بنیاتێ سالۆخدانێ د رۆمانێن (كلاسیك و نوو) دە

دلێر داود فەتاح

پشكا كوردناسی ـــ زانكۆیا نەورۆز

1- سالۆخدان د (وێژەیا رۆژئاڤایی) دە:

سالۆخدان د ئەدەبا رۆژئاڤایی دە، ژ (ستەندال – Marie Henri Beyle /1783-1842) تا كو (ئەلبێر كامو- Albert Camus/ 1913–1960)، مژارا لێكۆلین و دیالcگێن ئەدەبی و چاندی بوو، چونكی سالۆخدان وەكی زاراڤەك ئەدەبی و رەخنەیی هەردەم جۆرە ئالۆزی و مژداری ب خوەڤە گرتیە(1) ، ب ئاوایەك گشتی سالۆخدان ل جەم رۆژئاڤایییان نە بابەتەك سەربخوە و تایبەت بوویە، د بواری ئەدەبی دە(2) ، دەرباری تێرمێ سالۆخدانێ جان میشێل ئادەم (Jean Michel Adam ) دیار دكە كو “زاراڤێ سالۆخدانێ تا سالا (1749ز) نە دهات ب كارئینان(3) ” هەر وەكو نڤیسكارێ فڕەنسی (فیلیپ هامۆن – Philipe Hamon) دبێژە:

      ئەڤ تێگەه د سەدسالا شازدان دە هاتە گرێدان ب هنەك بابەتانڤە، وەكی (ئاماژەكرن بۆ وان نڤیسینێن سالۆخدانا باژێڕێن مەزن دكن، وەكی ئەندازیارییا شارستانی، گەشت و گوزار، بازرگانێن گەڕۆك) وەكو دیار سالۆخدان تا سەدێ‌ هەژدێ‌ ژ بۆ مەبەستێن جودا دهات ب كارئینان وەكو ئالاڤەك بۆ مەبەستێن ئابووری (رێبەرێ هاریكار)، كاروبارێن سەربازی وەكو (سالۆخدانا جوگرافی یا جه و دیمەنان، مەست ژی ژ ڤێ یەكێ‌ سالۆخدنا گۆڕەپانێن جەنگی)یە، یان ژی سالۆخدانا (شوینوارێن كەڤنار) بابەتێن دیرۆكی(4) .

ل گۆرەی گۆتنا هامۆنی سالۆخدان د بیاڤێن نە ئەدەبی دە دهات ب كارئینان، ئەڤ یەك دهات كرن  بۆ مەرەمەكا ئەنسكلۆپیدی یان گەهاندنا زانیارییان وەكو بابەتێن سەربازی، ئابووری، پەدەگوژی، پێشخستنا لێكۆلینان و ناڤەرۆكێن وان..هتد. دهات ب كارئینان، (ماری مونتال – Marmontel) د پەرتووكا خوە دا (پێكهاتێن ئەدەبی/ 1781 ز) هێرشێ دكە سەر هەلبەستا وەسفی و دبێژە: ئەوا ئیرۆ پی َدهێت گۆتن هەلبەستا سالۆخدانێ، ل جەم كەڤناران تشتەك ناسیار نەبوو، بە لكو ئەڤە داهێنانەك نوویە و نە عەقل و نە چێژ وەرناگریت(5) .

ئەڤە وێ یەكێ خویا دكە كو سالۆخدان ل دەستپێكێ دهات پەردەپۆش كرن و رەت كرن ژ لایێ هنەك نڤیسكار و رەخنەگرێن رۆژ ئاڤاییڤە، لێ ئەڤ یەك وێ چەندێ ناگەهینە كو سالۆخدان ب رەنگەك رەها هاتییە فەرامۆش كرن، بەلكو تاكو سەردەمێن نوو ل ئەورۆپا و ژ لایێ هنەك رەخنەگر و نڤیسكاران هاتییە ب كارئینان، چ وەكو بەشەك ژ هەلبەستێ، چیڕۆك و ڕۆمانێ یان ژی بەرجەستەبوونا وێ د بابەتێن رەخنەیی دە، هەر وەك نڤیسكارێ فڕەنسی (پۆل ڤالێری – Paul Valéry) وەها ل سالۆخدانێ دنێرە كو وەكە خوارنەكێیە ب كیلۆیان بهێ فرۆتن، ئەڤ دیتن گەلەك بوار و مەسەلەیان دیاردكە و سەرنەكەفتنا هندەك نڤیسكاران دیاردكە، كو ئەوان دیتنەك ئابووری نەبیت د ب كارئینانا سالۆخدانێ و داهێنانا نڤیسینێ دە(6) ، ب ڤێ یەكێ نڤیسكار د ڤێ یێ شارەزا و رەوان بیت د سالۆخدانێن خوە دە.

ڕۆماننڤیسێ ئەلمان (فۆنتانیێ – Theodor Fontane 1819- 1898) د لێكۆلینەكا خوە دە د گەل هندێ كو چەند جۆرێن سالۆخدانێ هەنە، سالۆخدانا جهی د رەوشەكا سروشتی دە (Topographie)، سالۆخدانا بوویەران (Chronographie)، سالۆخدانا لڤینا روخساری وەكە دەربڕینەك ژ دەروونی (Prosopographie)، سالۆخدانا نەریت و رەوشتی (Ethopeé).. هتد. هەروەسا فونتانیێ د گەل وێ چەندێیە سالۆخدان دكارە د بوارەك فیزیكی یان رەوشتی دابە، یان ژی هەردوو ب هەڤرا تێكەل بن(7) ، بەرفرەهییا سالۆخددانێ د چارچۆڤەك تەنگ دا ناهێ سینۆردار كرن و دكارە تشتێن كو وێنەیێ وان د جیهانا فیزیكی دە نەبن ژی بكێشە.

پێناسەیا سالۆخدانێ ل جەم رۆژئاڤایییان د سەدسالا هەژدێ دە وەها هاتییە كرن:

سالۆخدان وێنەیەكێ هونەری تێدە دیار دبە، سالۆخدان ژی ب تەنێ د كورت نینن، بوو ئاماژەكرن ژ تشتەكی، بەلكو وەرگێڕاندنا تشتانە ب رەنگەكێ دیتنێ، ب رێیا دەرئێخستنا زۆرترین تایبەتمەندی و پێكهاتێن ئەوی تشتی، ب رەنگەكی كو ببیتە پێشكێشكرنەك زیندی و چالاك(8) .

ل گورەی ئەڤێ پێناسێ، پێدڤییە سالۆخدان یا هویركار بیت بۆ هەر تشتەكێ و ب هەمی هووركارییێن خوەڤە ب هێ ئاراستەكرن، ئەڤ چەندە ژی وێنەیەكێ هزری ئاراستە ناكە، بەلكو وێنەیەكێ دیتنێ یێ بابەتی بەرچاڤ دكە، لێ (رۆلان بارت – Roland Barthes) ب رەنگەك جودە ل سالۆخدانێ تەماشە دكە و دبێژە:

سالۆخدان یارییەكا تێكستییە. دهێ گۆتن بۆ (چێژا – خوەشیا تێكستی) وەكی یاریكرنا تەنسێ (بونجێ)یە ب پەیڤان(9) .

     سالۆخدان ب نەرینا بارتی ئێكە ژ ئەوان رەگەزێن خوەشیا تێكستی دئافرینیت. ئەڤ خوەشیا سالۆخدانێ یا تایبەتە و ئەوێ جودا دكە، ژ ئەوێ خوەشیا كو ب رێكا خوەندنا چیڕۆكێ ب دەستڤە دهێ، لێ (جان ریكاردۆ)ب رەنگەك دن سالۆخدانێ دیار دكە:

سالۆخدان مینا پێشبركێیەكێیە، بۆ ئاراستەیەك هەڤدژ یا واتایێ، ئەو سالۆخدانا ب رێكا واتایێ پەیدادبە پێشدكەڤیت بەرەڤ خوە سەپاندنێ دچیت و ئاراستە دبە، دەرگەهی ل هەمبەری هەر واتایەك دن دگریت، هەتا دگەهە مەبەستا خوە ب بەرپرسیارییەتا بزاڤا سالۆخدانێ(10) .

ل گورەی گۆتنا ریكاردۆی، سالۆخدان كاردكە بۆ شێوەیەكێ زێدەكری بۆ واتایێ، ب رەنگەك رۆهن و شلۆڤەكری، لێ دەما سالۆخدان ژ ئالییێ واتایێ یا رۆهن بیت، ئەم دكارین دەستبەرداری واتایێ بین، ئانكو سالۆخدان ب رەنگەك هاریكار واتایێ ل جەم وەرگری دیار و ئاراستە دكە، لێ دبە هنەك جاران ئەو واتایا ڤەشارتی بیت و وەرگر زوی نەگەهتە مەبەستا واتایێ.

 ل هەمبەری گرنگییا سالۆخدانێ د گۆتارا ڕۆمانێ دە (جیرار جینیت – Gerard genette) دبێژە: ڤەگێڕان نكارە كیان(خولقیەت)ا خوە بێ سالۆخدان ئاڤا بكە(11) .

سالۆخدان د بنیاتێ تێكستێ هونەری دە رۆلەك مەزن هەیە و جینیت بێ گومان ئەڤ گۆتنا خوە دبێژە، ژ بەركو د راستی دە گەلەك زەحمەتە مرۆڤ ڕۆمانەكێ ببینیت كو یا ڤالا بیت ژ سالۆخدانێ، ئانكو سالۆخدان ئەو كەرەستە یێ هونەرییە یێ كو ڕۆماننڤیس ب رێكا وێ بكارە رۆناهییێ بێخە سەر هویركارییێن روخسارێ تشت، جه و كەسایەتیان، كو ب نەرینا ڤەگێڕی ئەو د گرنگ و دێ بنە جهێ سەرنجا وەرگری، ب ڤێ یەكێ دەورێ سالۆخدانێ پێتر لێهات و رەخنەگر و نڤیسەر و نڤیسینێن كو رۆلەكێ كاریگەر د بەرەڤ پێشڤەچوونا تێگەهێ سالۆخدانێ دیتی، ئەم دبینن كەسێن وەكو (ماری مونتال)،  (لوكاش -Lukacs )، (پۆل ڤالێری)، (ئینسكلۆپیدیا بانكۆك –Panchouke )، و (لوژیكێ بور روایال – La logique de part royal)، ئەڤ هەموو بوونە سەدەمێ پەیدابوونا چەندین هزروبیرێن هەڤدژ و ل هەڤ د دەربارەی تێرم و تێگەهێ سالۆخدانی دە، ب ئاوایەك گشتی دەورەك باش هەبوویە بۆ بەلاڤبوونا ڤی تێرمی د ناڤ رەخنەسازییا رۆژئاڤایییدا(12) ، دیسان بەلاڤبوونا ب كارئینانا سالۆخدانێ د ڕۆمانێن سروشتی (Roman Naturaliste) و ڕیالیزمی (Réaliste) ژ ئالییێ (ئیمێل زۆلا – Zola) و (جولی ڤارن – Jules verne) و پەیدابوونا پەرتووكێن دەرباری ڕۆمانا نوو، ب تایبەت نڤیسینێن (ئالان روب گرێ – Alain Robe Grillet) و (میشال پۆتۆر – Michel B) و (جان ریكاردۆ – Jean Ricardou)  ئەو دیالۆگ یا كو د بوارێ رەخنەییدا هاتی كرن و ئەو بیروبۆچوونێن ل سەر سالۆخدانێ هاتین كرن، د دەرباری وەرگرتن یان رەتكرنا سالۆخدانێ د بەرهەمێ ئەدەبی دە زێدەتر لێهات پشتی بەلاڤبوونا ڤان ڕۆمان و پەرتووكێن ل ژۆر مە ئاماژە پێكری.

 ئەڤ كەش و هەوایە بەریا نها سالۆخان د ناڤ دە دەرباز دبوو، دهێ گوهارتن پشتی كو نڤیسەرێ فڕەنسی فیلیپ هامۆن پەرتووكا خوە ئەوا ب ناڤێ دەربارێ سالۆخدانێ (Du descriptive)  ل سالا (1981) بەلاڤ كری و كارێن هەرە گرنگێن رەخنەگرێ مەزنێ فڕەنسی (جیرار جینیت)ی، ب ڤێ یەكی لێكۆلینێن گەلەك باش و ب جدی د دەرباری بابەتێ سالۆخدانێ هاتن كرن، ب تایبەتی ئەوێن ئاشنا بووین ب (پێلا زمانڤانییا تێكستی – Lalinguistique textuelle) وەكو نڤیسكارێن مینا (جان میشال ئادەم)، (ئەندرێ بوتی جان) و (فرانسواز ریڤاز – Françoise Revaz). ئاراستە یا سالۆخدانێ ب كارێن وان بەرڤ لێكۆلینێن ل سەر چاوانییا ڤەگێڕانا سالۆخدانی چوو(13) ، كارێ گەلەك گرنگ و بالكێش د ڤان لێكولینان دە ئەو بوو سەرەدەریكرنا وان دگەل سالۆخدانێ:

 وەكو یەك ژ پێكهاتەیێن ئاڤاكرنا گۆتارێ، ب سیفەتێ یەكەیەكا شفرەیی یا تێكستی ب ستاتۆیەك تایبەت، كارێ ناڤەڕۆكی و بنیات و ئەركێن خوە یێن تایبەت هەنە(14) ، ئانكو سالۆخدان د بەرهەمێ ئەدەبی دە هەم ئەركەك فۆرمی هەبوو و هەم ژی ئەركەك بابەتی.     

ب ڤی ئاوایی رەخنەگر و تۆڕەڤانێن رۆژئاڤایی كارین پێگەهەك تیۆری ژ بۆ سالۆخدانێ دانن و سالۆخدانێ بكەنە ستوینەكا نێزیك ژ بۆ شرۆڤەكرنا گشت بەرهەم و تێكستێن ڤەگێڕانكی، ب رەنگەك گشتی ئەڤ تێرم ل دەسپێكێ ل جەم عەرەبان هەبوویە و رەوانبێژ و رەخنەگرێن عەرەب چەندین پێناسە و رۆنكرن ل سەر بابەتێ سالۆخدانێ كرینە و رەنگڤەدانا خوە د هەلبەستا وان دا هەبوویە، لێ پەیدابوونا ئەڤی تێرمی ب رەنگەك تیۆری ل جەم عەرەبان درەنگ پەیدا بوویە و وان راستەڕاست مفا ژ رەخنەسازییا ئەورۆپی و رۆژئاڤایی ستاندییە، كەواتە ئەڤ تێگەه درەنگ  ل جەم رۆژئاڤایییان ژی پەیدا بوویە لێ وان بەری عەرەبان ئەڤ بابەت ب رەنگەك تیۆری و رەخنەیی ژ بۆ جیهانێ دایە ناس كرن، ب تایبەت د ناڤا تێكستێن (ڤەگێڕانكی) دا مینا ڕۆمان و چیڕۆكێ هاتییە لێكۆلینكرن پتر ژ هەلبەستێ.

ئەڤ گرنگیدانا رەخنەگرێن رۆژئاڤایی ب سالۆخدانێ بوو وێ یەكێ دزڤڕە كو رۆمانا ڕیالیستی و سروشتی گەلەك گرنگی ب سالۆخدانی ددا وەكو لایەنەكێ جوانكاری یێ تێكستی و پاشی د ڕۆمانا نوو دا گۆڕانكاری ل سەر مەبەست و ئارمانجێن ب كارئینانا سالۆخدانی د بەرهەمێ ئەدەبی دە هاتە كرن.

2. سالۆخدان د ڕۆمانا (كلاسیكی- تەقلیدی) دە:

ڕۆمان وەكە ژانرەك  ئەدەبی بەردەوام د گوهەڕین و گەشەكرنێ دایە، خوە ب چ یاسایێن ڕەهاڤە چارچۆڤە نەكریە هەر ژ دەستپێكا سەرهلدانا ڕۆمانێ تا سەردەمێ نها، مژارا ڕۆمانێ‌ و شرۆڤەكرنا وێ ژ ئالییێ ڕەخنەگر و تۆڕەڤانان ڤە بابەتەك تایبەت بوو، ڕەخنەگرێ رۆس میخایل باختین Mikhail Bakhtin دیار دكە كو (ڕۆمان تاكە ژانرێ ئەدەبییە تا نها نەگەهشتییە كاملانا خوە) (15)  ئەڤ گۆتن رامانا هندێ نادە كو هەتا نها چ ڕۆماننێن باش نەهاتینە نڤیسین، بەلكو ب ڕامانا ئالۆزی و گوهەڕینا وێ یا بەردەوامە، سالۆخدان یەك ژ پیكهاتەیێن گرنگ و ئالۆزێن بنیاتێ تێكستێ ڕۆمانێ‌ یە، ل سەردەمێن جودا دە ئەرك و رۆلێن جودا ب خوەڤە گرتینە، سالۆخدان د ڕۆمانێ دە، بریتیە ژ پێكهاتەكا گرنگا بنیاتێ ڕۆمانێ و د ڤەگێڕانێ دە رۆلەكە سەرەكە دلیزە. چونكە جهێ دیكورێ شانویێ دگرە(16) ، ل گۆرەی ئەڤێ پێناسێ سالۆخدانێ رۆلەك لاوەكی هەیە، ئانكو بتەنێ د خزمەتا ڤەگێڕانێ و ئاڤاكرنا دیكور و جهی دە دمینە، بەلێ سالۆخدانێ رۆلەك مەزنتر هەیە ژ ڤێ چەندێ، هەروەك فیلیپ هامۆن دیار دكە:

سالۆخدان ب پڕانی نە سالۆخدانەك كەتواری و واقعییە، بەلێ د بنگەه دە ئەو ممارەسەك تێكستیە(17) .

سالۆخدان د پێكهاتا واتایا تێكستا ئەدەبی دە پشكدار دبە و نابیتە وێنەكرنا راستەڕاستا جه، بوویەر، دیمەن و كەسایەتییان..هتد. بەلكو مەبەستەك ل پشت سالۆخدانا هەر یەك ژ ڤان پێكهاتان هەیە، ئانكو سالۆخدان بەشدارییەك تمام د ناڤ پێكهاتا هونەری و واتایی یا تێكستی دە دكە، لێ دبە هنەك جاران چ مەبەست ژ سالۆخدانێ نەبن و ڕۆماننڤیس بێ هایداری ئەوان سالۆخدانان بكە، ژ بەركو ل دویڤ (میتۆدا دەروونشیكاری هەر بەرهەمەك ئەدەبی هەم بێ ئاگەه و هەم ب ئاگاهییا نڤیسكاری دهێت نڤیسین(18) ، ل ڤێرە پرۆسێسا داهێنانێ گرێدایە ب هەست و نەستێن نڤیسكاری ڤە، د دەربارەی جۆرێن سالۆخدانێ دە (فیلیب هامۆن) سالۆخدانێ ل سەر چار جۆران پارڤە دكە:

یەك: كرۆنۆلۆجیا: سالۆخدانا دەمی.

دووو: تۆبۆگرافیا: سالۆخدانا جهی و دیمەنان.

ســێ: برۆزۆگرافیا: سالۆخدانا رویێ ب سەرڤە یێ كەسایەتییان.

چـار: یۆتۆپیا: سالۆخدانا چێكریێن ئاشۆپی یێن مەجازی(19) .

ئەڤ پارڤەكرن، بەرفرەهی و ئالۆزییا هونەرێ سالۆخدانێ نیشان ددە، كو هەر تشتێ دهێ دیتن یان نەهێ دیتن ژ كەسایەتی، جه، سروشت، كەلوپەل و تشتێن ئاشۆپی.. هتد. بۆ وەرگری ڤەدگوهێزە، بەلێ سالۆخدان بۆ دەمەك درێژ وەكە توخمەك لاوەكی و نەسەرەكی د ڤەگێڕانێ هاتییە هەژمارتن، سەرەرای وێ‌ چەندێ رەخنەگرێن كلاسیك بانگەشەیا وێ‌ یەكێ دكر، ژ بۆ بەلاڤكرن و زێدەڕوییكرن د سالۆخدانێ دە، وەكی رەگەزەك جوانكاری و ئەستاتیكی د نێڤ تێكستا ئەدەبی دە دهات هەژمارتن(20) ، ب رەنگەك گشتی ڕەخنەگرێن كەڤن داخواز ژ لایەنگرێن خوە دكر، كو گەلەك گرنگییێ ب سالۆخدانێ‌ بدەن، هەر د ڤێ دەربارێ دە رەخنەگرێ‌ كلاسیكێ مەزن یێ فڕەنسی (نیكۆلا بوالۆ – Nicolas Boileau 1636-1711) د پەرتووكا خوە (هونەرا شعرێ) دە ئاموژگارییا لایەنگرێن خوە دكە كو “د ڤەگێڕانێ دە دكورت ڤەبڕ بن و د سالۆخدانێ دە درێژدار بن(21) “، سەرەرای وێ‌ گرنگی دانا ڕۆماننڤیسان ب سالۆخدانێ، وەكە رەگەزەك نەسەرەكی دهات هەژمارتن، ڕۆماننڤیسێن كلاسیك هەولا وێ‌ یەكێ ددا كو ب رێیا سالۆخدانێ وێنەیێ جیهانا ڕیالیستی ژ بۆ خواندەڤانی ب ڤەگوهێزن ئەو كەرستە و تشتێن دهێن سالۆخدان پێدڤیە ل گورەی پێگەه و هەبوونا وان بیت، جیهانا ڕۆمانێ ب زمانی و پەیڤان دهێ ئاڤاكرن و ئەڤ پەیڤ دبن پێكهێنەرێ جیهانەك تایبەت و خەیالی، كو ئەڤ جیهان ب جیهانا ریالیستی دهێت لێكچواندن یان ژی ژ وێ‌ جودایە، ئەگەر وەكهەڤی پەیدا بوو، ئەو وەكهەڤییەك تایبەتە و رادبە ب جێبەجێكرنا ئەركێ پەیڤان ب رێكا وێنەی، واتە پەیڤ بۆ مە جیهانەك ریالیستی ناڤەگوهێزە، بەلكو ئاماژێ د دەتێ و وێنەیەكێ دروست دكە (وێنێ مەجازی) (22) ، هەر وەك د وێنەی دە خویا دبە:

                        ئاماژەپێكری(جیهانا ڕۆمانێ)

ئاماژەبۆكری(لەش)                                     ئاماژە(سالۆخدان)

 ئەگەر وەها بهەژمێرین، كو ئاماژە ل ڤێرە (ئەو پەیڤن یێن جیهانا خەیالی پێكدئینن) ئەو ژی سالۆخدانە (فۆرمێ زمانی)یە، و ئاماژەپێكری ئەو جیهانا خەیالییە یا كو د هشێ وەرگری دە د راست دبە، ئاماژەبۆكری (المشار إلیە) دبە جیهانا ریالیستی، ئەڤە ژی دبە جیهانا خەیالی ژ چێكرنا تەڤنسازییا نڤیسكاری، د ڤی دەربارەی دا سێگوشەییا واتایێ یا كو (ئوجدن – Ogden) و (ریتشاردز – Richarsd) د پەرتووكا خوە دە (واتایا واتایی – 1923) دروست كری، ئەو پەیوەندییا د ناڤبەرا جیهانا ڕۆمانێ یا خەیالی و جیهانا ریالیستی دە باشتر خویا دبە(23) ، ب رێیا ئاراستەكرنا پەیڤان و واتایێ ئەركێ ئاراستەكرنا زمانی جێبەجێ دبە و وێنەیەك ب رێكا پەیڤان د هشێ وەرگری دە دروست دبە و ئەو هەست ب كەتوار و راستییا ئەوان تشتان دكە.  

سالۆخدان د ڕۆمانا نەریتی دە، د قالبەك كەتواری دە دهات كرن، ب واتایا سنۆرێ د ناڤبەرا جیهانا هەستەوەر یا كو كەسایەتیێن وان د ناڤ دە دهێن دیتن، ب دیتنەك هویر و تیروتەسەل، یەك ژ وان شێوازێن ڤێ یەكێ دئافرینە، سالۆخدانە، ژ بوو وێنەكرنا دیمەنان و سروشتی و بكارئینانا وان د ناڤ بەرهەمێن خوە دە ژ بۆ وێ یەكێ، دا ئەڤ دیمەنێن واقعی هەستەك ئەستاتیكی ل جەم خواندەڤانی پەیدا بكەن و هەست ب جیهانەك ڕیالیزمی بكەن، واتە وێنەكرنا كەتوار و سروشتی ب ئەمانەت و راست و دروست چونكە دروست نینە، ئەگەر نڤیسكارەك وێنەیێ دیمەنەكی بكێشیت و ئەو وێنە پێچەوانی راستییێ بیت، ل وی دەمی كێماسی ژ بۆ نڤیسكاری دهێت هەژمارتن، بتەنێ گەر مەبەستا نڤیسەری مەجازی نەبیت”(24) ، هەستكرن ب واقعیبوونا دیمەن، كەسایەتی و رویدانا د ناڤ ڕۆمانا كلاسیك دە ژ ئەركێن سەرەكەیە و هێزا داهێنانێ ل جەم (دانیل دیفۆ – Daniel Defoe)، (سەموێل ریتچاردسون – Samuel Richardson) و (هنری فیڵدینگ – Henry Fielding) ئەو چەند دروستكریە كو مرۆڤ هەست ب ئەوێ چەندێ بكە، د دەوروبەرێن ئەوی سروشتی دە دژیت ئەوێ وان ئافراندی، ئەڤ چەندە ژی ئێكە ژ تایبەتمەندییێن هەرە سەرەكی یێن ڕۆمانێ، كو بوویە ئەگەرێ سەركەفتنا وێ و جوداكرن ژ چیڕۆكێن بەریا وێ(25) ، ئەڤ گرنگیدانا ب سالۆخدانێ بۆ سەدەمێ هندێ كو ڕۆماننڤیس چەندین ڕۆپەلان ژ بۆ سالۆخدانێ ئامادە بكەن، ب مەرەما وێنەكرنا كەتوار و سروشتی د ناڤ ڕۆمانێ دە و “چەند رووبەرێ سالۆخدانێ د تێكستێ‌ ڤەگێڕانێ دە بەرفرەه بیت، زێدەتر ئەو بەرهەم ل روحا هونەرێ‌ كلاسیك نێزیك دبە و دبە نموونەیەكا جوانكاری یا كەڤن(26) ” چونكی یەك ژ سیمایێن ئیستاتیكی یێن تێكستا ئەدەبێ كلاسیك سالۆخدانا درێژە.

 ب پڕانی ڕۆماننڤیس كەسایەتی، بوویەر و دیمەنێن جیهانا ڕۆمانا خوە ژ جیهانا راستی دستینە و بۆ خواندەڤانی دڤەگهوێزە ژ بەركو “سالۆخدانا ڕیالیزمی، ئەو سالۆخدانەیا كو نڤیسەر زۆر ب هویربین سالۆخدانا كەسەكێ واقعی یان تشتەكێ واقعی دكە، هەروەكە چاوان وەكە خوە د سروشتی دە هەیە، ب رەنگەك بەرجەستە بوو وەرگری ڤەدگوهێزە”(27) ، ئەڤ یەك دبە سەدەمێ وێ چەندێ، كو ڕۆماننڤیس گرنگییەك مەزن ب سالۆخدانا جه، كەسایەتی و سروشتی بدەن و ئەڤ چەندە ژی (ب پڕانی د ڕیالیزما فڕەنسیدا گەلەك دهێت پەیڕەو كرن. ئەڤ گرنگیدانا وەها ب سالۆخدانێ دبە سەدەمێ جوداكرنا ڕۆمانێ ژ ژانر و جۆرێن دن یێن ئەدەبی، یێن بەری پەیدابوونا ئەدەبێ چیڕۆكی )(28) وەكە دیار نڤیسەرێن مەزنێن ڕیالیزمی “د سەدسالا نوزدەهەمین دا  بەرهەمێن خوە ئەفراندن وەكە: (ستاندال، بەلزاك، دیكنز، فلۆبیر، دوستۆڤسكی و تۆلۆستۆی و.. هتد. لێ‌ ئەو قوتابخانا هونەری، كو وان جهێ خوە تێدا گرتبوون و هشتبوون كو ئەو پڕنسیپێن هونەری نێزی هەڤ ببن، هەلویستا وان بەرامبەری جیهانێ بوو، كو نێزیكبوونەك د چارچۆڤێ سیستەمەك هونەری دە چێ بیت”(29) .

سەركەڤتنا ئەدەبا ڕیالیزمی ب پڕانی د وارێ پەخشانێ دە بوون و ب تایبەت د چارچۆڤەیا ڕۆمانێ دە، لەوما  ژ وان بزاڤێن گرنگی ب سالۆخدانێ دای،  رێبازا ڕیالیزمی بوو، سالۆخدان  “ل جەم ڕۆماننڤیسێن واقعی (یا كو ب پڕانی ب جێناڤێ نەدیار دهێت گۆتن) بریتیە ژ سالۆخدانەك تۆماركری و بەرفرەه ب ئاوایەك هویربین ژ بۆ تشتان ب وێنەیێ‌ وی یێ سەرڤەیی(30) ” هەتا كو لیكۆلەرڤانێن دیرۆكی دكارن ژ بۆ ڤان نڤیسینان ڤەگەڕن، وەكو بەلگەیەكێ ژ بۆ دیاردەیێن گشتی یێن وی سەردەمی، مینا جۆرێن خوارن و ڤەخوارنێ، ناڤمالی، مال، گیانەوەر.. هتد. ب رەنگەك هویربین، میناك بۆ ڤێ چەندێ وەكی سالۆخدانا (ڤیكتۆر هۆگۆی) بۆ قەشەیەكێ د گەل خویشكا وی و ئەو تشتێن ب وانڤە گرێدای د ڕۆمانا (البۆسا‌و Les Misérables)(*)دە، ب ڤێ یەكێ وێنەیێ ژیانا واقعی یا زەلامێن دینی یێن وی سەردەمی ل فڕەنسا خویا دكە، یان ژی سالۆخدانا تۆلۆستوی ژ بۆ كەسایەتیێن خوە  د شەهكارا (جەنگ و ئاشتی – War and Peace) دە، ب رەنگەك تۆماركری دیاردا ژیانا دەولەمەندێن ل رۆسیا د دەستپێكا سەدسالا 19 دە وێنە دكە(31) . 

          ب رەنگەگ گشتی ئەركێ سالۆخدانێ د ڕۆمانا نەریتی دە ئەركەك جوانكاری و ئەستاتیكی بوو، لێ‌ بتەنێ پەیوەست نەبوو ب ئەركێ جوانكاری، بەلكو ئەڤی بنیاتی گۆڕانكاری ب سەردا هاتن ب تایبەتی ژی ل سەردەستێ (بەلزاك – Honoré de Balzac) و ( گۆستاڤ فلۆبیر – Gustave Flaubert)ی و ئەڤان ڕۆماننڤیسان ئەركەك نوو ب ڕۆمانا سەدسالا نوزدان بەخشی، ئەڤی ئەركی ب شێوەیەكێ رێژەیی ل چاخێ بەلزاكی خوە سەپاند، ب ئێك ژ گرنگترین بنەمایێن هونەرێ چیڕۆكنڤیسینێ، كو د یەك دەم دە خوەدیێ سروشتەك ڕاڤەیی و هێماكارییە. ئەو وێنە یێن یێ كو شێوەیێ كەسایەتییان دهێت وێنەكرن و سالۆخدانا جلوبەرگ و پێدڤیێن ناڤمالێ دكە، ئەڤ یەك پەردەیێ ل سەر پێكهاتەیا دەروونی یا كەسایەتییان رادكە و رۆنتر دكە، سالۆخدان دبە هێما و هۆكار هەر وەك چاوان ئەنجامەك هەبیت، ل ڤێرە سالۆخدان ب رەگەزەكێ گرنگ و زیندی د پێشكێشكرنێ دە دهێ دیتن و هەژمارتن، ب بەرۆڤاژی ئەوێ‌ سالۆخدانا ل سەردەمێ كەڤندا دهات پەیرەوكرن(32) ،  ئەڤ یەك پەردەیێ ل سەر رەوشا ناڤخوەیی یا كەسایەتییان رادكە و ب رێكا وێ سالۆخدانێ خواندەڤان دگەهە راستیەكێ، مەبەست پێ سالۆخدانا ژیانا كارێكتەری د ناڤ ڕۆمانێ دە وەكی (جلوبەرگ، جه و كەلوپەلێن ناڤمالێ..هتد.)، ئەڤ  یەك ژی مەودایەكێ بوو هزركرنێ پەیدا دكە، ژ بەركو سالۆخدانا كەلوپەلان د ڕۆمانا كلاسیك دە واتایێن جودا د ئافرینە، كورسیكا ڤالا، ئاماژەیە بۆ نە ئامادەبوونێ یان ژی چاڤەڕێكرنێ، دانانا دەستی ل سەر ملان، ئاماژەیە بۆ ڤیانێ(33) ، ب رەنگەك گشتی سالۆخدانێ د ڕۆمانا نەریتی دە دوو ئەركێن سەرەكە هەنە، ئەركێ جوانكاریێَ: ژ دەستپێكا پەیدابوونا هونەرێ چیروكێ تا داوییا سەدسالا نوزدان یێ بەردەوام بوو، ئەركێ دووەم:  ئەركێ شرۆڤەكاری ژ بەلزاكی دەستپێدكە(34) ، د ڤی ئەركی دە هەر تشتەك و واتایەك كۆمڤە دبە و تا سەردەمێ نها یێ بەربەلاڤە.

         د ڕۆمانا نەریتی دە نڤیسەر هەمووتشتە د پرۆسێسا ڤەگێڕانێ دە، ژ بەر كو ڤەگێڕەكێ هەمیتشتزانە(35) ، سالۆخدان، رەفتار، رویدان و كەساتی.. هتد. ل ژێر دەسەلاتا وی دە نە، ئانكو وەرگر(خواندەڤان) وەكە تەماشەڤانەك هەرتم ل ژێر دەسەلاتا نڤیسەری د جیهانا ڕۆمانێ دە ئاشنا دبە، د ڤێ دەربارێ دە (نەجم خالد ئەلوەنی) دیار دكە:

 پەنا برن بۆ ڤەگێڕێ هەمیتشتزان دچیڕۆكێ دە، مەبەستێن هزری و ئارمانجێن  تایبەت ل پشت هەنە، ئەو ژی بۆ ئەوێ چەندێ كو هەستەك واقعی ل جەم خوەندەڤانی پەیدا بكە و باوەری ب وێ چەندێ بئینە ئەو بوویەر د ڤێ چیڕۆكێ دە دهێن دیتن د ڕاستن، هەر دیسان ئارمانجەك  هونەری ژی هەیە، چونكی دبە سەدەمێ گەرم و گوڕییا ڤەگێڕانێ و ب هێزبوونا ئێكگرتنا د ناڤبەرا رەگەزێن چیڕۆكێ دە(36) .  

     ب ئاوایەك گشتی سالۆخدان د ڕۆمانا كلاسیك دە بۆ مەبەستا نێزیككرنا ڕۆمانێ ژ بۆ ژیواری بكاردهێت، دەما كو وەرگر وی بەرهەمی بخوینە هەست نەكە ئەو بوویەر، كەسایەتی، جه ودیمەن ژ كەتواری د دوورن، بەلكو بەشەك بن ژ ریالیتی و جیهانا جڤاكی و كومەلایەتی یا مروڤی. بۆ میناك (بەلزاك و فلۆبیر) د ڕۆمانێن خوە دە بەحسا چاوانی و جۆرێ هنەك خوارنا دكە، دسەدسالا 19 ل فڕەنسا(37)  ئەڤ چەندە ژی وێ لهەڤنێزیكییا د ناڤبەرا جیهانا ئاشۆپی یا ڕۆمانێ و جیهانا واقعی دووپات دكە.

ئەو رەخنەیێن ل ڤی جۆرێ‌ ڕۆمانێ‌ دهێن گرتن ئەون یێن كو ئاماژێ‌ ب لاوازییا رۆلێ‌ وەرگری ددەن د ڤی جۆرێ‌ ڕۆمانێ دە، ژ بەركو ئەڤ جۆرێ سالۆخدانێ (بابەتی) یە و (رۆلێ وەرگری دهێت پشتگوههاڤێتن د هەموو بەشدارییان دە، دهێت بێبەش كرن، تنێ ئەو نەبیت وەك وەرگرەك نەرێنی چیڕۆكێ وەكی هەی) ئامادە (وەردگریت )(38) ئەڤ جۆرێ سالۆخدانێ هزر و بیرێن وەرگری د دەرباری ڕۆمانێ دە چارچۆڤە دكە و وەرگر نەشێت د ڤێ پرۆسێسێ دە سەربەست بیت د وەرگرتنێ دە، د ڕۆمانا كلاسیك دە سالۆخدان بابەتییە و ئامرازەكە ب دەستێ ڤەگێڕێ هەمیتشتزان دایە، د چارچۆڤەیا (دەم، جه و سروشتێ كەسایەتییان) دەستنیشان دكە، د سالۆخدانا بابەتی دە سالۆخدان ب ئەركێ رەفتار و رویدانان رادبە، ناهێلیت وەرگر بخوە بڕیارێ ل سەر وی كەسایەتی بدە، بۆ میناك (زەلامەكێ هەژار و پێخواس) ل ڤڕ ژینگەها وی یا خێزانی و جڤاكی هات بێ رەفتار و بوویەر هات دیاركرن، لیِ ئەگەر ئەم بێژین (زەلامەكێ كنج دڕیایی) ل ڤڕ خواندەڤان دكەڤە تەخمین و هزركرنێ دە، گەلۆ ئەڤ مرۆڤ هەژارە یان ژی بێ خوەدان یان ژی مرۆڤەك شێت(دین)ە، بەلێ د رەفتارێن وی دە ئەڤ مژار ئێكلایی دبە، د سالۆخدانا كلاسیك دە تاكدەنگییا نڤیسەری دەركەڤیت و بڕیارێ ل سەر بڕگە و بەشێن سالۆخدانێ ددەت و وەرگر ژی وەكە گوهدار دمینیت و بەشداری پرۆسێسا تكستی نابیت (هزركرن ل سەر بەرهەمی و دانا بیرو بۆچونێن خوە)، ل ڤێرە مەبەست پێ سالۆخدانا كلاسیك وەكی بەلگەیەك دۆكیۆمێنتی لێ دهێت ژبۆ دیاركرنا راستییەكێ.

بەلێ تەكنیكا سالۆخدانێ ل با رۆژئاڤایییان ل ڤێ خالێ نەراوەستا و هنەك ئەرك، شێواز، تەكنیك و جۆرێن دی بخوەڤە گرتن، ئەو ژی پشتی بەلاڤبوونا ڕۆمانا نوو و ڕۆمانا  پێلا هشیارییێ ل با وان.

3. سالۆخدان د ڕۆمانا (نوو) دە:

ڕۆمانا رۆژئاڤایی و جیهانی ب قۆناغێن خوە یێن دیرۆكی ل سەر چەند جور و تەكنیكێن جودا دهێ پارڤەركن. چاخ بوو چاخی گهوەرین ب خوەڤە هەمبێز كرینە و سەد سالا نوزدان ب سەردەما زێرین یێ دیرۆكا ڕۆمانێ دهێت هەژمارتن و چەندین شاكارێن مەزن هاتن ئەفراندن و بابەتێن ڕیالیزمی و جڤاكی د ڤان بەرهەمان دە دزاڵبوون، لێ ڕۆمان ل ڤێ خالێ نە راوەستا و بەردەوام شێوەیێ خوە گوهەرت و هنەك تایبەتمەندێن نوو ب خوەڤە گرتینە، كو سالێن (1912 تا 1930) ب چاخێ زێرینێ (ڕۆمانا مۆدێرن )(39) دهێ هژمارتن و بەرهەمێن ڕۆماننڤیسێن مینا (جۆزێڤ كۆنراد – Joseph Conrad)، (جێمس جۆیس – James Joyce)، (د. ه. لۆرانس – D. H. Lawrence)، (ڤێرجینیا وۆلف – Virginia Woolf) و  (ی. م. فۆرستێر – E. M. Forster) هاتن هۆلێ (40)، د ڤان بەرهەمان دە تەكنیكێن جودا هاتن بكارئانین، ئانكو ڕۆمانێ گوهەڕین بخوەڤە دیتن و بۆ سەدەمێ ڤەگوهاستنا هەست و سۆز و بیرەوەری و هەلچوونێن مرۆڤی ب رەنگەك گشتی ژ بۆ جڤاك و وژدانا مرۆڤی، ئەڤ جۆرێ مژار كەتە ژێر باندۆرا زانستێ سایكۆلوجی و ئایدۆلۆجیا نڤیسكاری، رۆلا فەلسەفە و دەروونشیكارییێ ل سەر ڤێ جۆرە تەكنیكێ دیارە ب تایبەتی رۆلا زانایێ نەمساوی (سیگمۆند فروید – Sigmund Freud  / 1856-1939) ی(41) .

1.3. ڕۆمانا (پێلا هشیاریێ):

یەك ژ وان قوتابخانەیێن نوو یێن ڕۆمانێ، تەكنیكا ڕۆمانا (پێلا هشیاریێیە) زاراڤێ (پێلی هوش یان ژی تەوژمی ئاگایی – Stream of coniscionisness) ب زمانێ عەرەبی (تیار الوعی – تیار الشعور)  تێ گۆتن(42) ، ئێكە ژ تەكنیكێن نوو یێن د چیڕۆك و ڕۆمانا هەڤچەرخ دە هاتین بكارئینان، نڤیسكارێ ئەمریكی ولیەم جێمس  William James)) (43)  ل دەستپێكا سەدسالا بیستێ دە ئەڤ زاراڤە داهێنایە و د پەرتووكا (بنگەهێن زانستێ دەروونی – Principales Psychologie) دە شرۆڤە كریە و ئەو ب پڕانی بەهسا وان كەسان دكە یێن نەخوەشیێن دەروونی هەین و ب كۆمەكا هەڤۆكێن نەرێكووپێك و نە لۆژیكی ناخێن خوە ئاشكەرا دكەن(44) ، ئەڤ تێرم ژ سێ چاڤكانییێن سەرەكە هاتییە هۆلێ “یەك: دیرۆكی، ب نوونەرتییا ماركیسیزمێ، دوو: سایكۆلۆجی ب نوونەرتیا فرویدی، سێیەم: فەلسەفی، یا كو ژ ئالییێ ئەدموند هۆسرلی ڤە هاتییە ئاراستەكرن “(45) سەرەرای وێ جوداهییا د ناڤبەرا ڤان چاڤكانییان دە، لێ خالا وان دگەهینە هەڤ ئەوە كو ئەڤ بابەت دژی راوەستیانێیە و بانگەشەیا نووكرنێ دكە، مرۆڤ ژی وەكە بوونەوەرەك بەردەوام پێدڤی ب ریفۆرم و خوە گوهەڕینێیە و ئەڤێ چەندێ ژی باندۆر ل سەر هیڤی و خوەستەكێن مرۆڤی كریە و بەردەوام ئەڤ هەستە دهێن لڤین و گوهەڕین، ڤێ چەندێ ژی جهێ خوە د ناڤ جیهانا ڕۆمانێ ژی دە كریە.

فیلۆسۆف و زانایێن زانستا دەروونی مینا (ولیەم جێمس، هنری جێمس و بەرگەسون) ئەو دبینن: هوشمەندییا مرۆڤی بخوە نەرەفتارەك جێگرە و بەردەوام د پێشڤەچوون و گهۆڕینێدایە، هەموو مرۆڤان كەساتییەك جێگر نینە یان ژی سروشت و ناسنامەیەك جێگر كو نەهێت گهۆڕین، لێ ئەو بخوە پێگهۆڕا ڤێ چەندێ خوەدی هندەك هەستێن كو تووشی گۆڕانكاری و كارتێكرنێ دبن، ب رێیا پێلێن بیرئانین و خوەستەك و هەستان پێكدهێت، هەر ژ بەر ڤێ یەكێ ئەڤ ناڤێ شعری ژ بۆ ڤی زاراڤی هاتییە دەست نیشانكرن(46) .

مەبەست ژ (پێلان) هەستێن مرۆڤییە، (پاشی رەخنەگرێن ئەدەبی ئەڤ تێرم د لێكۆلینێن خوە دە ل سەر ڕۆمان و چیڕۆك و مۆنۆلۆگا ناڤەكی ب كارئینان، هەروەكە ڕۆماننڤیسێ رۆس فیۆدۆر دۆستۆفیسكی  1821 – 1881 د ڕۆمانا (تاوان و سزا) دە ژ ئالییێ قەهرەمانێ سەرەكە (ڕۆسكۆلینكۆڤ) و ب رێیا مۆنۆلۆگێ ئەڤی هالەتە دیاركریە(47) ، یەك  ژ تایبەتمەندیێن پێلان لڤینە، ئەڤ یەكە ژی بەردەوام ل جەم مرۆڤی د لڤینێ دایە، ب ئاوایەك گشتی پێلا هشیارییێ (جۆرەكە ژ نڤیسینێن كو هزر و هەستێن كاراكتەرێن كو ب ئاوایەك تەسەدفی د مەژیدە روو ددن، نیشان ددە، د ڤی شێوەی دە هزر و هەست، بێی بەرچاڤ وەرگرتنا قانوونێن لۆژیكی د ئاستێن جۆربجۆر یێن واقیعییەتێ، هن جاران ب تێكدانا رێزمانێ و پێكهاتەیا وی، تێن دەرخستن، د ڕۆمان و چیڕۆكێ دە پێلا هشیارییێ جۆرە تەكنیكەكە كو تێدە نڤیسەر تەمامێ هەست و هزر و بیركرن كو د زهنێ كاراكتەر دە دروست دبن، بێی میناك و زەلالكرن و ڕاڤەیێ، دخە سەر كاغەزێ(48) ، ب ڤی ئاوای دەورا وەرگری دیار دبە ژ بۆ لێكدان و شرۆڤەكرنا رەوشا دەروونی و زهنیا كەسایەتیێن د ناڤا ڕۆمانێ دە دهێن دیتن، ل شوونا ڕۆماننڤیس ب رێیا دەمی بوویەرێن ڕۆمان خوە بەرەڤ ئاراستەیەك بلند ببە، شیان بگەهن كوراتییا هۆشمەندی و بیرەوەرییێن كەسایەتییێن خوە د ڕۆمانێ دە.

ڕۆمانا پێلا هشیارییێ ل دەستپێكا سەدسالا بیستێ ل سەر دەستێ (جێمس جویس، مارسیل پرۆست و ڤێرجینیا وۆڵف) سەرهلدایە، ڕۆمانڤیسین كو ب ڤی شێوازی ڕۆمانا خوە دنڤیسن ژ بۆ سالۆخدانا كەسایەتیێن خوە پشتبەستنێ دكەنە سەر نمایشكرنا پێكهاتا هش و پرۆسەیا هشێن كەسایەتییان ب رێكا سالۆخدانا نڤیسەری بۆ وێ جیهانێ(49) ، ڕۆماننڤیسێن ڕۆمان پێلا هشیارییێ ژ بۆی كەسایەتی و تشتان بۆ وەرگری ئاشنا بكە، پەنایێ دبە بەر تەكنیكا (مەنەلۆگ)ێ(50) ، بۆ جارا یەكێ ئەڤ تەكنیك ژ لایێ نڤیسەرێ‌ فڕەنسی (ئیدوار دوگاری – 1861-1949) هاتیە بكارئینان و ب تایبەت د چیڕۆكا (هژیانا دارێن كاژێ) دە، كو ئەڤ چیڕۆك ب جهناڤێ كەسێ سێیێ هاتییە نڤیسین، ئەڤ جۆرە تەكنیكە ل وی سەردەمی وەكە شۆڕەشەكێ بوو د هونەرێ چیڕۆكنڤیسینێ دە(51) .

سالۆخدان د ڕۆمانێن شەپۆلی(التیار)ی دە تەمسیلا ئەركێ كو ئاماژێ ددەنە ئازراندنا بیرێ و كومڤەبوونا بیرەوەرییان دكە، كو ئەڤ یەك گرنگترین تشتە كو سالۆخدانێ بكەنە یەك ژ پێكهاتێن گرنگێن بنیاتێ ڕۆمانێ‌، زمانێ سالۆخدانێ جهی بەرجەستە دكە، سالۆخدانا دەمی دكە، كەساتیان وێنە دكە و ناخێن وان دیاردكە(52) ، د ڕۆمانا نوو دە ئێدی سالۆخدان نەما د چارچۆڤەیەك جوانكاری و شرۆڤەكاری دە، بەلكو مەبەستا سالۆخدانێ د ناڤ وێ‌ بخوە دایە، ئانكو ئەو نە مەبەستەك كلاسیكییە یا كو ڕۆماننڤیسێن كلاسیكی ڤەگێڕانا خوە ب رێكا سالۆخدانێ جوان بكن، بەلكو سالۆخدان بۆ خوەدییێ پرۆسێسا داهینانێ، باوەری ب كوراتییا پەیوەندییا د ناڤبەرا جهی و تشتاندە هەیە(53) ، ئەركەك خوودی د ناڤ ڕۆمانێ دە پەیدا بوو و ب ڤێ یەكێ ناخ و دەروونێن كارەكتەران دهاتن سالۆخدان و مەودایەكێ بەرفرەه بۆ رەوشا وان یا سایكۆلۆجی پەیدا بوو داكو دەربڕینێ ژ خوەستەكێن د هندرێ خوە دە بكەن.

د ڤێ ڕۆمانێ دە ڕۆماننڤیس مژار و بابەتی ب دیتن، هش و ناخێن كەسایەتییان د ڕۆمانێ دە روهن دكن، تەڤی بیروبۆچوون، هەست و سۆزێن كەسایەتییان دبە، سروشتێ تاكەكەسی پێڤە دیارە، ئەڤە ژی د هەمان دەم دە پێنگاڤەك نوو بوو بۆ بكارئینانا تەكنیكا سالۆخدانێ و كارڤەدانەك بوو ل هەمبەر شێوازێ ڕۆمانا كەڤن. بەرفرەهییا د ناڤبەرا هەردوو توخمێن سالۆخدانێ و ڤەگێڕانێ هاتە كورتكرن. كو ب رەنگەك دیار و بەرچاڤ ب هەڤرا و پێكڤەنیسیایی د ڕۆمانێ دە دیار دبن. ب رەنگەكێ كو مرۆڤ نكارە برگەیێن سالۆخدانێ، سەربەخۆ و جودا ژ ڤەگێڕانێ جودا بكە(54) ، ئانكو د ڕۆمانا پێلا هشیاریێ دە، سالۆخدان و ڤەگێڕان تەڤلی هەڤ دبن و سنۆر د ناڤبەرا وان دە نامینە، ب ڤێ یەكێ ژی رێ ل هەمبەری بەرەڤ پێشچوونا بوویەران ناهێ گرتن و دەمێ چیڕۆكێ وەكە خوە دمینە.

هەر سالۆخدانەكا د ڤێ جۆرە ڕۆمانێ دە چیڕۆكەك هەیە، چونكە سالۆخدان د چارچۆڤەیێ جوانكارییێ دە دەردكەڤە و پتر خزمەتا چیڕۆكێ دكە، بۆ میناك (ل هەموو تاڤزەركان، ل جهەك بلند و تێر گۆل و چیمەن ل بەندا وێ د مام)، هەر سالۆخدانەكا د ڤێ رستێ دە هاتییە ب كارئینان چیڕۆكەك ڕۆمانتیك و تژی ئەڤین د ناڤدەیە، ل ڤڕ خەیال و هزركرنا وەرگری ل سەر ئەڤێ پارچە رستێ نەهاتییە چارچۆڤەكرن و دیسان د هەمان دەم دە كریارا ڤەگێڕانێ نە هاتییە راوەستان، بەلكو سالۆخدان و ڤەگێڕان ب ئێك ئەرك رابووینە و دگەل یەك هاتینە تێكەلكرن، ژبەر كو “نە هەر سالۆخدانەك ڤەگێڕانێ د راوەستینیت”(55) ، بەلكو ڕۆماننڤیسێن شەپۆلا هشێ بزاڤێ دكن ژیانێ ب هەموو هویركاریێن خوەڤە، د دەمەك كێم دە پێشكێش بكە، ئەڤە ژی دبە سەدەمەك ب رابوونا ڤەگێڕان و سالۆخدانێ ب یەك رۆڵ(56) ، د ڤی جۆرە تەكنیكێ دە جیهانا ڕۆمانێ دبە جیهانەك هزری، بەرۆڤاژی جیهانا ماددی(ماتریالی)، ژ بەركو د ڤی جۆری دە، هندرێ كەسایەتییان دهێ وێنەكرن، نەك جیهانا ژ دەرڤە، ژ بەر هندێ، رۆلا سالۆخدانێ نە وەكە ڕۆمانا كەڤن(كلاسیك) خوەدی دەسەلاتە، چونكە جیهانا ژ دەرڤە دهێت پشتگوه هاڤێتن.

ب گشتی د ڤێ تەكنیكێ دە، ئەركێ سالۆخدانێ ئەركەك هێماییە و ب زمانەك  نەرێكوپێك دهێت ئاراستەكرن، د ڤی هالەتی دە، د ڤێ وەرگر چالاك بە و بكارە خوە بگەهینە مەبەستا چیڕۆك و سالۆخدانا هاتی ئاراستەكرن، چونكە دەستێوەردانا ڤەگێڕی، وەرگری بێبەش دكە ژ چێژا ئاسمیلەبوونێ د گەل كارێ‌ چیڕۆكێ، سەرەرای ڤێ چەندێ بەشەك مەزن ژ تاما ئەدەبی د ڤەدیتن و ب دەستڤەئینانا تاكە كەسی دا ب دەستڤە دهێ(57) ، هەر ژ بەر ڤێ چەندێ ژی دەستێوەردانا ڤەگێڕی د ڤی جۆری دە ناهێت دیتن و كەسایەتی ب رەنگەك سەربخوە سالۆخدانا ناخێن خوە دكە،  د ڕۆمانا نوو دە رۆلێ وەرگری ب رۆلەكێ گرنگ و سەرەكە دهێ هژمارتن، ژ بەر كو ئێدی ڕۆمان نەما ڕۆمانەك نەریتی كو هەر تشت د دەستێ ڤەگێڕێ هەمیتشتزان دایە، بەلكو تێكستا ئەدەبی وەكە كۆدەكێیە و كلیلا ڤەكرنا وی كۆدی د دەستێ وەرگری دایە و ئەڤ یەك ژی ب دەستێ هەمی كەسان ڤە ناهێت، بەلكو د ڤێ پرۆسێسێ دە، د ڤێ وەرگر وەرگرەك چالاك بە، داكو بكارە بگەهە ئارمانجا سەرەكە ژ چیڕۆكێ، ئەوا خوەدی سیستەمەك ئالۆز و تێكەل ژ ڤەگێڕانێ و سالۆخدانێ.

2.3. ڕۆمانا (نوو یا فڕەنسی):

پشتی ڕۆمانا پێلا هشیارییێ (ڕۆمانا نوو – Nouveau Roman) یا فڕەنسی سەرهلدا، سالۆخدان بوو خوەدیێ رێیەك نوو و بەرۆڤاژی ژ ڕۆمانا پێلا هشیارییێ و ڕۆمانا كلاسیكی، ل جیهانا ژ دەرڤە ل تشتان دنێرە، سەرجەمێ وان نڤیسەرێن رۆل د گەشكرن و دامەزراندانا ڕۆمانا نوو دە هەی، د ناڤبەرا گرنگیدانا (ئالان رۆب گرێ) بۆ تشتان، (ناتالی ساروت – Nathalie Sarraute) بۆ رەهەندێ دەروونی، (میشال بۆتۆر – Michel Butor) گرنگی ب بیروبۆچوونێن مرۆڤان ددا، ڕۆمانا نوو ب رەنگەك هەمەجۆر و فرەڕەنگی پەیدا بوو(58) ، لێ پەیدابوونا ڕۆمانا نوو راستی هێرشان هات و ل دەستپێكێ ژ ئالییێ رەخنەگر، خواندەڤان و جەماوەری هاتن رەتكرن و كێمكرن، ژ بەركو ڕۆماننڤیسێن ڕۆمانا نوو دگۆتن، كو هەر تشت د گۆڕانكارییێن بەردەوام دەیە، ئانكو هەردەم تشتێ نوو هەیە، هەر ژبەر ڤێ چەندێ پەیدابوونا ڕۆمانا نوو بۆ سەدەمێ پەیدابوونا سنورێ‌ د ناڤبەرا ڕۆمانا نوو و كلاسیك دە. 

دیسان ڕۆمانڤیسێن ڕۆمانا نوو ب دەروازەك مەزن نەهاتن مەیدانێ، وان پەرتووك و بەرهەمێن خوە ل وەشانێن مەزن بەلاڤ نەكرن، ئەڤە ژی نە ب شێوەیەك تەسەدفی بوو، بەلكو ب پڕانی ڕۆماننڤیسێن ڤێ رێبازێ بەرهەمێن خوە ل وەشانخانەیا (نیڤا شەڤێ – Editions De Minuit)  بەلاڤكرن، مینا (ئالان رۆب گرێ، ناتالی سارۆت، میشال بۆتور، كلود سیمۆن، كلود ئولیێ و روبیر بانجیێ) ئەڤە ژی خالەك گرنگ بوو ژ بۆ ژ هەڤجوداكرنا تشتێ نوو ژ تشتێ كەڤن(59) ، ڕۆمانا نوو پابەندی دەرخستنا راستییەكێ یان لێپرسینەكێ نەبوو، بەلكو چەندین پرسیار دئافراندن، كو بەرسڤدانا وان ب زەحمەت بوو، هەر د ڤی دەربارەی دە (كلۆد سیمۆن – Claude Simon) دیار دكە كو (من نەڤێت چ تشتان رۆن بكەم و چ تشتان ژی بسەلمینم) ژ بەر ڤێ یەكێ ڕۆماننڤیسین بەرەڤ ئاراستەیا لێكولینێ ڤە چوو، نە دەربرینێ (رەنگڤەدانێ) ژ تشتەكێ بكە ژ بۆ مەرەمەك تایبەت، بەلكو لیكۆلینكرن ژ بۆ چارەسەركرنا هێمایێن واقعی، لێكۆلین بۆ گەڕیان د جیهانا خەیالی دە یان ژی ل سەر شێوە و شێوازێن نڤیسینێ، هەر ژ بەر ڤێ یەكێ ڕۆمانا نوی د قۆناغا خوە یا دەستپێكی دە ل پڕۆژەیەكێ فینۆمینۆلۆجی دچوو(60) ، ب ڤی ئاوای ڕۆمانا نوو شیا خوە ژ وێ پرۆسێسێ رزگار بكە، كو ڤەگێڕ هەمی تشتە و سەرجەمێ زانیارییان ل جەم وی یە، بەلكو تێكستا ڕۆمانێ نە تێكستەك گرتییە، بەلێ پێچەوانە چەندین هزر و تەخمین ب خوەڤە هەمبێز كرینە. 

سالۆخدان د ڕۆمانا نوو دە ئێدی وێنەیێ كەتواری د قالبەك دلنیاكەر دە ئاراستە ناكە، بەلكو ئەڤ یەك دبە بەهرا وەرگری د پرۆسێسا وەرگرتنێ دە، كو شرۆڤەكرن و بیروبۆچونێن خوە ل دۆر وی تشتی بدە، چونكی د ڕۆمانا نوو دە سالۆخدان د قالبەك ورد و كورت دە دەردكەڤە، سالۆخدانا كەتواری د ڕۆمانا نوو دە ب رەنگەك هێمایی و مژدار دهێ وێنە كرن، ئانكو “سالۆخدان د ڕۆمانا نوو دە وێنەكرنا كەتواری ژ كەتوارێ‌ خوەرستی بهێزترە، د دەربارەی ڤێ چەندێ دە میشال بۆتور دبێژە: ڕۆمان باشترین دەرفەتە ژ بۆ لێكولینكرنا كەتواری، وەكە مرۆڤی بڤێت(61) ” ڕۆماننڤیسێن ڤێ جۆرە تەكنیكێ ناخوازن دەستوەردانێ د ژیواری دە بكەن، ئەو ناخوازن وەرگر ب ساناهی بگەهە مەبەستا سالۆخدانێ و ئەڤ یەك پێدڤی ب هزركرن و تەخمین كرنێیە، ژ بەركو ئەگەر سالۆخدان د گەل واتەیا خوە هات، ل وی چاخی ب خوەكوشتنا سالۆخدانێ ب دوماهیك دهێ، چونكە سالۆخدان گرێدایە ب هەستێ كەسایەتیانڤە و دبە جه  ب سەدەما ئەڤێ سالۆخدانێ  بهێت گوهەڕین بۆ هەلویستەكی یان ببە ئامرازێك بۆ دەربڕین ژ ئەوی هەلویستی(62) ، ئەڤ جۆرە سالۆخدانە ب رەنگەك ئێكسەر واتایێ نادەتە دەستێ خواندەڤانی، بەلكو ب رێكا هێمایان دیار دكە، ئەڤ سالۆخدان نە سالۆخدانەك هویركارییە ژ بۆ كەسایەتی، تشت و جهان، واتە ب رێكا سالۆخدانێ وێنەیەك تمام ب دەستێ وەرگری ناكەڤە، بەلكو دبە ب رێیا هندەك تشت و هەلویستان ئەو مەبەست دیار ببیە، ب ڤێ یەكێ تێكستێ ڕۆمانێ نابە تێكستەك گرتی، و سالۆخدان ل هەمی دەمان نە سالۆخدانەك گرتییە، لەوما هندەك جاران دیمەنەك یان بابەت و هەڤۆكەك زنجیرەیەكا واتا و ئەندێشەكرنێ د دەربارەی بابەتی بخوەڤە دگرە.

وەكە دیار د ڕۆمانا نوو دە چ پەیڤ، رستە، دیمەن، چیڕۆك، دەستەواژە و هێما دبێ واتا و مەبەست نینن، بەلكو واتایا ڤەشارتی یا نڤیسەری مەبەستە، هەر ژ بەر ڤێ چەندێ پڕانییا كار و بەرهەمێن هەڤچەرخ، ئەم دكارن وەكە هەڤڕكییەكا هەڤدژی ئاراستا واتایێ بخونینن(63) ،  ژ بەركو سالۆخدان د ڕۆمانا نوو دە نەیا ئێكلا كرییە و ئاراستەیا وێ‌ ددەستێ وەرگری دایە ب تایبەتی وەرگرێ چالاك یێ ل كۆد و هێمایێن بەرهەمی دگەریت، د هەمان دەم دە ڕۆماننڤیسێن ڕۆمانا نوو شرۆڤەكرن و هەلسەنگاندنا چیڕۆكێ ژ بو وەرگری د هێلە، ئەو ب رێیا تێگەهشتن و ئەندیشەیا خوە بڕیارێ ل سەر بدە، هەر د ڤی دەربارەی دە، گۆتنا (هنری جێمس)ی دیار دبە، دەما دبێژە، “پێدڤیە ل سەر چیڕۆكێ ئەو بخوە ل سەر خوە بئاخڤە، نەك نڤیسەر ب ڤەگێڕە “(64) ل ڤڕ دەستێوەردان و زاڵبونا نڤیسەری ل سەر ڕۆمانێ دهێ فەرامۆش كرن، دەربارەی دەركەفتنا كەسایەتییا نڤیسەری د ڕۆمانا نوو دە (واڵاس مارتن) دبێژە:

پێدڤییە ل سەر نڤیسكاری كو نە بتنێ كەساتییا خوە بڤەشێریت، بەلكو دەنگێ ڤەگێڕێ خوە ژی ب ڤەشێرە، ل شوونا وێ یەكێ ئەوا روی بدەت ب وەرگری بڕاگەهینیت، پێتڤییە رێكێ پێ بدە ب رێیا ئەزموونا خوە ب رەنگەك راستەوخۆ ب پێشكێشكرنەكا درامی (دیالۆگ، وەكە میانك) پێ رابگەهینە(65) .

      ئانكو د ڕۆمانا نوو دە كەساتییا ڕۆماننڤیسی ناهێ دیتن، ب رێكا ئەندێشەیا ڤەگێڕی پەیام ژ بو وەرگێڕێ ئەندێشەیی دهێت ئاراستە كرن، ب رەنگەك گشتی ڕۆماننڤیس ڤەگێڕی دكە نوونەرێ خوە و ئەو خوە ل پشت كەسایەتییان دڤەشێرە و تەماشە دكە.

ڕۆمانا نوو گرنگییەك مەزن ب جیهانا ژ دەرڤە و تشتان ددە و بخوە وان دكە مادە بۆ هونەرێ‌ خۆ، ڤێ جیهانا ژ دەرڤە هەبوونا خوە یا تایبەت هەیە و جودایە ژ هەبوونا مرۆڤان، هەر ژ بەر ڤێ یەكێ پێشەنگێن ڕۆمانا نوو وەكە (ناتالی سارۆت، میشال بۆتۆر، جان ریكاردۆ و كلۆد سیمۆن.. هتد.)، جه ل شوینا دەمی دانان و گرنكییەك مەزن پێهات دان، چونكی ب نەرینا وان جه خورترە(66) ، وەكە دیار جه د ڕۆمانێ دە ب رێكا سالۆخدانێ بەرجەستە دبە، بەلێ بەرۆڤاژی دەم ب رێكا ڤەگێڕانێ دهێ دیتن، د ڕۆمانا نوو دە جه ب بنیاتێ سەرەكی و چالاك ڕۆماننڤیسنێ دهێت هژمارتن نەكو دەم، هەر ژ بەر ڤێ یەكێ دەورا سالۆخدانێ د ڕۆمانا نوو دە نەكێمترە ژ دەورا ڤەگێڕانێ، بەلكو ب چاڤەك پیرۆزتر و بلندتر لێ دهات تەماشەكرن، ڕۆماننڤیسێن ڕۆمانا نوو كەسایەتیێن خوە ب رێكا تشتان بۆ وەرگری ئاشنا دكە، كەواتە  د ڕۆمانا نوو دە كەرەستە و تشتان جهێ ناخی كەسایەتییان گرت و “جیاوازی د ناڤبەرا كورسیك و دۆلاب و كەسایەتییان دە نەما”(67) ، ب رێكا كارتێكرنا كەسایەتییان د گەل تشتان، رەوشا وان یا دەوورنی و رەفتارێن وان دیار دبن، دیتنا “ڕۆمانا نوو بۆ تشتان دیتنەك بابەتییە، ئانكو رویێ سەرڤە یێ تشتان سالۆخ ددە(68) ” گەلەك جاران د ڕۆمانا نوو دە سالۆخدانەك سەرتاسەری ناهێت ئاراستە كرن، نمایشكرنا سالۆخدانێ د گەلەك جاران دە ژ تشتێن بچووك و سەرپێ و بێ مفا سەرهلددە ئەوا ب خالەك بچووك دهێت هەژمارتن، نڤیسەر پێنگاڤا و شێوە و بنیاتێ سەرەكە ژ وێ‌ خالێ دەستپێ دكە(69) ، ئەڤە ژی بۆ وێ پێكهاتەیا ئالۆزا زمانی ڤەدگرە، كو وەرگر د ناڤ گێژەڤانكا خوە دە دزڤڕینە. 

د ڕۆمانا كلاسیك دە، كەسایەتی خوەدی ناڤ، پاشناڤ، ویراسەت و ئەركێن جڤاكی و سروشتەكێ تایبەتن، بەلێ د ڕۆمانا نوو دە كەسایەتی ب ژمارەكێ یان ب پیتەكێ و بێ بكارئینانا هێمایێن لێكجوداكرنێ یێن تایبەت دهاتن پێشكەشكرن، ل ڤڕ كەسایەتی دبە جهێ گومانێ‌ و نابیت باوەری بهەبوونا وی بهێ كرن،  بۆ میناك (ولیەم فۆكنەر) ب مەبەست بۆ دوو كەسایەتییێن خوە دبێژە: (ئێك – یەكێ) یان ژی (فرانس كافكا) بتەنێ پیتا(ك) بكاردئینە ژ بۆ شاكەس (قەهرەمان)ی خوە د ڕۆمانێ دە، كو یێ بێ مالوحال و بێ سەروچاڤ و بێ سامان، ئەڤە ژی د ڕۆمانا (دادگەهكرن- The Trial) دە دهێ دیتن(70) ، د ڕۆمانا نوو یا فڕەنسی ژی دە هەمان تشت دوبارە دبە، ئەگەر د ڕۆمانا كلاسیك دە كەسایەتی ب رێكا سالۆخدانا ئێكلاكری یان ژی سالۆخدانا ب هویركاری، كەسایەتی بهێن نیاسین و ئاراستەكرن، یان ژی د ڕۆمانا پێلا هشیاریێ دە، كەسایەتی ب رێكا سالۆخدانا دەروون و ناخێ وان بهێنە نیاسین، د ڕۆمانا نوو دە كەسایەتی ب رێیا كردار و رەوشت و رەفتار و كارڤەدانێن وان دگەل تشتان ب رێكا ئەندێشا وەرگری دهێنە دیاركرن و ئاراستە كرن، هەر د ڤێ دەربارەی دە (ئالان رۆب گرێ) دبێژە:

     نرخ و بهایێن سالۆخدانێ د چیڕۆكێن نوو دە، ب تایبەت د دەقێن من دە، ب گشتی باندۆرەكا ل سەر خواندەڤانان هەبوویە، لێ ل جەم رەخنەگران ئەڤ سالۆخدان تڕانە و تانلێدانن، ب دیتنا ئەوان، سالۆخدانێن من دبێ مفانە و  دئالۆزن، ب وان ئەو بێمفانە، ژ بەركو چ پەیوەندییەكا ب راستا دگەل كریاران نینە، دبێژن كو ئەڤ وەسف ئالۆزن ژ بەركو خوەدییێ وان مەرەمێن ماقوول و رۆلێن خوەیێن سەرەكی و نیشاندان نینن(71) .

گرێ دخوازە بێژە كو سالۆخدان د ڕۆمانێن وی دە د ئالۆزن، كەواتە ڕۆماننڤیسێن ڕۆمانا نوو گرنگی ب سالۆخدانێ ددە، نە بشێوەكی هویر و ب تێروتەسەل، بەلكو سالۆخدان د ڕۆمانا كلاسیك دە، وێنەكرنا راستیەكێ بوو، لێ د ڕۆمانا نوو دە رۆلەكێ داهێنەرانە هەبوو.

د دەر ئەنجام دە دیار بوو كو د ڕۆمانا نەریتی دە، سالۆخدان سالۆخدانەك بابەتی و ئێكلاكری و هوركاری بوو، لێ ل سەر دەستێ بەلزاك و فلۆبیری ئەركە شرۆڤەكاری ب خوەڤە گرت، وان گرنگی ب جیهانا ژ دەرڤە ددا وەكە جه، دەم، كەسایەتی و سروشت و دیمەنێن وی، لێ د ڕۆمانا پێلا هشیارییێ دە سالۆخدان خوەدی ئەركەك شرۆڤەكاری و هێمایی بوو، ئانكو سالۆخدان ب رەنگەكە ڤەشارتی دهات كرن، كو ب هەست و دەروونێ كەسایەتییان ڤە گرێدایە، لێ د ڕۆمانا نوو دە سالۆخدان ب رەنگەك نەرێك وپێك و مژدار دهات كرن، كو ئەڤە ژی وەكە بەرسڤەكێ بوو بۆ ڕۆمانا نەریتی یا كو ب سیستەم و زانابوون سالۆخدانەك هوویركار دهات كرن، دیسان مەبەستا وان ژ ڤان سالۆخدانا لێكۆلین بوو ژ بۆ جڤاكی و مرۆڤاتییێ، ب ڤێ یەكێ دیار دبە، كو سالۆخدانێ د ڕۆمانێن نەریتی و نوو دە، ئەرك، جۆر، تەكنیك و تایبەتمەندیێن نوو ب خوە ڤە هەمبێز كرینە، ئەڤ چەند ژی بهایەك مەزن ددە رۆلا سالۆخدانێ د ناڤ تێكستێ ئەدەبی دە، ب تایبەت ژانرێ چیڕۆك و ڕۆمانێ كو ئەم دكارین د هنەك خالان دا وان جیاوازییا دیار بكین.

1. د ڕۆمانا كلاسیك دە سالۆخدان د ئەركەك جوانكاری و ئیبهامی و تەكنیەك هوركار (درێژ) دە دهات بكارئینان، كو مەبەست پێ رازاندنا تێكستێ ئەدەبی و ل هەڤنێزككرنا جیهانا ڕۆمانێ د گەل جیهانا واقعی بوو، لێ بەلزاك و فلۆبیری ئەركەك شرۆڤەكاری ژی د ڕۆمانا كلاسیك دە زێدەكر، ئەڤ جۆرە سالۆخدانە د ڕۆمانێ دە د بوون سەدەمێ راوەستیانا دەمێ حیكایی یێ ڕۆمانێ و جودا ژ ڤەگێڕانێ دیار دبوون.

2. د ڕۆمانا نوو دە سالۆخدان ب ئەركەك هێمایی و تەكنیكەك ژێگرتی (كورت) دهات بكارئینان، مەبەست ژ ڤێ سالۆخدانێ لڤاندنا هشا وەرگری بوو بۆ سالۆخدانێن دهێن كرن، ئەڤ سالۆخدان هنەك جاران سستییەكێ د دەمێ حیكایێ یێ ڕۆمانێ دە دروست دكن، لێ ب یەك جاری نابن سەدەمێ راوەستیانێ د ڤەگیرَانێ دە، بەلكو سالۆخدان تێكەل دگەل ڤەگێڕانێ دهێن ب كارئینان.

3. د ڕۆمانا پێلا هشیارییێ دە سالۆخدان واتایێ ب ئاسانی نا دە دەستێ وەرگری، بەلكو تەڤلی دەروون و ناخێ كەسایەتییان دبە و روویێ ب سەرڤە یێ تشتان تا رادەیەك مەزن دهێ پشتگوه هاڤێتن.

4. د ڕۆمانا نوو یا فڕەنسی ژی دە، سالۆخدان خوەدی ئەركەك فرەواتایی و شێوازەك شێلی و مژدارە، ب ڤێ یەكێ سالۆخدان نابیتە سەدەمێ رۆنكرنێ ل جەم وەرگری.

5. سالۆخدان د ڕۆمانا كلاسیك دە، ب پڕانی سالۆخدانەك (بابەتی)یە و هەرتشت دهێ ئێكلاكرن، بەرۆڤاژی د ڕۆمانا نوو دە سالۆخدان (خوەدی)یە، هەر تشت ناهێن رۆنكرن بەلكو بارا وەرگری دمینە.

ژێدەر و پەراوێز:

 1 –  موحسین ئە‌حمەد عومەر: فەرهەنگی ئە‌دەبی. ڕ. 299.

 2 – (ئیف رویتر-Yves Reuter) خویا دكەت: سالۆخدان د چەرخێن ناڤین دە بشێوەیەك كیم بەربلاڤ ببوو و رۆلەكی لاوەكی هەبوو یان كارتیكرنا وێ كێمتر بوو، ئەم دكارن بێژن بكار نەئینان و گرنگی پێنەدانا وێ كاركێ دروست و بی ئاریشە بویە، بڤی رەنگی، دیكوری گرنگی ب شروڤەیێن بەشێن وێ نە د دا، بەلكو سیمبول ددان خویاكرن، ئانكو نڤیسكاران كورتی د ڤەگوهاستنا سالۆخەتێن جهەكێ یان تشتەكێ دە دكر. بە زێدە هایداریان ڤەگەرە بوو:

– ملكیة بوجفجوف: بنیة‌ الوصف و وظائفه فی ألف لیله ولیلە حكایتا… ص. 17

 3 – ملكیة بوجفجوف: بنی الوصف و وڤائفه فی ألف لیلە ولیلە حكایتا… ص. 17.

  4- هەمان ژێدەر. ڕ. 16.

 5 – رولان بارث، فلیب هامون اخرون: اڵادب و الواقع. ترجمة: عبدالجلیل اڵازدي و محمد معتصم. منشوران الاختلاف، الجزائر 1992. ص.

 6 – موحسین ئە‌حمەد عومەر: فەرهەنگی ئە‌دەبی. ڕ. 300.

 7 – هەمان ژێدەر. ڕ. 301.

  8- كاروان مەهدی عوسمان: تەكنیكی وەسف لە ڕۆمانەكانی (بەختیار عەلی) دا. ڕ. 17.

  9- هەمان ژێدەر. 18.

 10 – مدیحه سابق: فعالیات الوصف و الیاته فی الخطاب القصصي عند (السعید بوطاجین)، ص. 13.

 11 – مرشد أحمد: البنیة و الدلالە في روایات (إبراهیم نصر الله). المۆسسة العربیة للدراسات و النشر، بیروت 2005، ص. 310.

  12- هەمان ژێدەر. ڕ. 18.

13  – ملكیە بوجفجوف: بنیە الوصف ووظائفه فی ألف لیلة ولیلة حكایتا… ص. 24.

 14 – هەمان ژێدەر. ڕ. 25

 15 – سەنگەر قادر شێخ محەمەد حاجی: بنیاتی گێرانەوە لە داستانی(مەم و زین)ی ئەحمەدی خانی و رۆمانی (شاری مۆسیقارە سپییەكان)ی بەختیار عەلی دا لێكۆڵینەوەیەكی (رەخنەیی، پراكتیكی، بەراوردكاری)یە، دەزگای تۆیژینەوە و بڵاوكردنەوەی موكریانی، هەولێر 2009، ڕ. 25.

 16 – عبلە عباد: تقنیە الوصف. مجلە أقلام الثقافة. من موقع www.aklaam.net.

 17 – حسین نجمی: شعریة الفضاء السردي. المركز الثقافي العربي، الدار البیضاء 2000، ص. 72.

 18 – ڕێبین خەلیل: میتۆدی ڕەخنەی دەروونی لە بواری ئەدەبدا. كۆڤارا (ڕامان)، ژمارە(170)، هەولێر 2011، ڕ. 54

19  – حسین نجمی: شعریة الفضاء السردي. ص. 73.

 20 – ئاری عوسمان خەیات: بنیادی وەسفی شوێن لە دەقی ڕۆماندا. كوڤــارا ڕامــــان، ژمارە(213)، هەولێر 2015، ر. 74.

 21 –  عبدالملك مرتاض: فی النظریة الروایة بحث فی تقنیات السرد. ص. 248.

 22 – سیزا قاسم: بنا‌ء الروایة دراسة مقارنة فی ثلاثیة (نجیب محفوظ). مهرجان القرا‌ءة للجمیع مكتبة اڵاسرة، 2004.  ص. 108.

23  – هەمان ژێدەر. ڕ. 108.

 24 – ملكیة بوجفجوف: بنیة الوصف ووظائفه فی ألف لیلة ولیلة حكایتا. ص. 12-13.

 25 – دیار فایەق مەجید: بونیاتی وەسف لە رۆمانی(رێگا)ی (محمەمەد مەولوود مەم)دا لێكوڵینەوەیەكی رەخنەیی، شیكاری، پراكتیكییە: ناما ماستەرێ ، زانكویا بەغدا، كۆلیژا پەروەردا (ئیبنی رشد)، بەغداد 2008، ڕ. 11.

 26 – تانیا ئەسعەد محەمەد ساڵح: بینای شوێن لە دوو نمونەی ڕۆمانی كوردیدا(هیلنە، ئەژدیها). دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی 2011، ڕ. 214.

  27- كەیفی ئەحمەد عەبدولقادر: ریالیزم لەشانۆی كوردیدا(1976-2001) لێكۆلینەوە هونەری. رێڤەبەریا چاپ و وەشانێ، هەولێر 2013. ڕ. 234.

  28- كومەلێك نوسەر: تیۆری ڕۆمان. وەرگێران بو فارسی: حسین پایندە. وەرگێران بو كوردی: محمد كەریم. دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، ، سلێمانی 2002، ڕ. 21.

 29 – محمد لطیف عبدالرحیم (باڤێ نازێ): دیرۆكا ئەدەبا بیانی یا سەد سالا (19-20ز)، بەرگێ پێنجێ، چاپخانا پارێزگەها دهوكێ، دهوك 2013، ڕ. 10.

 30 – مرزاق بوقرن: تجلیات الشعریة فی الروایة الجزائریة اڵاعمال الروائیة غیر الكاملة لعزالدین جلاوجي أنموذجا. رسالە ماجستیر، جامعة أكلی محند أولحاج، البویرة 2013-2014. ر.82. 

*ئەڤ رۆمان بویە فلیم و تەمسیلی و شانۆ و بوو زۆربەیا زمانێن جیهانی هاتییە وەرگێران. 

  31- مرزاق بوقرن: تجلیات الشعریة فی الروایة الجزائریة اڵاعمال الروائیة غیر الكاملة لعزالدین جلاوجي أنموذجا.. ص.82 -83.

 32 – دیار فایەق مەجید: بونیاتی وەسف لە رۆمانی(رێگا)ی (محمەمەد مەولوود مەم)دا. ڕ.  14.

 33 – محمد عزام: فضاء النص الروائي مقاربة بنیویة تكوینیة فی أدب نبیل سلیمان. دار الحوار للنشر والتوزیع، لازقیە 1996، ص. 117. 

 34 – صلاح فضل: نظریة البنائیة فی النقد اڵادبي. دار الشروق، قاهرە 1998، ص. 294-295.

 35 – ئەڤی جورە ڤەگێری دەسهەلاتەك تمام د ناڤ چیرۆكێ دە هەیە، د شیانێن وی دایە كو هەرتشتەكێ دەرباری كارەكتەر و بوویەران بزانیت، ل جەم ئەڤی ڤەگێری كەسایەتی چ تشتەكێ ڤەشارتی نینە، هەتا رەوشا وان یا دەروونی ژی دزانیت.. ڤەگێڕی هەرتشت و زانیاری هەیە و بۆ وەرگری ئاشكەرا دكە، د رۆمان و چیرۆكێن سەدسالا نوزدێ دە ب پرانی پەنا ژ بوی ڤی جورە ڤەگێری بریە (رۆمانێن برایێن كارامازۆڤ یا دۆستۆفیسكی، جەنگ و ئاشتی یا تۆلۆستوی) باشترین میناكێن ڤێ جوری نە، ڤەگێر هزروبیرێن خوە ل سەر كەسایەتیێن خوە زاڵ دكە و یێ ئازادە د دەستنیشانكرنا هەر كەسایەتیەكێ دە. ئەو ناڤبرا د ناڤبەرا ڤەگێر و نڤیسەری دا هەی سفر دبیت و وەرگر هەست بۆ وێ چەندێ دكە كو نڤیسەر راستەوخۆ دگەل وی دپەیڤە و چیرۆكەكێ پێشكەشی وی دكە، بۆ زێدە هایداریان ڤەگەرە بۆ:

– نانسی كریس: تقنیات كتابە الروایە (تقنیات و تمارین لابتكار شخصیات دینامیكیە و وجهات نڤر ناجحە). الدار العربیە للعلوم ناشرون، بیروت 2009، ص. 297-307.

  36- نەجم ئەڵوەنی: دەسەڵاتی حەكایەتخوان لە چیرۆكدا بەنموونەی كۆ چیرۆكی (كێ وەستا كەریمی كوشت؟) لە نووسینی (موحسین چینی)، شیكردنەوەیەكی ڕەخنەییە لە ڕوانگەی بنیاتگەری سۆسیۆلۆجییەوە. چاپخانەی زانكوی سەلاحەددین، هەولێر 2015، ڕ. 21-23.

 37 – سیزا قاسم: بنا‌ء الروایة دراسة مقارنة فی ثلاثیة (نجیب محفوظ). ص. 112.

 38 – دیار فایەق مەجید: بونیاتی وەسف لە رۆمانی(رێگا)ی…. ڕ. 16-17.

  39- رۆمانا مودرێن (الروایة الحدیثة- Modern novel): بوو زێدە هایداریان ل سەر ڤی چەمكی ڤەگەرە ژ بوو:

40- جیسی ماتز: تطور الروایة الحدیثة. ترجمة و تقدیم: لطفیة الدلیمي. دار المدی، بغداد 2016، ص. 15

 40 – كومەلێك نوسەر: تیۆری ڕۆمان. ڕ. 143.

  41- لگیف زیتونی: معجم مصطلحات نقد الروایة. ص. 66.

  42- نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد: فەرهەنگی زاراوەكانی ئەدەب و زانستە مرۆڤایەتیەكان. ناوەندی غەزەلنووس بو چاپ و بڵاوكردنەوە، سلێمانی 2015 ڕ. 307.

 43 – فیلۆسۆفەكێ ئەمریكیە، یەكە ژ زانایێن زانستێ سایكۆلۆژی، ل (سالا 1842 ژ دایك بوویە و ل سالا 1910 وەغەر كریە).

 44 – هەمان ژێدەر. ڕ. 307.

 45 – محمد شاهین: ا‌فاق الروایة (البنیة والمؤثرات)، منشورات اتحاد الكتاب العرب، دمشق 2001، ص. 13.

 46 – سلیمە خلیل: تیار الوعی، الإرهاصات الاولی للروایة الجدیدة. مجلة المخبر، عدد(7)، بسكرة 2011، ص. 180.

 47 – نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد: فەرهەنگی زاراوەیی ئەدەب و رەخنەیی. بەرێوەبەرایەتی چاپ و بڵاوكردنەوە، سلێمانی 2011، ر. 234.

  48- بوشرا كەسنەزانی: تەكنیكا شەپۆلا هش د چیرۆكا كوردی دە (حسێن عارف، شێرزاد حەسەن، كاروان كاكە سۆر) وەكە نمونە. ژ سورانی: ئەیپ سوباشی. كۆڤارا (زارەما، رەخنە و تەیوری). ژمارە (4)، 2014، ڕ. 141.

 49 – دیار فایەق مەجید: بونیاتی وەسف لە رۆمانی(رێگا)ی (محمەمەد مەولوود مەم)دا. ڕ. 22-23.

 50 – ئەڤ تەكنیك ل سەر دووجورێن سەرەكە دهێ دابەشكرن: 

1- مۆنولوگا راستەوخۆ: ئەو جورێ‌ مۆنۆلۆگەیە كو برێكا كەسێ ئیكێ یێ تاك (كاریكتەر) ب شێوەكێ راستەوخو و دگەل خودێ وی دە دهێ ئەنجامدان، بێی هاریكاریا نڤیسەری. د ڤی جۆرێ مۆنۆلۆگێدا؛ ڤەگێر جهناڤێ كەسێ ئێكێ تاك(من، ئەز) بكاردئینە بۆ دیاركرنا وێ‌ چەندێ كو كارێكتەر تەوەرێ‌ سەرەكییە د مۆنۆلۆگێ دە و وەكو قارەمان و ڤەگێر ددەتە دیاركرن. ئانكو ئەڤ جۆرە گرنگیێ ب مایتێكرنا نڤیسەری نادە، دیسان هەبوونا گوهداری نا سەپینیت. (- ئارام یوسف ئیبراهیم: بنەمایێن درامایێ د چل حیكایەتێن مەلا مەحمودێ بازیدیدا. رێڤەبەریا چاپ و بەلاڤكرنێ، دهوك 2012، ڕ. 123).

2- مۆنۆلۆگا نەراستەوخۆ: د مۆنۆلۆگا نە راستەراست دە، هەست ب هەبوونا نڤیسەری دهێ كرن و خواندەڤان دزانە كو نڤیسەرەك وەك چاڤەكی ب ئاگاه تشتان ڤەدبێژە و چوویە ناڤ دەروونا كەسایەتی – ئەو چەند ب ئاگەه – كو ب زانە د زهن و دەروونا كەسایەتی دە چ د بهورە، ل گوری پێناسەیا (روبەرت همفری) مۆنۆلۆگا نە راستەراست: “ئەو جورە مۆنۆلۆگە، كو ل دەوسا جێناڤكێ یەك ژمارێ یەكەم ، چێناڤكێ دویەم و سێیەم تێ‌ دە تێتە بكارئینان، ئانكو بەرەڤاژی مۆنۆلۆگا راستەراست. ئەڤ یەك، وێ‌ هەستێ ددە خوێنەری كو نڤیسەر ب خوە ژی ل قادێیە. ژ بلی سالۆخدانكرن و شروڤەكرنا پەیوەندیا مابەینا تشتان، سەدەمێن وان و هەستكرن ب راستیا وان تێ دە تێتە بكارئینان. (- بوشرا كەسنەزانی: تەكنیكا شەپۆلا هش د چیرۆكا كوردی دە “حسێن عارف، شێرزاد حەسەن، كاروان كاكەسۆر وەكە نمونە”. ڕ. 140).

  51- روبرت همفري: تیار الوعي فی الروایة الحديثة. ترجمة: الدكتور محمود الربیعي، دار غریب للطباعة و النشر و التوزیع، قاهرة 2000، ص. 58.

 52 – صالح لونیسی: تیار الوعي في روایة التفكك لرشید بو جدرة. رسالة ماجستیر، جامعة الحاج لخضر، كلیە اڵاداب واللغات، باتنە 2011-2012، ص. 89.

  53- هەمان ژێدەر، ڕ. 79.

 54 – دیار فایەق مەجید: بونیاتی وەسف لە رۆمانی(رێگا)ی (محمەمەد مەولوود مەم)دا. ڕ. 25-26.

  55- جیرالد پرێنس: زاراڤێن ڤەگێرانێ (فەرهەنگا زاراڤان). وەرگێران بۆ عەرەبی: عابد خەزنەدار، وەرگێران بۆ كوردی: جەلال مستەفا. پرۆژێ هەڤپشكێ كۆڤارا (مەتین) و رێڤەبەریا گشتییا رۆژنامەنڤیسی و چاپ و بەلاڤكرنێ، دهۆك 2011، ڕ. 71.

 56 – هەمان ژێدەر، ڕ. 27.

  57- دیار فایەق مەجید: بونیاتی وەسف لە رۆمانی(رێگا)ی (محمەمەد مەولوود مەم)دا. ڕ. 17.

 58 – جۆرج دورلیان: ڕۆمانی نوێ لە فرەنسا وەرچەرخانێك لە فورم و ناوەرۆكدا. وەرگێران ژ عەرەبی: تاهیر عوسمان. كۆڤارا (ڕامان)، ژمارە (103)، هەولێر 2005، ڕ. 104-109.

 59 – سلوی بوراس: الروایة الجدیدة الفرنسیة. رسالة ماجستیر، جامعة الإخوة منتوري، كلیة اڵاداب و اللغات، قسنطینة 2011، ص.32

  60- جۆرج دورلیان: ڕۆمانی نوێ لە فرەنسا وەرچەرخانێك لە فورم و ناوەرۆكدا. ڕ. 104.

 61 – دیار فایەق مەجید: بونیاتی وەسف لە رۆمانی (رێگا)ی (محەمەد مەولوود مەم)دا. ڕ. 30.

  62- هەمان ژێدەر. ڕ. 30

  63- سابیر رەشید: رۆمانی كوردی (خوێندەوە و پرسیار). ڕ. 251.

  64- والاس مارتن: نظریات السرد الحدیثة. ترجمة: حیاة جاسم محمد، المشروع القومي للترجمة، 1998، ص. 77.

 65 – دیار فایەق مەجید: بونیاتی وەسف لە رۆمانی (رێگا)ی (محەمەد مەولوود مەم)دا. ڕ. 30.

 66 – هەمان ژێدەر. ڕ. 63.

 67 – لوسیان غولدمان وا‌خرون: البنیویة التكوینیة و النقد اڵادبي. ترجمة: محمد سبیلا، الطبعە الثانیة، مؤسسة الابحاث العربیة ش.م.م، بیروت 1986، ص. 109.

  68- ئەمین عەبدولقادر: تێكست د ناڤبەرا گۆتارا رەخنەیی و رێبازێن ئەدەبی دا. وەشانێن ئێكەتیا نڤیسەرێن كورد، دهوك 2008، ڕ. 188.

  69- ئالان رۆب گرێی: چیرۆكی نوێ، ئینسانی ڕێبازی نوێ(تیۆری رۆمان). وەرگێران: حوسێن شێربەگی، دەزگای تۆیژینەوە و بڵاوكردنەوەی موكریانی. هەولێر 2011، ڕ. 69-70. 

 70 – محمد عزام: فصاء النص الروائي مقاربة بنیویة تكوینیة فی أدب نبیل سلیمان. ص. 64-65.

71  – ئالان رۆب گرێ: چیرۆكی نوێ، ئینسانی ڕێبازی نوێ(تیۆری رۆمان). ڕ. 67. 

alioramar@yahoo.com