 1870ز – 1871ز)، (حوسەین كۆرێ زوبەید، كۆرێ میر، كۆرێ لەمدین، كۆرێ حەیدەر) كو باپیرێ ئۆرەماریانە و حوسەین دبیتە مامێ سیتۆ ئاغای، پاشان ل سالا 1888 ز. ئۆرەمار ئێك ژ وان هەرێمداران بوویە ل پال (جولەمێرگ، ئەلباك، گەڤەر، شەمدینان، مەحمودیێ، نوردیز، چال،-ماموریتول حامد، بێت شەباب، ئۆرەمار، و ئامێدی ) كو سەر ب سنجەقا هەكاریا ڤەبوویە یا سەر ب وانێڤە وەك پارێزگەه، هەلبەت وی چاخێ هەرێمدار ب كانتون ناڤ كرینە، بنێرە :

Yaşar KAPLAN, TARİHTE HAKKARİ, ŞEMDİNAN, BAHDİNAN VE NEHRİ, Uluslararası Seyyid Tâhâ-î Hakkâri Sempozyumu 24-25-26 mayis 2013 , Hakkari, birnci baski  2014- Istanbul,  P152.

ل سالا 1911ێ  قەرەقۆلا ئۆرەمار هاتییە ئاڤاكرن و لەشكەر ب فەرمی تێدا هاتیە جهگیر كرن، ل سالا 1936ێ و هێرڤە، ئۆرەمار جارەكا دی وەك ناوچەدارییەك سەر ب هەرێمدارییا گەڤەرێ یا سەر ب پارێزگەها هەكاریاڤە جهگرتییە و تا ئیرۆ ژی سەرەرای مشەختبوونا زۆربەیا رۆنشتڤانێن وێ بۆ گەڤەر و وانێ ومەترۆپولێن توركیا، لێ دیسان ئەو وەك ناوچەداری هەر مایە.

[1] – قادر سلیم شمو، موقف الكورد من حرب الاستقلال التركیە 1919-1922، سپی رێز –دهوك 2008، بەرپەر 88.

[2] – ASSAM  Adaleti Savunanlar Stratejik Araştırmalar Merkezi ,ÇÖZÜM SÜRECİNİN ULAŞTIĞI AŞAMADA ASDER – ASSAM RAPORU, 2015, pp EK-E / 30. 

[3] – Dr. Resul Köse, Cumhuriyet’in İlk On Yılında Doğu Vilayetlerinde Emniyet ve Asayişi Sağlama Faaliyetleri, History Studies, INTERNATIINAL JOURNAL OF HISTORY, ISSN: 1309 4173 (Online)  1309 – 4688 (Print)  Volume 12 Issue 3,  June 2020, PP 1262.

[4] – Derya YAYLALI,  CUMHURİYET DÖNEMİ BÖLÜCÜ FAALİYETLER İÇİNDE AĞRI DAĞI AYAKLANMALARI (1926–1930),   YÜKSEK LİSANS TEZİ, SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLKÖĞRETİM ANABİLİM DALI SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENLİĞİ A.B.D , KONYA – 2007, p 5.

[5] – Derya YAYLALI، هەمان ژێدەر لاپەرە 7.

[6] – بنێرە Dr. Resul Köse، ژێدەرێ بەرێ لاپەرە 1270.

[7] – Lale Yalçın-Heckmann, Kürt aşiretleri, aşiret liderleri ve global süreçler: Hakkaride Oramarî örneği, Toplum ve Bilim, BAHAR 84- 2000, PP 179.

[8] – Omer Ozean, Narratives of Home;Home – making practices and political Violence in a Kurdish Border Town in Turkey, Report  Presented  to  the  Faculty  of  the  Graduate  School  of The  University  of  Texas  at  Austin  in  Partial  Fulfillment    of  the  Requirements  for  the  Degree  of  Master  of  Arts  , May  2011  –  Dedication , pp19.

* – عەلیخان ،كورێ ئەبوزێد ،كۆرێ خانسێل ،كوڕێ سالح ،كوڕێ زۆرۆی ، زۆرۆ كڕێ مژدینە، كوڕێ لەمدین، كوڕێ حەیدەرە) كو نفشێ  ئۆرەمارییان ژ ( مەف و لەمدین ) چێ بووینە.

ڤەكۆلەر (ئومەر ئۆزجان  Omer Ozean) د نامەیا خۆ یا ماستەرێدا ئەوا ب زمانێ ئنگلیزی نڤیسی، گەلەك ب زەلالی ڤێ رویدانێ ڤەدگوهێزیت و تێدا دبێژیت:

” پشتی كۆمار توركیا هاتیە دامەزراندن، هێزێن دەولەتێ بۆ جارا ئێكێ بفەرمی چوونە د ئۆرەماردا و قەرەقۆلا خۆ ل ناڤەندا ئۆرەماردا دانان، سیتۆ ئاغایی چاڤێ خۆ ل وانا دكر و دبەرژەوەندیا سیتوئاغایدا كاردكرن، پشتی چەند سالا هندەك ئەفسەرێن لەشكەری هاتنە دامەزراندن ل قەرەقۆلا ئۆرەمار، و پشتی دەمەكی سێ ژنێن ب مێر هاتن رەڤاندن، لسەر ڤێ رۆیدانێ ( عەلیخان ) كۆ هەلبژارتیێ ( مختار) ێ (گوندێ زێرێ بوو، دكەڤیتە ژێریا ناڤەندا گوندێ ئۆرەمار)  خۆ نەرازیكر لسەر رویدانا رەڤاندنێ و بەرسنگێ وان ئەفسەران گرت و هاندانا خەلكی دكر كۆ بهیچ رەنگەكی نابیت خۆ لڤێ كریارێ بێدەنگ بكەین، پشتی ڤی هەلویستێ عەلیخان، ئەفسەرێن دقەرەقۆلێدا هەشت لەشكەر فرێكرنە درێكا ( عەلیخان)دا  وانا عەلیخان ل جهێ دبێژنێ ( گیزێ سپی) كۆشتن و لەشێ وی هاڤێتنە دناڤا وان بەرێن مەزندا و تەژی لسەر بەرێن مەزن كرن و لاشی وی نخافتن، دوو بۆ سێ رۆژا كەس بكۆشتنا عەلیخان نەحەسیان، پاشان گوندیێن وی یێن گوندێ زێرێ دزانن كۆ عەلیخان ل مالا نەمایە و ل مالا برایێ خۆ ئەوێ ل ناڤا گوندێ ئۆرەمار ژی نینە، شنی مرۆڤێن وی و گوندیێن وی لێ دگەریێن، بسەر لەشێ عەلیخان هەلبوون كۆ یێ هاتیە گۆلەبارانكرن و ب بەرا یێ هاتیە نخافتن، مرۆڤێن عەلیخان و ئۆرەماریێن ل ئۆرەمار و زێرێ خرڤەبوون، كا چ باشە پشتی ڤێ رویدانێ بكەین، بریار دان خۆ رێك بێخن و دەستی بدانە سەر قەرەقۆلا لەشكەرێ توركان، هەر وەكی ڤەكۆلەر دبێژیت: هەر چەندە بریارا دەست بسەرداگرتنا قەرەقۆلا لەشكەری بریارەكا تەڤایا ئۆرەماریا بوو، لێ دیسان هندەك خێزانا خۆ دانە رەخێ دەولەتێ و بەری ئۆرەماری هێرشی قەرەقۆلێ بكەن، ئەو هێزێن د قەرەقۆلێدا بەری سەرهلدانچیان هێرشی خەلكی كرن، ڤێ رۆیدانێ حەفتیەك ڤەكێشا، و ژهەردوو رەخا قۆربانی هەبوون، و پشتی ژكەستنا سەرهلدانا ل ئۆرەمار، حكۆمەتا توركیا ب هاریكاریا هند ملیسێن ئەشیرەتێن دیتر بەردەوامبوون لسەر ژناڤبرنا هێزێن سەرهلدانێ ل هەمی دەڤەرێ، پشتی كەتنا ئۆرەمار گەلەك ژ خێزانێن ئۆرەماریا بتایبەت ئەوێن كۆ برا و پسمامێن عەلیخان بوونە، كۆچبەری باشۆر بوون، و ئەوێن كۆ خۆ داینە رەخێ دەولەتێ مانە د ئۆرەمار دا. بۆ پتر زانیاریان بنێرە : Omer Ozean هەمان ژێدەرێ لسەری لاپەرە 18.

پشتی كۆشتنا عەلیخان هەرئێك ژ كۆرێن وی0 ئەبوزید و مرادخان) و برایێن وی ( مەلا صالح ، و شاهین ) و ل گەل خێزانێن خۆ مشەختی باشۆر بوون، بۆ هەیڤەكێ دمینە ل زومێن كانیێن میرا (زومەكە دكەڤیتە  پشتا كۆرەژاری هنداڤی شێلادزێ) ل وێرێ ( مەلا صالح ئەبوزێد) كۆ برایێ عەلیخانە، نساخ دبیت و بوێ نەساخیێ دمریت، و رۆژا مرنا وی وەك دەستخەت ژلایێ كورێ ویڤە ( مەلا مستەفا مەلا صالح ئۆرەماری) ڤە هاتیە  و لنك مە پاراستی یە و دنڤیسنێن بهێت دا دبابەتەكێ پەیوەندیداردا  دێ ئێتە بەلاڤەكرن، ددەستخەتیدا تێتە نڤیسین كۆ ل تیرمەها 1930ێ مەلا صالح ئەبوزید ئەمرێ خۆدێ كریە، و ئەڤەژی سەلمینەرێ رویدانا سەرهلدانا ئۆرەمار و فاكتەرێ نافخۆیێ ڤێ سەرهلدانێ یە، بەری سەرهلدانێ بهەیڤەكێ ئەو رویدان چێ بوویە و پاشان خێزانێن مایی، پشتی زڤستان بسەرداهاتی هندەك ل شێلادزێ نیشتەجێ دبن و هندەك خێزان ژی براو كۆرێن عەلیخان ل گوندێ ( سەرگركی ) یا بنارێ چیایێ گارەی یا سەر ب ناوچەداریا سەرسنكێ نیشتەجێ دبن.

[9] – Lale Yalçın-Heckmann، هەمان ژێدەرێ بەرێ لاپەرە 182.

[10] – Omer Ozean، هەمان ژێدەرێ بەرێ، لاپەرە  14.

[11] – Tarık Ziya ARVAS, & et al , HAKKÂRİDE

[12] -. Bahattin DEMİRTAŞ, ATATÜRK DÖNEMİ CUMHURİYET HÜKÜMETLERİNİN DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU POLİTİKALARI  (ASKERİ, İKTİSADİ, İDARİ  , Copyright © 2021 by iksad publishing house . Ankara / Turkey – 2021,  p 125

[13] – ESLÎXAN YILDIRIM, DI SEDSALA 20AN DE KURDISTAN Û SÎNOR, CILD I-II, WEŞANXANEYA AZAO, Çapa Yekemîn,  Weşanên Azad, 2013, RO 248

[14] – حسین أحمد حسین، عشیرە هوماری بنادق و زهور، دهوك، 2005، لاپەرە 294.

[15] – Derya YAYLALI، ژێدەرێ بەرێ لاپەرە 5

[16] – ÖRÜNTÜLERİNİN MODERNLEŞME ve KIRSAL ÇÖZÜLME SÜRECİNDEKİ SİYASAL ve TOPLUMSAL SONUÇLARI  , Yüksek Lisans Tezi, SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI, KONYA-2005, p 62

[17] – Ferhat TEKİN، هەمان ژێدەر لاپەرە 96.

* – ل رۆژا 28ێ تیرمەها 1930ێ د ژمارەیا 1602 ێ یا رۆژنامەیا (مللیت) یا فەرمیا توركیا دا و ب مانشێتەكێ مەزن نڤیسا بوو (دێ وان هەمی جەردەڤانان وەكی هەڤالێن وان ل گەلییێ زیلان، دێ وانا ژی د جۆكێت وێرێ دا رێز كەین) و لبن مانشێتی دا شرۆڤەیەكا لەشكەری لسەر بەزاندنا سنۆری ژ لایێ هێزەكێ كۆ شێخ ئەحمەد بارزانی سەرپەرشتیا وێ دكر و سەرهلدانا ل ئۆرەمار هاتیە نڤیسین.

[18] – Dr. Bahattin DEMİRTAŞ, ATATÜRK DÖNEMİ CUMHURİYET HÜKÜMETLERİNİN DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU POLİTİKALARI (ASKERİ, İKTİSADİ, İDARİ VE ADLİ) (1923-1938), Cover Design: İbrahim KAYA December / 2021  Ankara / Turkey, pp 125.

* – نەڤروز ئاغا ژ مالا ( مەفییا ) بوو، و ( مەف و لەمدین) دوو كوڕێن حەیدەر بوون و هەڤڕكی یا لسەر ئاغاتی یا ئۆرەمارییان ژ وانا بۆ نەڤیێن وانا دۆم كریە،  وەك قنێت (نەڤرۆز ئاغا و عەلیخان) هەر ئێك ژ وانا ژ قنێتەكێ بوو، عەلیخان ژ قنێتێ مژدینی یان بوو كو سەر بنەمالا لەمدینیان بوو، لێ د ڤێ رویدانێدا یوسفێ نەڤرۆز ئاغای لسەر كوشتنا عەلیخان خەبەر دهێت و دەست ب لڤینێن سەرهلدانێ  و دەست ب سەرداگرتنا قەرەقۆلا ئۆرەمار ددەت، پشتی شكەستنا سەرهلدانا ئۆرەمار نەڤرۆز ئاغا ژبەر كۆ رێبەرییا سەرهلدانێ دكر، ئاوارەی باشۆرێ كوردستانێ و جارا ئێكێ چوو گوندێن دەڤەرا بارزان و پاشان ل 1941 ێ ل گەل چەند خێزانێن دی چوونە گوندێ (بێنارینكێ ) یا سەر ناوچەدارییا زاویتە، بۆ زێدەر بنێرە: نایف مستەفا نوری ئۆرەماری، دەستپێكا ئاڤەدانكرن و ژیانێ ل شێلادزێ 1932، چاپا ئێكێ – چاپخانەیا جەنگەل –تەهران -2021، لاپەرە 22.

[19] – Lale Yalçın-Heckmann، هەمان ژێدەرێ بەرێ لاپەرە 179-180.

[20] – M. Sıraç Bilgin, Barzani, Stockholm 1990, pp 41.

[21] – ESLÎXAN YILDIRIM, DI SEDSALA 20AN DE KURDISTAN Û SÎNOR, CILD I-II, WEŞANXANEYA AZAO, Çapa Yekemîn,  Weşanên Azad, 2013, RO 248.

[22] – Dr.Resul Kose,، Cumhuriyet’in İlk On Yılında Doğu  Vilayetlerinde Emniyet ve Asayişi Sağlama Faaliyetleri , History studies internatonal journal of history, ISSN: 1309 4173  (Online)  1309 – 4688 (Print)  Volume 12 Issue 3,  une 2020 , pp 1270.

[23] – M.Nureddin Yekta ,  Ommtein Mazlumlari Kurdler ve Kurdistan , 2011,p247.

[24] – نایف مستەفا نوری ئۆرەماری، دەستپێكا ئاڤەدانكرن و ژیانێ ل شێلادزێ 1932، چاپا ئێكێ ، چاپخانا جەنگەل – تەهران 2021، لاپەر 17.

[25] – كاكشار ئۆرەمار،  سەرهلدانا ئۆرەمار یا 1930، ناسنامەیا سەرهلدانێ:

http://rojevamedya3.com/2017/07/24/serhildana-oremare-ya-1930an-nasnameya-serhildane

* – مەلا حەسەن شەریف فەرماندەكێ بارزانی بوو و فەرماندەییا وێ هێزێ دكر ئەوا ژ لایێ شێخ ئەحمەد بارزانی ڤە هاتیە رەوانە كرن بۆ پشتەڤانییا سەرهلدایێن ئۆرەمار.

[26] – Oramar İsyanı, https://argesizm.com/oramar-isyani

* ڤەكۆلەری 47 كم دەست نیشانكرینە وەك دویراتییا چیایێ ساتێ ژ ئۆرەمار، لێ ئەو نەراستە بەلكۆ یا دروست دویراتییا چیایێ ساتێ ژ ئۆرەمار( 15كم)ن نەك زێدەتر. Esra Sarikoyuncu DEĞERLİ)) ژێدەرێ بەرێ لاپەرە 4.

[27] – Dr. Resul Köse , Cumhuriyet’in İlk On Yılında Doğu Vilayetlerinde Emniyet ve Asayişi Sağlama Faaliyetleri, History studies international journal of history, ISSN: 1309 4173 (Online)  1309 – 4688 (Print)  Volume 12 Issue 3,  June 2020, p 1270.

* ساتێ گوندەكێ دۆسكی ژۆرییانە و دكەڤیتە بلنداهیێن رۆژهەلاتێ ئۆرەمار، وەكی ڤەكۆلەر لالە یالچین دبێژیت، ئەو بنفشێ خۆ هەركی بووینە، لێ پشتی سیتۆ ئاغا ئۆرەماری فەدراسیۆنا دۆسكی ژۆرییا دروستكری، ساتییان خۆ دانە رەخێ ئۆرەمارییان و بوونە بەشەكێ خۆرسك ژ ئۆرەماریا. بنێرە Lale Yalçın-Heckmann، ژێدەرێ بەرێ لاپەرە 177.

[28] – Deniz GÜNER, 1930-1933 YILLARI ARASINDA TÜRKİYEDEKİ İRTİCAİ FAALİYETLER ve BASINDAKİ YANSIMALARI YÜKSEK,  LİSANS TEZİ, T.C. BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI, 2006, p.50.

[29] – 29)- Dr. Bahattin DEMİRTAŞ, ATATÜRK DÖNEMİ CUMHURİYET HÜKÜMETLERİNİN DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU POLİTİKALARI (ASKERİ, İKTİSADİ, İDARİ VE ADLİ) (1923-1938), Copyright © 2021 by iksad publishing house, Ankara / Turkey- 2021, p 118.

[30] – Fazli Koksal, Oramar Isyani, https://www.sakaryayenihaber.com/makale/7950294/fazli -koksal/oramar-isyani.

[31] – AHMET AKGÜL, BİZİM ATATÜRK,  17. Baskı (Yeniden düzenlenmiş ve özetlenmiştir) 2006,PP 187

* ئەڤ سێ كەسە نە ئۆرەماری بوون، بەلكو (قاسم ئاغایێ شەمزینان و فەرحان  دۆسكی و كەرەم ئاغایێ پنیانشی) بوون، ئەڤ سێ كەسە و ب هند زەلامێن ل گەل وانا دا، ملیس (چەتە) یێن حكومەتێ بوون و حكومەتێ ئینابوونە رەخێن گوندێ ئۆرەمار و جارجارە ژی دچوونە قەرەقۆلا لەشكەرێ توركان ل ناڤ گوندێ ئۆرەمار و شەر ل كێلەكا دەولەتێ دژی سەرهلدایان دكر، بۆ زێدەتر بنێرە:

KAKŞAR OREMARn, Serhildana Oremarê ya 1930an Nasnameya serhildanê-bara dawi.

[32] – https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/ataturk-doneminde-meydana-gelen-ayaklanmalar-1924-1938/?pdf=3820, p 10

[33] – AHMET AKGÜL, BİZİM ATATÜRK,  17. Baskı (Yeniden düzenlenmiş ve özetlenmiştir)- 2006,PP 187.

[34] – MEHMET ALİ KIŞLALI, GÜNEYDOĞU DÜŞÜK YOĞUNLUKLU ÇATIŞMA, ÜMİT YAYINCILIK ANKARA -1996, pp 124.

* – د چەند ژێدەراندا ل جهێ مستێ شەكر ئۆرەماری بێت، وانا تنێ ب (شەكر دۆسكی ) ئینایە، لێ ئەوا راست هەردوو ناڤ هەر ئێكن و ئەو ژی مستێ شەكرێ ئۆرەمارییە، ئەوێ كۆ فەرماندارییا شەڕڤانێتن دۆسكی ژۆرییان دكر.

[35] – https://argesizm.com/oramar-isyani/: ژێدەرێ بەرێ.

[36] – كاكشار ئۆرەمار، سەرهلدانا ئۆرەمار یا 1930ێ، ناسنامەیا سەرهلدانێ، ژێدەرێ بەرێ.

[37] – Davud KAPUCU, 1930 AĞRI ĠSYANININ BASTIRILMASINDA HAVACILARIN ROLÜ, BENGİ, Dünya Yörük-Türkmen AraĢtırmaları Dergisi, 2021, Yıl/Year: 4, Cilt/Volume: 1, Sayı/Ġssue: 2 (September 2021), P   61.

[38] – Oramar İsyanı, https://argesizm.com/oramar-isyani، هەمان ژێدەرێ بەرێ.

[39] – Bahattin DEMİRTAŞ، هەمان ژێدەر لاپەرە 129.

[40] – MURAT KÖYLÜ,  TÜRKMEN YURDUNUN İSTİLASI MUSUL VE KERKÜK`ÜN SİYASİTARİHİ, 2018, p 186.

[41] – نایف مستەفا نوری ئۆرەماری، ژێدەرێ بەرێ لاپەرە 18.

[42] – Oramar İsyanı, https://argesizm.com/oramar-isyani، هەمان ژێدەرێ بەرێ.

[43] – Mahmut AKYÜREKLİ, DERSİM SORUNU (1937–1938),  T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ TÜRK İNKILAP TARİHİ ENSTİTÜSÜ , Yüksek Lisans Tezi , Ankara–2010 , p125

[44] – Lale Yalçın-Heckmann، هەمان ژێدەر لاپەرە 180.

ژێدەر:

ـــــــــــــــــــــــــ

1- قادر سلیم شمو، موقف الكورد من حرب الاستقلال التركیە 1919-1922، سپی رێز –دهوك 2008

– 2ASSAM  Adaleti Savunanlar Stratejik Araştırmalar Merkezi ,ÇÖZÜM SÜRECİNİN ULAŞTIĞI AŞAMADA ASDER – ASSAM RAPORU, 2015, pp EK-E / 30.

– 3Dr. Resul Köse, Cumhuriyet’in İlk On Yılında Doğu Vilayetlerinde Emniyet ve Asayişi Sağlama Faaliyetleri, History Studies, INTERNATIINAL JOURNAL OF HISTORY, ISSN: 1309 4173 (Online)  1309 – 4688 (Print)  Volume 12 Issue 3,  June 2020, PP 1262.

– 4Derya YAYLALI,  CUMHURİYET DÖNEMİ BÖLÜCÜ FAALİYETLER İÇİNDE AĞRI DAĞI AYAKLANMALARI (1926–1930),   YÜKSEK LİSANS TEZİ, SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLKÖĞRETİM ANABİLİM DALI SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENLİĞİ A.B.D , KONYA – 2007, p 5

– 5Lale Yalçın-Heckmann, Kürt aşiretleri, aşiret liderleri ve global süreçler: Hakkaride Oramarî örneği, Toplum ve Bilim, BAHAR 84- 2000, PP 179.

– 6Omer Ozean, Narratives of Home;Home – making practices and political Violence in a Kurdish Border Town in Turkey, Report  Presented  to  the  Faculty  of  the  Graduate  School  of The  University  of  Texas  at  Austin  in  Partial  Fulfillment    of  the  Requirements  for  the  Degree  of  Master  of  Arts  , May  2011  –  Dedication , pp19.

– 7Tarık Ziya ARVAS, & et al , HAKKÂRİDE HIRİSTİYAN BİR TOPLULUK NASTURİLER 1836-1936, Baskı Aydan Ofset Matbaacılık , ISBN, HÂKİM YAYINLARI ANKARA – 2015, pp 104.

– 8Dr .Bahattin DEMİRTAŞ, ATATÜRK DÖNEMİ CUMHURİYET HÜKÜMETLERİNİN DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU POLİTİKALARI  (ASKERİ, İKTİSADİ, İDARİ  , Copyright © 2021 by iksad publishing house . Ankara / Turkey – 2021,  p 125.

– 9ESLÎXAN YILDIRIM, DI SEDSALA 20AN DE KURDISTAN Û SÎNOR, CILD I-II, WEŞANXANEYA AZAO, Çapa Yekemîn,  Weşanên Azad, 2013, RO 248

10-حسین أحمد حسین، عشیرە هورماری بنادق و زهور، دهوك، 2005، لاپەرە 294.

– 11ÖRÜNTÜLERİNİN MODERNLEŞME ve KIRSAL ÇÖZÜLME SÜRECİNDEKİ SİYASAL ve TOPLUMSAL SONUÇLARI  , Yüksek Lisans Tezi, SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI, KONYA-2005, p 62

 – 12Ferhat TEKİN، HAKKARİ ÖRNEĞİNDE AŞİRET, CEMAAT ve AKRABALIK ÖRÜNTÜLERİNİN MODERNLEŞME ve KIRSAL ÇÖZÜLME SÜRECİNDEKİ SİYASAL ve TOPLUMSAL SONUÇLARI, SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI, KONYA-2005, pp 96.

– 13M. Sıraç Bilgin, Barzani, Stockholm 1990, pp 41