ئاكرێ كلیلا پەیوەنديیان ل ناڤبەرا بادینان وسۆران
ئەیاز محەمەد سەلیم هەركی
ئاكرێ ئێك ژ باژێرێن جوان ودیڕۆكیێن كوردستانێ یە وسنوورێ پارێزگەهێن هەولێر و دهۆك و نەینەوا “مووسڵ” پێكڤە گرێددەت ژ رۆژهەڵاتڤە زێیێ مەزن سنوورە دگەل هەولێر ل ئالیێ رۆژئاڤا رووبارێ خازر سنوورە دگەل پارێزگەها دهۆك هەروەسا ژلایێ باشوور دگەل چیایی شیرین سنوورەو 90 كیلۆمەترا دوورە ل پارێزگەها نەینەوا.
دیرۆكنڤیسێ ب ناڤودەنگێ مووسڵ یاسین خەیرولا عەمری دناڤبەرا ساڵێن( 1744 ـ 1820 ) « ئاكرێ ب كچا ئیستەنبۆل وئیستەنبۆلا بچویك ناڤ كریه، ب سروشت ودار وجهێن دیرۆكی سەرنجڕاكێشە وسەنتەرێ باژێری دناڤبەرا سێ چیایێن بڵند دایە ب درێژاهیا دەستپێكا دەركەفتنا گوند وباژێران ژیان تێدا بەردەوامە تا نها ب بۆچونا ژێدەرێن دیڕۆكی ئاكرێ وار و وارگەهێ حەمیدیان بووە، كو نها دیرۆك وشینوارێن هۆزا حەمیدی دپەرێن دیرۆكێدا بەرزە بوونە.
ب درێژاهیا حكومڕانیا مێرنیشینێن كوردان ب تایبەتی ميرنیشینا باهدینان ئاكرێ ستینەكا سەرەكی بوو ل دەستهەلاتا كوردی وهەردەم چەپەڕەك بوو بۆ پاراستنا مێرنشینا بەهدینان پشتی رێكەفتنناما (ئەرزەرۆما دووێ ل ساڵا 1847)،زایینی دناڤبەرا وەڵاتێن هەرێمی وزلهێزێن جیهانی بوو ئەگەرێ هەرفینا مێرنشینێن كوردان ل ناڤدا مێرنیشینا بادینان ل ناڤەراستا چلێ ل سەدێ نۆزدێ ژلایێ عوسمانیانڤە ب مەرەما جێبەجێ كرنا دەستهەلاتا مەركەزی. هندەك بەڵگەنامێن دیرۆكی یێن سەردەمێن عوسمانیا ل ساڵا 1850 زایینی وەك ئێكەم دەڤەردارێ ئاكرێ مستەفا سەنعاس بووەو ل ناڤبەرا ساڵا 1862 ـ 1873 خەندان ئاغای ئاكرەی دەڤەردارێ ئاكرێ بووەو ل ساڵێن 1874 ـ 1879 زایینی سلێمان عومەر وحەسەن ڕزا و عەلی یاوەرە فەندی دەڤەردارێن قەزا ئاكرێ بوون.بەپێی ژێردەرێن دیڕۆكی تا نها هژمارا دەڤەردارێن ئاكرێ 101 كەسن.
ل گۆڕ ژێردەرێن دیرۆكی ئاكرێ ل ساڵا 700 پ.ز هاتیە ئاڤاكرن و ب وان باژێرێن پێكڤە ژیانێ دهێتە ناسكرن ب درێژەهیا سەدان ساڵان ئیسلام و جوهی ومەسیحی پێكهاتێن دی ب ئاشتی وئارامی تێدا ژیانە.هەروەسا پێش ئێرشا محەمەد پاشایێ رەواندۆز بۆ سەر میرگەها بادینان ل ساڵا 1832 وگرتنا كەڵها ئاكرێ هژمارەكا زۆر ئێزدیان ئاكنجیێن دەڤەرا ئاكرێ بوون، بەلێ دگەل هاتنا سوپایێ پاشایێ رەواندۆز ئێزدی ل دەڤەرا ئاكرێ دەركرن.
قەزا ئاكرێ ب خەمل و جوانیا خوە، خوەدان تایبەتمەندیێن خوە یێن دیرۆكییە و زێدەتر ل 300 جهێن شینواری ل خۆ دگریت كو هێما سومبولا باژێرێ ئاكرێ نە وەك كەڵها ئاكرێ وكەڵها شمشێ و كەڵە دێڕ و قشڵا ئاكرێ و كەڵها شۆش وشكەفتا دیرۆكی گوندكی ل رۆژئاڤای باژێرێ ئاكرێ. دگەل گەلەك جهێن دی یێن ئۆلی وەك مەزارگەهێ شێخ عەبدولعەزیز گەیلانی و مزگەفتا مەزنا ئاكرێ كو ل مزگەفتێن كەڤنارێن هەرێما كوردستانێیە ول ساڵا 20ی كۆچی هاتیە ئاڤاكرن ل سەردەمێ هاتنا ئیسلامێ بۆ ئاكرێ وكوردستانێ. دێرو پەرستگەهێن مەسیحی و جوهی وسەردەشتیان نیشانا پێكەڤە ژیانا هەموو ئایین وپێكهاتەیانە هەروەسا كەڵها ئاكرێ میراتەكێ گڕنگێ دیڕۆكیە وسۆمبۆلا باژێرێ ئاكرێ یه.
ژلایێ كشتۆكاڵیڤە ئاكرێ دەڤەرەكا گڕنگە ل سەر ئاستێ كوردستانێ ب تایبەتی ل پارێزگەها دهوك ساڵانە ب سەدان تەن ل بەرهەمێن خۆماڵی رەوانەی باژێر و باژێركێن كوردستانێ و دەرڤەی كوردستانێ دكەت ئاخا ڤێ ب پیت وباشە بۆ كارێ كشتۆكاڵی وخەڵكی ئاكرێ دبیاڤێ كشتۆكاڵیدا شارەزای هەیە و گڕنگیێ پێ ددەن تایبەت بەرهەمێن وەك دەخڵ و برنجێ كوردی و تەماتە و خەیار و سماق و هژیر و بەرهەمێن دی ب شێوازەكێ بەرفڕەهـ دچینن وبەرهەم دئینن.
ژلایێ گەشتیاری ڤه ئاكرێ ب جوانترین وخۆشترین ناڤچەیێن گەشتیاری ل دەڤەرا بەهدینان و كوردستانێ دهێتە دانان دیمەنێن سروشتی وخانیێن تەختەی بووه ئەگەر هەر چار وەرزێن ساڵێ ببیتە جهێ سەرنجا گەشتیاران كو رۆژانە هژمارەكا زۆرا گەشتیارو سەرەدانكەران ل هەمی دەڤەرێن كوردستانێ وعێراقێ قەستا باژێرێ ئاكرێ دكەن هەروەها سەیرانگەهێن سیپە و كانی زەرگ و گەلی زنتا و گیسكێ وسیپێ بجیل و باكورمان ل ناڤچەیێن گەشتیاری یێن دەڤەرا ئاكرێ نە كو ساڵانە زێدەتر نیڤ ملیون گەشتیار سەرەدانا باژێرێ ئاكرێ و دەوروبەران دكەن.
دەڤەرا ئاكرێ دەولەمەندە ژلایێ كەلتورو فۆلكلۆر و كەلەپووری ڤە ودبیاڤێ هۆنەری وچیرۆك بێژیێ وسەرهاتیێن مەزنان، خودان چەندین داهێنانێن دی یە و خەڵكەكێ دەسترەنگین بووە دهەمی بیاڤێن ژیانێ وگهۆریناندا هەروەسا دبیاڤێ جڤاكیدا خەلكێ دەڤەرا ئاكرێ بگشتی مێڤان ودۆست وجوامێرو ڕێزگرن ب درێژاهیا دیرۆكا بزاڤا ڕزگاریخازا كوردستانێ خەڵكێ ئاكرێ دگەل ئێش وژانێن مللەتێ خۆ ژیاینە و پشتەڤانێن سەرەكیێن دۆزا ڕەوایا مللەتێ كورد بوون. هەردەم هەڤكار وپشتەڤانێن ئێك بوون وچەندین زاناو مرۆڤێن رەوشەنبیر ل ئاكرێ رابوونە و ڕۆلێ خۆە بباشی گێرایە دپێخەمەت خزمەتكرنا خەڵكێ خۆ ومللەتێ كورد بگشتی هەروەسا هەردەم هەڤبەندیەكا موكم هەبووە دناڤبەرا هەموو ئۆڵ وپێكهاتێن جودا یێن دەڤەرا ئاكرێ ب درێژاهیا دیرۆكێ ول هەمی خۆەشی ونەخۆشیان دگەل ئێك ژیانە.
ئاكرێ ژلایێ جوگرافی ڤە دكەڤیتە سەر هێلا (37 ـ 44 ) 665 مەتران ژ ئاستێ دەریا بلندترە و پانترین ئەردێ كوردستانا مەزن دناڤبەرا ئاكرێ و چیایێ ئارارات دایە ل باكوورێ كوردستان هەروەسا پشتی جەنگا جیهانیا ئێكێ وداگیركرنا عێراقێ ژلایێ ئینگلیزان، ل ساڵا 1919 كۆلونێل بێل دادوەرێ سیاسیێ ئینگلیزان ل میسڵ و كاپتن سكۆت جێگرێ دادوەرێ سیاسی ل ئاكرێ دسەرەدانەكێدا بۆ ڤی سنووری دشەڕەكیدا دگەل چەكدارێن هۆزێن دەڤەرا ئاكرێ ل ڕێكەفتی 3 / 11 ل ساڵا 1919 دگەل دوو پۆلیسێن تیاری كو هەڤكارێن وان بوون دهێنە كوشتن. دەربارەی ڤێ روویدانێ خێزانا بێل دبیرەوەریێن خۆ دا دبێژیت، « دەمەكێ كێم بوو كولونێل بێل دادوەرێ سیاسی ل هندستانێ هاتبوو عێراقێ ول ویلایەتا مووسڵ دەستبكاربوو لەورا شەهرەزای و خوێندن نەبوو ل پێگەهـ ودابوونەریتێن هۆزو سەرۆك هۆزێن قەزا ئاكرێ كو دەڤەرا عەشائێریه. لەورا كەفتە دناڤ ڤێ شاشیێ دا و ب كوشتنا كۆلونێك بێل وهەڤكارێ وی كاپتن سكۆت سەرپەرشتێ ئاكرێ دیماهیك هات».
هەروەسا باشترین دەڤەردارێ ئاكرێ ددیرۆكێ شاكر فەتاح بووە و د ناڤبەرا ساڵێن 1950 ـ 1958 دەڤەردارێ ئاكرێ بوو و دبنەجهـدا كوردەكێ خەڵكێ كەلار بووە وخزمەتا زۆر دبیاڤێ ئاڤەدانیێ و پەروەردێ رەۆشەنبیری ل باژێرێ ئاكرێ گەهاندیە و رۆژنامەكا هەفتیانە ب زمانێ عەرەبی بناڤێ (اكری) دەكریە و هەر وی سەر نڤیسەریا رۆژنامێ دكر.هەروەسا دیرۆكنڤیسێ عێراقی عەبدولرەزاق حسنی دەربارەی ئاكرێ دبیژیت، « ئاكرێ باژێرەكێ دیرۆكی وكەڤنە ودكەڤیتە رۆژهەڵاتا پارێزگەها میسل.ئەو چیایێ ئاكرێ ل سەر هاتیە دامەزراندن دبنەجها سرۆشتیدا ل شانۆیەكا ڕۆمانی دچیت. »
قەزا ئاكرێ ژ سێ ناحیان پێكدهێت، گردەسێن وبجیل ودینارتە ورووبەرێ گشتی 1936 كیلۆمەتر دووجاریە وهژمارا گشتیا ئاكنجیان 190 هەزار كەسه وزێدەتر 300 گوندان بخۆڤە دگریت.
