هندەك بەرپەڕ ژ بیرهاتنێن من
محمد سلیم سواری
بێگومان دبت هندەك رویدان و سەربۆر د كاروانێ ژیانا مرۆڤی دا ب سانەهی و نەهند بەرچاڤ بن دەمێ دقەومن و ل سەر مرۆڤی دەربازدبن.. بەلێ ببۆرینا دەم و سالان دێ بۆ مرۆڤی دیار بت، كا ئەو رویدان چەند دخوەجهـ و ب ناڤ و دەنگ و سەنگینن؟ دا بەرێ مرۆڤی ژ بەرۆكەكا ژیانێ بدەنە بەرۆكەك دی و ل وێ سەنتێ بۆ سەنتەك دیتر دا مرۆڤ بستە بزانت كا ئەو پێنگاڤ بۆ وێ بەرۆك و سەنتێ چەندا بێ خش و ب باوەری بوویە دا خوە ل چو تاسبا نەكەت خودان و هزرا تریورییەكی نەكەت.
ل ڤێرە دوو ژ وان سەربۆران باش و هەردەم ژ بیرا من ناچن و تێكەلییا وان ب كاروانێ پەرتووك و پەیڤان ڤە یێ هەیە، ئەو كاروانێ ل بارا پتری ژییێ خوە ئەز ژی ل ناڤ كاروانیمە و متایێ من ژی هەر هزر و بوچۆن و پەیڤ و ئەو هیڤینە:
بیرهاتنا ئێكێ: ل سالا (1965)ێ ل نك من تشتێ ژ خڕا باشتر ئەو بوو ل رەندەكا نەبی ئینسی و نێزیكی دەورا حەمامێ ل باژێرێ مویسلێ ل پۆلا شەشێ سەرەتای ئەز ل خواندنگەهەكا باش هاتم وەرگرتن، وی دەمی دگۆتنی خواندنگەها (تطبیقات دار المعلمین)، چونكی هەمی دەرچوویێن (دار المعلمین) سالا خۆ یا دویماهییێ و تەتبیقات ل وێ خواندنگەهێ دكرن و هەر ژ بەر هندێ ژی گەلەك پویتە پێ دهات كرن، بەری هەمی تشتان خواندنگەهـ گەلەكا نێزیكی مالا مە بوو و هەر ل بەراهییێ گەلەك دلێ من كەتە سەر وێ خواندنگەهێ و خواندنێ ژی نەخاسمە ئەم گەهشتن رێزا شەشێ و كا دێ چنە ئەزموونا وەزاری یان نە؟؟ هەكە ئەم وەرگرتن و چوونە ئەزموونێ كا دێ سەركەڤن یان نە؟؟ بەلێ یا مسۆگەر بوو هەر ئێكێ ل ڤێ خواندنگەهێ هاتبا وەرگرتن بۆ ئەزموونا وەزاری سەداسەد دا سەركەڤت و دەرباز بت.
راستە سالەكا ب تنێ ئەز مامە ل وێ خواندنگەهێ بەلێ پا هندی بەحس ژێ بكەم و سەر بئاخڤم ئەز ژێ تێر نابم و د دەرهەقێ وێ هەلناهێم و هەر یا كێمە، ل وێرێ مە دوو دەوام دكرن، سپێدێ دەمژمێر هەشت دا چن و چار وانەیان وەرگرن و دا ل دەمژمێر دوازدە زڤڕن مال و فراڤینەك بلەز و سڤك خۆن و دا جارەك دی دەمژمێر دوو زڤڕن و دوو وانەیێن دی ژی وەرگرن و تا دەمژمێر چاری ئێڤاری و دا زڤڕن مال، ژ بلی رۆژێن پێنج شەمبی دا سپێدێ پێنج وانا وەرگرن تا دەمژمێر ئێكی نیڤرۆ و زڤڕن مال ب خلاسی ڤە، بەلێ رۆژێن دووشەمبی هەكو ل دەواما پشتی نیڤرۆ ئەم دزڤرین خواندنگەهێ، مە وانە نەدخواندن و بارا پتری رۆژێن دووشەمبی دا خواندنگەه مێڤاندارییا ماقویلەكی كەت كو ل وەختێ خۆ ئێك ژ قوتابیێن وێ خواندنگەهێ بوو، ڤێجا ئەو ماقویل یان نوژدار، ئەندازیار، یان مامۆستایێ زانكۆیێ بوو، یان پارێزەر یان ئەفسەرەكێ مەزن بوو و هەروەسا ل حەوشا مەزن یان ل هۆلا مەزن یا خواندنگەهێ هەكە زستان با و ب حازربینیا رێڤەبەرێ خواندنگەهێ و سەیدایان، ئەو ماقویل دا ل دۆر سەربۆرا خوە یا ژیانێ ئاخڤت و كا چەند ل سەر خواندنا خوە یێ خەمخۆر و رەوان بوو و كا بەرنامە و بزاڤا وی یا چەوان بوو و دا هندەك شیرەتان ژی ل مە كەت.
ب راستی ئەو پێنگاڤ تا نوكە ژی ئەز ددانم پێنگاڤەك بەركەفتی ل سەر رێیا خودانكرن و پەروەردەكرنا قوتابییان د وی ژییێ گەنجینیێ دا و هنگی هەر ئێك ژ قوتابییان د دلێ خوە دا خوزی رادهێلان كو رۆژەك بهێت و خێر د سەری دا بت و بگەهتە ڤی پلە و پێگەهی و بهێت ڤێ خواندنگەهێ و ب سەرفەرازی بۆ سەیدا و قوتابییان بەحسێ خوە و كاروانێ خەبات و بزاڤا خوە بكەت د ناڤ بەرۆك و پێلێن دەریایێ ژیانێ دا.
هەروەسا ژ وان گاڤێن خوە جه ئەوێن چو جارا ژ بیرا من ناچن ئەو ژی ل سەر پەرتووكخانەیا خواندنگەهێیە، ل وێ پەرتووكخانەیێ و ل دویڤ ژییێ قوتابییان هەر ل پۆلا ئێكێ و هەتا شەشێ و پێهەل هەمی جۆرێن پەرتووكان هەبوون.. یا پێتڤی نە بەس ئەوە پەرتووك هەبن یان نەبن، نەخێر چونكی پەرتووك ل هەمی جهان یێن هەین و مرۆڤ دشێت پەیدا بكەت و ب دەست خوە بێخت، بەلێ گاڤا ژ خڕا چاكتر ئەوە كا چەوان بەرنامە بهێن دانان داكو قوتابی نێزیكی پەرتووكان ببن و ڤیانا پەیڤ و پەرتووكان د دلێن وان دا بهێت چاندن و خەملا خوە بكەن. هۆسا ل ڤێ خواندنگەهێ ئەو بەرنامە هەبوو، ل وانا دگۆتنێ (القراءة یان المطالعة العربیة) سەیدایێ وانەیێ دا هەمی قوتابیێن پۆلێ بەتە پەرتووكخانەیێ و پەرتووكخانە ژی وەسا یا خۆش و كاركری بوو، مرۆڤی هەر حەز دكر لێ با و نەدەركەتبا، سەیدا دا داخوازێ كەت كو هەر ئێك ژ مە بۆ خوە پەرتووكەكێ هەلبژێرت و دەست ب خواندنا وێ بكەت و چەند ئێك بەریكێ بخوینت و راپۆرتەكێ ل سەر ناڤەرۆكا وێ پەرتووكێ بنڤیست دێ نەمرەكا باش دەتێ ب وانا زمانێ عەرەبی.. هندەك قوتابی سێ تا چار وانەیان دهاتنە پەرتووكخانێ دا ب خواندنا وێ پەرتووكێ ڤە مژویل بن تا ژ كارێ خوە ب دویماهی هاتبانە و هندەك ژی شەش تا حەفت وانەیان دا پێڤە مینن.
راستە ئارمانجا سەرەكی یا خواندنگەهێ خواندن و وەرگرتنا نمرێن باش بوو ل سەر هەمی خواندنگەهان ل لیوا مویسلێ(هنگی دگۆتنە پارێزگەها لیوا) بەلێ پویتە ددا هەمی بزاڤێن دی ژی وەك وەرزشێ و فێركرنا قوتابییان بۆ ئاواز و موزیكێ و رەسمان و دروستكرنا كەڤالان، دیسا ل بیرا من ناچت ل سەرێ بهارێ بۆ پۆلا پێنجێ و شەشێ گەشتەك دهاتە دروست كرن دا بچنە كەلەكا یاسین ئاغای ل هنداڤی رووبارێ دیجلەی و دا رۆژەكا خۆش دگەل هەڤال و سەیدایێن خوە ببنە سەر.
دیسا ل پۆلا شەشێ هەڤالێ من كاوە مەحمود خەلكێ هەڤلێرێ بوو پویل(طوابع)ێن كەڤن یێن پوستەی كۆم دكرن هەر ژ بەر وی ژی من دەستپێ كر دا ئەز ژی پویلا كۆم كەم و بابێ من ژی هەر دوو رۆژان دەرهەمەك ددا من، دا خڕ كەم و بارا پتری ژ وان پارا دەمە ب پەرتووك و دا دوو حەفتییان جارەكێ ب پێیان چمە جادا نەجەفێ یا پەرتووكان و پەرتووكەكێ بۆ خوە كرم و نڤێژا خوتبێ ل مزگەفتەكێ كەم و زڤڕم مال و دا هندەك ژ وی پارەی دەمە ب پویلان ئەو ژی هەر ل بازاڕێ نەبی ئینسی دوكانەك هەبوو دگەل تشتان پویل دفروتن، دا ل حەفتییێ جارەكێ چم وێرێ دا وان پویلێن كەڤن ئەوێن ب زەرفاڤە كرم و بارا پتری د بیانی بوون.. ئەز نزانم كا خودانێ وێ دكانێ چەوا ب دەست خوە د ئێخستن، لێ دیارە وی یان ئێكێ ژ مال و هەڤالێن وی ل دائیرا پوستەی شول دكر. دیسا گەلەك وەسا ددانن كو وەك ڤان پێ مژویلییا دێ قوتابی ژ خواندنێ دۆر ئێخن و هزرا وی ناهێلت سەر خواندنێ.. بەلێ پا ل دویڤ سەربۆرا من وەك ڤان مژویلی و حەزا پتر ئەز نێزیكی خواندنێ دكرم و من وەسا ددانا ئەڤ تشتە خواندنێ د هزر و دلێ من دا ب خەمل و رەوشتر دئێخن.
ئەو ناڤێن تا نوكە ماینە بیرا من ل وێ خواندنگەهێ: سەیدا ئیبراهیم، بابێ لوئەی، رێڤەبەرێ خواندنگەهێ و سەیدا سالح سەیدایێ زمانێ عەرەبی و سەیدا حازم سەیدایێ وەرزەشی بوون، ئەو هەڤالێن تا نوكە ل بیرا من محەمەد رەشید عەبدولا نەڤییێ میرخان ئاغایێ بارەمینكی، نەبیل سابر، زوهێر محەمەد سالح، كاوە مەحمود و حسێن علی بوون.
بەری سال ب دوماهی بهێت بارا پتری ژ مە ماف دایێ داكو ئەزموونا وەزاری بكەین و هندەك سەیدایێن مە وانەیێن ئیزافی ددانە مە و ئەم فێر دكرین كا دێ چەوا بەرسڤێن خوە دەین؟؟ هەر وەك ئەڤە بۆ مە سەربۆرا ئێكێیە و وی دەمی پرسیارێن وەزاری ل بەغدا بۆ هەمی عیراقێ دهاتن و هەر دەفتەرێن ئەزموونا ژی دچوونە بەغدا دا (تصلیح) كەن و نمران ل سەر دانن، بەری رۆژا دەستپێكرنا ئەزموونان ئەم دچوون داكو جهێن خوە ببینن پشتی كارتێن ئەزموونێ داینە مە و جهێ مە ل خواندنگەها دگۆتنێ (الفتوة النموذجیة) بوو ئەوا دكەڤیتە ناڤبەرا هەردوو پران ل نێزیكی رێڤەبەرییا پەروەردەیا مویسلێ ل وی دەمی و هنداڤ رووبارێ دیجلەی بوو، ل وێرێ و ل رۆژا ئێكێ هندی بێژی ئەو ئەزموون یا ب ترس و سەهم و ب زەبت و رەبت بوو، هۆلا مەزن رێڤەبەرێ خوە هەبوو و رێڤەبەرەك تبای ل سەر هەمی بنگەهێ ئەزموونێ هەبوو و چو دەرفەت نەبوون كو ئێك بەرێ خوە بدەتە یێ دی دا قوپیایێ بكەت و هەر كەسێ ژی ئەو هزر نەدكر، رۆژا ئێكێ وانا زمانێ عەرەبییێ بوو و پرسیار دهاتن خواندن و هەر ئێكی د دەفتەرا خوە دا دنڤیسین و پرسیار نە بۆ مە د حازر و كۆپی كری بوون و تا نوكە داڕێتن(انشا‌ء) یا ل بیرا من ئەو ژی (إحرص علی الموت تُهب لك الحیاة).. دیسان ل بیرا من ناچت دنیا یا گەرم بوو و هندەك سەتلان ئاڤا سار دگەل بەفرێ تێدا بوو و هەر ئێكێ تێنی ببا دا دەستێ خوە بلند كەت و بێژت مامۆستای و ئەو ژی دا فەراشی ئاگەهدار كەت و ترارەكێ ئاڤێ بۆ مرۆڤی ئینت، بەلێ ترار بوو نە پەرداغ !!
ئەو رۆژا ئەنجامێن ئەزموونێ داینە مە و من نەمرێن باش ئیناین ل هەمی مالا مە بۆ كەیف و خۆشی و هەر زوی بابێ من ئاخفتنا خوە بجهئینا و دینار و ربعەك دانە من دا بۆ خوە قەلەمەكێ پاندانی (پاركەر بیست و ئێك) رەنگێ سۆر بكرم و بەر سینگێ خوە راكەم، دەه سالان ئەو قەلەم ما دگەل من، پاشی من ژ دەستدا و وێ ژدەستدانێ ژی چیرۆكا خوە یا هەی؟؟
بیرهاتنا دووێ: رۆژەكێ ژ وان رۆژێن ل سالا (1968)ێ و ل قەزا تلكێفێ مە خوە بەرهەڤ دكر بۆ ئەزموونا وەزاری ل پۆلا سێیێ یا ناڤنجی و ب تنێ دوو رۆژ مابوون بۆ ئەزموونێ و هەر وەك ئەزموونا رۆژا ئێكێ یا زمانێ عەرەبی و ئایین بوو، رۆژا ئەینی هەر وەك رۆژا بێنڤەدانێیە، دەمژمێر دەهی سپێدێ ل مویسلێ سەیدا ئەكرەم قاسم هات دا وانەیەكا ئیزافی بدەتە مە و ل دویماهییا وانێ گۆت: هوین هەمی دزانن ئەزموونا زمانێ عەرەبی و ئایینی یێن دگەل ئێك و ل رۆژا بەراهیێنە و سیه نمرە بۆ ئایینینە و حەفتێ ژی بۆ زمانێ عەرەبینە، ئەز بۆ وە ل سەر ئەدەب و رێزمانێ ئاخفتم ئەو ژی چل نمرە یێن ل سەر و سیه نمرە ژی یێن ل سەر ئینشایێ و سەیدا ئەكرەمی ب هەمی باوەری ل سەر ئاخفتنا خوە ما و گۆت: دڤێت ژ بیرا وە نەچت سیه نمرە یێن ئینشایێ بۆ وە گەلەكن و ب سانەهی و بێ زەحمەتن، هەكە هوین پیچەك هزرێن خوە بدەنە شولی و قەلەمێن خوە بلڤلڤینن دێ ب دەست خوەڤە ئینن، بۆ نمونە دێ بۆ وە بێژم.. هەكە دنیایە ب ئینشایێ پرسیارەك بۆ وە هات و داخواز ژ وە كر كو ل سەر ئەو كورسی(رەحلەیا) ئەڤ سالە تو ل سەر روینشتی ئینشائەكێ بنڤیسی، دبت گەلەك ژ وە حێبەتی بمینن و نەزانن كا دێ چ نڤیسن و ژ كیرێ دێ دەست پێ كەن؟؟ بەلێ هەكە هوین هزرێن خوە بكەن، نڤیسین ل دۆر كورسییا تو ل سەر روینشتی گەلەكا ب سانەهییە.. هزرێن خوە بكەن و بنڤیسن.. كو وەختەكێ ئەڤ كورسییە دارەكا ب خەمل و رەوش بوو و دبت ل سەر لێڤا رووبارەكی یان جۆیەكێ بوو و كا چەند چویچك و تەیر و واشان هێلینێن خوە ل سەر دروست كربوون دا هێكا بكەن و پاشی ببنە تێژك و مەزن ببن و ئاوازێن وان ل بەر هەمی گوهان دخۆش و دل ڤەكەربن و گەلەك جاران و گەلەك كەسان ژ رێڤینگ و جۆتیار و رێنجبەران ل بن ڤێ دارێ بێنا خوە یا ڤەدای و نان و فراڤینێن خوە یێن خوارین، بەلێ مخابن رۆژەكێ هاتە سەرێ مرۆڤەكی دا وێ دارێ بدەتە بەر بڤرێن غەدرێ و ببڕت دا هندەك ژ دارێن وێ ل مالا خوە بكەتە د كوچكی و سوپێ دا، داكو سڕ و سەقەما زستانێ پێ برەڤینت و هەر هندەك ژ وان داران برنە بازاڕی و فرۆتن داكو ب وان پاران كێماسییێن مالا خوە پێ بقەتینت و چارەكەت، داكو ئەو دار بچنە كارخانەیان و بهێن رەندەش كرن و وەرباندن و پاشی ب دەستێن نەجاران ببنە ئەڤ كورسییا ئەز ل سەر، پشتی ب چەكوچكان ب دەهان بزمار لێداین و قوتاین، ئەڤرۆ و ئەڤە نێزیكی سالەكێیە ئەزێ ل سەر ڤێ كورسییێ روینشتیم و هاریكارییا من یا كری و هەر خودێ مەزن دزانت كا بەری من ژی چەند قوتابی ل سەر روینشتینە و هەر ئێك ژ وان چەند هیڤی د دلی دا كاتە ل خوە داینە و كا چەند ژ وان هیڤییان بجه هاتینە و گەهشتینە مرادێن خوە و پێگەهێن بلند و چەندێن دی ژی ژ كاروانێ ژیانێ ڤەقتیاینە و ڤەماینە؟؟ ئەڤەیە كاروانێ ژیانێ یا پڕە ژ وانەیان و دەرس و سەربۆر و سەرهاتییان و هەكە ڤێ دارا بێ ئەزمان هندە دیتبن و خوە بەرگرتبت و خەلكی هندە مفا بۆ خوە ژێ وەرگرتبن، ئەرێ گەلۆ پا دڤێت ئەم مرۆڤ ئەوێن خودێ ئەڤ كەرەمە دگەل مە دا كری و ئەڤ ئاقل و چاڤ و گوه و ئەزمان و دەست وپێ داینە مە، كا دڤێت چەند ب سەبر و خۆڕاگر و خێرخواز بن دا هەمی خەلك مفای ژ مە ببینن پتری ئەو مفایێ ژ ڤێ دارا بێ ئەزمان و بێ ئاقل دیتین!!
پاشی ل دویماهیێ سەیدا ئەكرەمی گۆت: من باوەرە سیه نمرێن ئینشائێ هەكە وە وەرگرتن و وە خوە دیت ل رۆژا بەراهییێ دخۆرتن دێ گێولێ وە خۆش بت و دێ زەڤەر و خیرەتا وە ل هەمی رۆژێن دی ژی خۆت، ژ خوە هەكە وە خەم ل ئینشائی نەخوار و ل ئەزموونا رۆژا بەراهییێ وە بەرسڤێن خوە رەوان و باش نەدان دبت هەمی رۆژێن ماین ژی ژ ئەزموونان، خەما وە لێ نەخۆت و دێ بەر وە گران بن.
هەكو سەیدا ئەكرم ژ ڤی بابەتی خلاس بووی داخوازا سەركەفتنێ بۆ مە كر و گۆت: نە وە بت خوە ژ ئەزموونا بترسینن، هەڕنە د هۆلا ئەزموونێ ڤە هەر وەك وە ژڤانە دگەل مرۆڤەك خۆشتڤی كو دێ دەستێ وە گرت بۆ دەرەجكێن بلندێن دچنە پاشەرۆژەك مشتی خۆشی و پڕ هیڤی!!
ب راستی ئەم هەمی حێبەتی ماین بۆ ڤێ چوون و شرۆڤەكرنێ ئەوا مە هەمییان مفا ژێ دیتی و ئەز ئێك ژ وان بووم و چوو جاران ئەو ئاخڤتن ژ بیرا من ناچن و هەر دگوهێن من دا دەنگ ڤەددەن و ئەڤ شیرەتە بوونە ئێك ژ هاندەر و پالدەرێن من دا بزانم كا چەوان دێ د بەر نڤیسنێ ڕا چم و پەیڤان دگەل پەیڤا وەربینم و دارێژم دا ببم خودان قەلەم ب هەمی بار و خەمێن وی ڤە.
هۆسا من سەیدا ئەكرەم قاسم دانا مامۆستایێ خوە یێ پێشڕەو و رێبەر ل هەرسێ قوناغێن خواندنا سەرەتایی و ناڤنجی و ئامادەیی، دێ هەڕە سەیدا ئەكرم ئەو لاندكا تو تێدا هاتیە بخودان كرن یا زێڕین بت.. هەكە تو یێ ساخبی خودێ مەزن كەرەما سحەت و عافیەتێ دگەل تەدا بكەت و ژ خوە هەكە تە وەغەرا خوە خێر كربت بۆ دلۆڤانییا خودێ مەزن، هەر ئەو ب رەحمەتا خوە دگەل تە دا بكەت و كا چەوان گەلەك مرۆڤ ژ تە درازی بوون، خودێ مەزن ژی پتر ژ تە یێ رازی و خۆش بت و جهێ تە مێرگێن بەهەشتێ و فیردەوس بت.
