زمان ئەو ئالاڤێ كاریگەر و مەترسیدار
نڤیسین: عبدلخالق سولتان
زمان ئالاڤەكێ گەلەك گرنگە دژیانا مرۆڤایێ دا، ژبەركو رۆلەكێ ئێكجار مەترسییدار و هەستار دپیڤاژویا ژیانێدا گێرایە، ونەتنێ ب رۆلێ گەهاندنێ رابویە، بەلكو د مێژوویێ دا ب چەندین رۆلان رابویە مینا هلگرتنا پەیامان و كارتێكرن لسەر وەرگری و بەلێ رۆلێ ژ هەمییان بەرچاڤ تر ئەوە كو بۆیە پرەك دناڤبەرا مرۆڤاندا لێكتێگەهشتنێ دناڤبەرا وان دا دروست دكەت.
یا مە دڤێت لسەر براوستین ئەوە كو دبیت گەلەك كەس مەرسیا زمانی نەزانن، یان ژی لبەرچاڤ وەرنەگرن، بەلێ دبیت ئَێك پەییڤ ژیانا مرۆڤی بداوی بینت دەمێ ژ دەڤێ دادوەرەكی دەردگەڤیت، هەروەسا دبیت ئێك پەیڤ ژیانا مرۆڤی بەرەڤ ئاستەكێ خوش وبەختەوەر ببەت.
هەر ل دەسپێكا مرۆڤی زمان د چەندین قوناغیێن جودایێن وەراركرنێ دا بوریە، هەتا ل داویێ گەهشتیە ئەڤی ئاستێ نهو ئەم بكار دئینین.
وەرارا هەر زمانەكی گرێدانەكا موكم هەبۆیە دگەل ئەو كار و رۆلێن وی زمانی دگێران، لێ لدەسپیكێ تنێ زمان بۆ دەربرینێ دهاتە بكارئینان، ئانكو ل دویڤ وان مییتودێن لسەر دەسپێكا زمانێ هاتنە دانان، مەرەم دەسپَكی ژ پەیدابونا زمانان هەر ئەو بویە كو مرۆڤ دەربرینێ ژ وان هزر و حەز و هەستێن دناخێ خۆدا بكەت، لێ پشتی هنكێ زمانی رۆلێ گەهاندنا پەیامان گێراە، و د دویڤدا یان ب هەڤرا رۆلێ كارتیێكرنێ لسەر بۆچەنێن یێ بەرامبەر چ ب ئەرێنی یان ب نەرێنی.و پاشان زمان بۆیە كەرەستەیەك ژ كەرەستەێن ئاڤاكرن ووەراكرنا كەسایەتیا مروڤان، ئانكو زمان بۆیە ئێك ژ ساخلەتێن هەرە گرنك بۆ پیڤانا كەسایەتیا مرۆڤان و دویاركرنا ئاستێ رەوشەنبیری زانستی و جڤاكی یێ هەر كەسەكی، لەورا دڤێ قوناغێدا گرنگیەكا باش ب زمانی هاتە دان، و خواندن وڤەكولین لسەر هاتنە دروستكرن وزانینگەهان پیتەكا مەزن پێ دا، ژبەركۆ زمان بۆ كەرەستەیەكێ زور گرنك وكاریگر ژكەسایەتیا مرۆڤی.
ل سەدەیێن هەڤچەرخ پشتی زمان بویە تشتەكێ بەرچاڤ، وقەوارەك بخۆ پەیداكری ب ئافراندنا پیتان وپێكئینانا پەیڤان ورستەیان و لسەر پیستی وكاغەزان هاتیە نفیسین، رۆلێ وی بەرزتر لێهات، بەلێ پشتی هاتیە گرییدان ب پروسێسا چاپكرنێ وراگەهاندنێ وریكلامكرنێ كارتێكرنەكا ئێكجار بەرفرە لسەر ژیانا مرۆڤان كر، لەورا ڤەكەلەران جواندنێن خۆ قولتر وت كویرتر لێكرن لسەر زمانی، و هەولدان زمانێ نڤیسینێ ژ زمانێ ئاخڤتنێ جوداكەن. داكو ئەو بكارن ڤەكولینێن خۆ لسەر بكە، ود سەد سالیێن داویێ دا خواندنَن گرێدای زمانی گوهرینێن بەرفرەه ومەزن بخۆڤە گرتن، نەخاسمە پشتی دی سوسێری دیتنا بەرێ بۆ زنانی گوهارتی، وجێوازی ئێخستیە دناڤبەرا ئاخڤتنێ و زمانی، و ب چاڤەكێ دی بەرێخودایە زمانی،ئانكو رەفتار دگەل زمانی كر وەكو سیستەمەك یێ پێكهاتی ژ چەندین نەسەقێن جێواز وجودا، كو ب دانانا هندەك یاسا ورێسایان كو ل دویڤ تایبەتمەندیا هەر زمانەكێ بۆ هاتنە دارشتن.
لێ ژبەركۆ زمان وەكی هەر بونەوەرەكێ زیندی توشی نەخوشیان دبت، ودبیت گەلەك جاران ئەگەر ژینەگەهەكا تایبەت وگونجای بخوڤە نەبیین كو ڤەژینێ و وەرارێ تێدا بكەن توشی مرنێ ونەمانێ ببن، وەكی گەلەك زمانێن مللەتێن بورین، كو بەری نوكە كار پێدهاتە كرن، و د نهو دا نەماینە وەكی هییروغلیفی و سەنسكریتی وسومەری وگەلەك زمانێن دی.وئەگەرێ ژناڤچونا زمانان وسەركەڤتنا وان گەلەكن ودبیت ئەگەرێن سیاسی بن یان جڤاكی یان كومەلایەتی یان ژیی ئاینی.
نڤیسەر وڤەكولەرێن تایبەت ب زمانزانی ڤە، زمان چەندین جوران دابەشكرینە وەكی:
زمانێ ئەدەبیاتان: ئەو ژی تابەتە بوی زنانێ دهێتە بكارئینان د نڤیسارێن فەرمی وپەرتوك پێ دهێنە نڤیسین، و ل خواندگەه و زانینكەهان دهیێتە پەیرەوكرن. ئانكو زمانێ فەرمی یێ لێكتێگەهشتنێ یە، وپرانیا وەلاتیێن هەمان وەلات ئەوی زمانی تێدگەهن.
زمانێ جادێ: ئەو زمانە یێ مرۆڤ دمالا خۆدا بكارئینیت، هەروەسا دگەل هەڤال دوست وجیرانان ول جهێ كاری و لسەر جادێ كار پێ دكرن، ئەڤ زمانە ژ دەڤوكێن جودا پێك، دهێت ئانكو هەمان زمانە بەلێ بدەڤوكێن جێواز دهێتە گوتن، وهەر عەشیرەتەكێ یان گوندەكی یان باژێرەكی دەڤوكا خۆ یا تایبەت یا هەی، جێوازیەكێ ددەتە وێ كومێ وناسناما وان جودا دكەت ژ عەشیرەتێن دی، یان باژارێن دی.
زمانێ زانستی: ئەڤ جورێ زمانی تنێ دناڤ ڤەكولینێن زانستیدا دهێتە بكارئینان، ودەربرینێ ژ راستییێن رووت دكەت، وهەولددەت چەند راستیان بگەهینتە یێ بەرامبەر، بشێوەكێ ئێكسەر، دویر ژ شێوازێن ئەدەبی و بەلاغی .
زمانێ راگەهاندنێ: ئەڤ جورێ زمانی تابەتمەندیا خۆ یا هەی، ژبەركو نە وەكی زمانێ زانستییە تنێ راستیان بشێوەكێ ئێكسەر ددەتە یێ بەرابەر، هەروەسان نەوەكی زمانێ ئەدەبیاتانە كۆ پشتبەستنێ ددەتە زمانێ ستاندارت دكەت و ژێ دەرناكەڤیت، بەلكو گەلەك جاران پەنایێ دبەتە هندەك پەیڤ و رستەێن دزمانێ جادێ دا دهێنە بكارئینان، داكو دەربرینێ پێ بكەت، لەورا زمانێ راگەهادنێ تایبەتیەك بخۆ دروستكریە، نەوەكێ جورێن دی یێن زمانی یە، بەلكو مفای ژ هەمیان وەردگریت.
فەرە ئەم دیار بكەین كو پرانیا زمانێن ستاندارت هەر ژ دەسپَكێ هاتینە وەرگرتن ژ دەڤوكێن زمانێ جادێ، ئانكو هندەك كەسێن تایبەتمەند وشەهرەزا دوارێ زمانیدا كوم دبن، و هندەك یاسا ورێسایان ژ دەڤوكێن جادێ وەرگرتینە ولسەر وان یاسایان زمانەكێ ستاندارت ددانن، وپرنیا زمانێن جییهانێ یێن فەرمی وئدەبیاتان بڤی رەنگی هاتینە دروستكرن، داكو بشێن كونترولێ لسەر زمانی بكەن، ژبەركو زمان یێ دگوهرینێن بەردەوام دا، نەخاسمە لسەر ئاستێ دەڤوكێن جادێ.
پرانیا ڤەكولەرێن زمانی دایە خویاكرن كۆ زمانێ زانستی پشتی پروسێسا نڤسینێ هاتیە پەیرەكرن، ودوماهیا هەمیان زمانێ راگەهاندنێ دروستبویە، كو گرێدانەكا موكم هەبویە ب دیروكا دەركەڤتنا وەشانخانەیان، و دەركەڤتنا ئەڤان جورێن زمانی ژ كڤلوژانكێ زمانی رۆلێ زمانی یێ كاریگەر دیار دكەت، و ژ لایەكێ دیڤە مەترسیا زمانی و شیانێن وی ێن بێ سنور د بیاڤێ خۆگونجاندنێ دا بەرجەستەدكەت، كۆ بەردەوام شیایە ببیتە ئالاڤەكێ گرنك وكارتێكەر د ژیانێدا، لەورا هەمی مللەت ووەلات گرنگیەكا ئێكجار مەزن ددەنە زمانێن خۆ، ژبەركە زمان بونەوەرەكێ زیندیە وكەرەستەیەكێ هەرە گرنكە دچێكرن وئاڤاكرنا كەسان ومللەتان دا.
