ئەفسانە.. دەستكاری و گرێ یا دەخەسیێ

 محسن عبدالرحمن

(بیردانك بنیاتێ ئەرناف و رەوشتییە و ئەو شەنگستەیێ رەۆشەنبیریێ و كەلەكەبوونا روۆشەنبیریێ یە، بیردانك ئێك ژ بنەمایێن تێگەها جوانناسیێ یە بۆ بهایێن رەۆشەنبیری. پاراستنا بیردانكی ئەركێ مە یێ رەوشتییە هەمبەر خۆ و نەڤیێن خۆ. بیردانك سامانە.  (دیمیتری لیخاچوڤ – 1906 – 1999)

ئەدهەم بەگێ شەركەسی بۆ من ڤەگێرا، و ئەو ژ وان بوو یێن ب ئەگەرێ شۆرەشێ دزانی، كو ئەفسەرەكێ بریتانی د ماوەیێ ئەركێ خۆ یێ گەڕیانێ دا ل ئامێدیێ بالندەك دیت، بەرێ تفەنگا خۆ دایێ، لێ ئارمانج نەهنگاڤت، ئێنا ئێك ژ رێبەرێن وی یێن كورد گۆلەیەك بەردایێ و هنگاڤت، ئینا تڕانە ب سەگڤانیا یێ بریتانی كرن، و پەیڤێن دژوار گۆتنێ، ئەفسەر د گۆتنێن وی تێگەهشت و زللەهەك لێدا، یێ كورد ژ ڤێ رەزیلكرنێ توڕەبوو؛ و ئەفسەر كۆشت، هەڤالێن وی ژی پشتەڤانی لێكر و ئەفسەرەك دی و هندەك زێرڤانێن ئاسوریێن ل گەل كوشتن، هوسا شۆرەشێ دەستپێكر. (من عمان الی العمادیە او جولە فی كردستان الجنوبیە، علی سیدو الكورانی، 1939، مگبعە السعادە بجوار محافڤە مصر، ص167.) ئەڤە ل سالا 1919ێ یە، كو پاشڤەمانا هزری و جڤاكی و هەژاری… یێن ئوسمانیا لدویڤ خۆ هێلاین، زێدەباری شینوارێن وێرانكەرێن شەرێ جیهانیێ ئێكێ، كو كوردستان مەیدانا ڤەكری بوو، ژبلی هاتنا ئینگلیزی و سەرەدەریا ئەفسەرێن وان یا دژوار،  ڤێچا هزر د چەرخێن ناڤەراست و دێرین دا بكە؟ كا چەند دەستێوەردان و سەختەكاری د هەر تشتەكێ كوردان دا هاتییەكرن!

–           مە ل داستان و ئەفسانەیا كوردی و كەساتیێن وێ، د تێگەه و رەهەندا وێ یا جڤاكی د ناڤ مێژوویێ دا هزركرییە؟

–           مە د داستان و ئەفسانەیا كوردی دا هزر د كەساتییان دا كرییە ب رەهەندێن مرۆڤی ب تێگەهێ خۆیێ نەتەوەیی د هۆندری چارچوڤەیەك مێژوویێ دا؟

–           مە ژیرانە سەرەدەری و ڤەكۆلین دگەل ئەفسانە و داستانا كوردی دا كرییە، هەلكۆلین لدور شینواران كرینە!؟

ب هزرا من مە نەشیایە لایەنێ خۆیەتی و بابەتی ژێكڤاڤێرین، لەورا ئەفسانەیێن بابكالێن مە كرینە تومارنامەیێن زارەكی بۆ كار و هزرێن خۆ، زمان، پەند، نەریت و سەربۆرێن خۆ تێدا هەلگرتین، د رێرەوێن كار و كریارێن وان دا، ئەوێن بووینە موهرەك كوردی ل ئەنی یا هەبوونا مە، داببنە میراتێ گرانبۆهایێ بۆ مە لدویڤ خۆ هێلا، دا ئەمێن پێنەگەهشتی و هەست ب پەرپڕسیاریێ نەكەین، ل سەر رەفانكا بیردانكێ ب هەلگرین، بێی هزركرن د پارستنا وێ دا ژ دەستكاریێ و رزگاركرنا وێ ژ تایبەتمەندیا وێ یا بەرتەنگ/ جیڤانۆكێن ڤەگێرای/ ب پێشئێخستنا لایەنێ دەروونی – دلینی ل سەر لایەنێ زانیاری، دویر ژ دویڤچوونا ڤەكۆلەر و هەلكولەران، ما مە چ مایە ژبلی كوما ئەفسانە و داستانان كو مالمزێ (رەسید) مەیێ نەتەوەیینە، و نەدبوو مە دەست ژێ بەردابان، یان دویر ژ كەمەرا مێژوویی و راستیا تێگەهێ كوردینیێ تێگەهشتباین، ڤێجا كەنگی دێ بازنەیا دیتنێ بەرفرەهتركەین و كۆژییا مێژوویێ رۆهنتركەین و جهەك ئاشكراتر ڤەگرین.

ئەرێ ما جارەكێ ژ خۆ ناپرسین، بۆچی ئەڤ هەمی كرێتكرنا مێژوویێ، ئەڤ هەمی دەستكارییا جۆگرافی، ئەڤ هەمی بێبۆهاكرنا زمانی، ئەڤ هەمی سەختەكاری د ئەفسانەیان دا، ئەڤ هەمی دەستێوەردانە د كلتوری دا، ئەڤ هەمی گۆمانكرن و شەیتانكرنا دۆندەهێ دا، … و هەر تشتێ گرێدایی كورد و كوردستانێ.             

ژ بێ خۆدانی ئەفسانە و هەمی كلتورێ كوردی كەفتە ژێر چاڤدێری و فشار و سانسۆرا داگیركەران، هندی دشیاندا ب پویرە بر و یێ نەشیاین ب تالان ببەن، هند ب كرێتی دەستكاری تێدا كر، كو تاكێ كورد شەرم ژێبكەت، لێ هەر ب ناڤكا دایكینیێ، ئەوا ب زەحمەت ل سەر دیتن و چاڤدێرییا داگیركەران، وەكو زێ یێ ل گەلی و كەڤران رێكا خۆ ڤەكری، وەسا ئەفسانەیێ بۆ خۆراكدانا هەست ب نەتەوەبوونێ و پاراستنا زمان و ناسنامەیێ رۆل هەبوو.

(ئەوێ بیردانك نەبیت، ژێیاتی بۆ جهی نابیت) مەحمود دەرویش

ئەفسانە هەلاتگەرییە!

هەردەم ئەفسانە پارێزەرا مێژوو، زمان، نەریت … و هەلگرا گیانێ هەلاتگەریا (ئیشراقی) كوردی بوویە، ئەوا هەمی ئەلەمەنتێن پەیوەندیدار ژ (نەبینرای، نەئاگەهی) ب شێوەیێ زارەكی رادكێشیتە خۆ، لێ ئەو چەرخ و لەولەبا لڤاندنا رویدانانە و پەسەندكرنا كار و هزرانە، ئەو تێگەهەكێ ئەندازەییە ل سەر ئاستێ هەمە جۆری یا هەست و هزران، ژ باشی و خرابی بێی ژبیركرنا هەلنگڤتن و ڤێككەفتنان، ئەفسانە خەریبییا ڤەگەڕیانێ یە بۆ قارەمانی و ئازایەتیا بابكالانە.

ئەفسانە نەكومەكا رویدانێن ئاشۆپیێن پڕت و بەلاڤە، ئەو هێڤێنی ڤی رووبەرێ جوگرافییە یا ب كوردستان هاتییە ناڤكرن، ئەو تومارنامەیا ڤێ گەلییە یێ ب كورد د نیاسین، كو هەڤیرێ مێژوویەك دێرینە یا گەلەك دەستان لێك وەرگێرای، ئەم یێن ل هەمبەر گەلەك خالێن مێژوویی یێن هەلاویستی، گەلەك گرێكێن نەڤەكری، وەك مافەكێ مێژوویی بۆ داكوكیكرنێ ل ناسنامەیا نەتەوەیی، دەست داهێلای دراوەستیاینە.

ئەفسانەیا كوردی ئەو دیمەنێ مێژوویی، هزری، هۆنەریی …یە، یێ مە خراپ بكارئینای، و ژ لایێ دوژمنانڤە یاری ب رەنگ و گەه و خالێن وێ یێن گرنگ هاتییەكرن! پەیوەندییا مە دگەل ئەفسانە و تەبایا كلتوری، وەكو خشاندنا ل نشیڤییەكێ حولی یە و ڤێككەفتن ب دیوارێ پارێزبەندیا نەتەوەیی یا پێنەگەهشتییە (دەستهەلاتا ئاغای و مەلای)، ئەڤە ب سمتنا مێژوویی بۆ شویرها پیرۆزییا مەزارگەهەكێ ئاشۆپی ڤێككەفتنە، متمانە ل سەر دەستهەلاتا ڤەگێڕانێ و دویڤكەفتنا كورانەیا مریدی بو شێخی، شاشییەكە د سایكولوجیا مروڤێ كورد دا پەیداكری، هوسا ئەفسانەیێ سەمتا خۆ یا بۆهایی و هێمایی ڤارێكر و بەرەڤ هێمایەك هەڤدژ ڤەگۆهاست.

ئەڤە بەدبەختیا پێكڤەژیانا مە دگەل مێژوویێ یە، كو ئەم ل نێزیك تۆخیبێ شارستانیێ هێلاینە بێی دەرفەتا چوونا دناڤ ژیانا شەهرەوەریێ دا بدەتە مە، ئەفسانە فەرهەنگا هزرێن رێزكرینە، هەستێن كورتكرینە، هیخوازێن پاشخستینە ل تەنیشت سەركەفتن و داكەفتن، رێككەفتن و ڤێككەڤتنێن فرە سەقا و خوەزانە، د تێگەهێ بەرزی و نزمیا جۆگرافیا كاروانی؛ مرۆڤینی ب تێگەهەك مێژوویی یە.

لێ ئەم كورد تا نها ب سێچواریك سیها دینی و چوارێكەك سیها هۆزەكی هەناسەیا نەتەوەیی دكێشین، مەلا ب بریكارێ ئەسمانی و ئاغا باجوەرگرێ خەلیفەی، شاهی و سولتانی …، ڤێچا هزر د درێژە وەغەرا دانان و باركرنا كاروانێن د سەر سكێ كوردستانێ چووین بكە؟ هندە و پتر دەستكاری و گوهۆرین د ناڤان و تەوەرێن نڤیسی و زارەكی دا هاتینەكرن، چەند ستویێ راستیێ هاتییە بادانا، هەمبانا درەوان ب چەند بێبەختیا هاتییە داگرتن! دابگەهینە راستیێ پێدڤییە ڤەگەرینە دەستپێكێ، تامكەینە شرینی و تالیا وێ و دگەل رۆناهیێ د تەنگە تیك و دەرزان را بچینە ژوور، چنكو دەرگەهێ وێ یێ كوردی ژمێژە هۆنی و ب كۆدێن پیرۆزیێ كلیلداین، دا ل ژۆر رویبروی هەر جورە هنكافتنەكێ، نەخۆشیەكێ ببین، لێ هەر ئەو موهركەكا كوردی دهەلگرن، ئەو تومارنامە و گەنجینەیا مە یا مێژوویی یە.

ئەفسانەیا كوردی كەفتیە تۆرەكا بیرتەڤنكی، فرس، ئەرەب، ترك، سێ دەستهەلاتێن لەشكریێن تێهنی دەستهەلات و سۆتیێن بەرفرەهبوونێ، كلتورێن نڤشپەرێسێن ژ فەرمانرەوای تا مەلایی شیر ددەستدایە، كو ئێك ژ كارێن هەرەخەم و هەرەمەزن بو ڤان سێ هێزان پەیڤا (كورد)ە، ب هەمی رامان و گشتگیرییا ڤێ پەیڤێ، ئەوژی بچویككرنا خۆ گوریكرنێ ب پەراوێزكرنا قوربانیدانێ، ل هەمبەر مەزنكرنا زاراڤێ دەخەسیێ (خیانەت) یە، بەلاڤكرن و كەهیكرنا تێگەهێ خیانەتێ ب مەبەستا پەیداكرنا بێباوەریێ، وەكو چەكەكێ دەروونی، كو تێدا گەلەك د سەركەفتیبوون، وەكو ئەفسانەكرنا گیانێ خۆراگری و خۆگوریكرنێ د قارەمانیا برادوستیان هەمبەر هێرشا عەباسێ سەفەوی دا، ئەوژی ب پەراوێزكرنا گیانێ ئازا و شیان ل سەر هەڤڕكیێ ل جەم تاكێ كورد، و ب چێتركرنا مرنێ ل سەر ژیانا سەرشوریێ، ب داكوكیكرنێ ل سەر تیكا دەخەسیێ، لایەنێ /ئەرێ/ ژ تاكێ كورد پشتگۆه ئێخست و رۆناهی بەردا سەر لایەنێ /نەرێ/ ئەوژی خیانەتا مەحمودێ كەلێتانی و توتیكانە ڤەگێرا، هەروەسا داستانەك ب مێرینی و ژنینی یا كوردان توماركری كراسەك دینی لبەركر، بێی لبەر چاڤوەرگرتنا شیانێن لەشكری ژ هژمار و جۆرێن چەكی، بێی تەخمینكرنا رووبەرێ جوگرافیێ دەولەتا سەفەوی هەمبەر قەبارێ میرگەها برادوستی، ئەرێ بێی فاكتەرێ دەخەسیێ كەلا دمدم تا چەند دا خۆ ل هەمبەر هێرش و دورپێچا لەشكرێ سەفەوی راگریت!؟

بچویككرنا چییەتیا /خۆگوریكرنێ/ ب پەراوێزكرنا قەبارێ قوربانیدانێ، ل هەمبەر مەزنكرنا /دەخەسیێ/! وەكو ئەفسانەكرنا قوربانیدان و گیانێ خۆگوریكرنێ، لدەڤ مللەتەكی د قارەمانییا داستانا /دەمدم/ دا، ل هەمبەر بەرفرەهخوازیا دوژنمكارانە یا عەباسێ سەفەوی، دبەرامبەردا داكوكیكرن ل سەر دەخەسییا ئێك كەس و ئەفسانەكرنا قۆربانیێن مللەتەك خۆگوریكەر.

دیسان د ڤەگێرانا زارەكی و ئاگەهێ كومەكیێ مللیێ كوردی دا هاتە چەسپاندن، كو میر بەدرخانی /1843/ دەولەت دامەزراند، لێ دەخەسییا ئێزدین شێری ئەگەرێ ژناڤچوونا دەولەتا وی بوو، دا جارەكا دی/ خەونا/ كوردی ب بەرهاڤێت، ڤێ جارێ ژی / پزۆ، بوویی/ مری هات، لێ دا ل لایێ دیێ روویێ ڤی دەخەسی بنێرین، چاوا ئەڤ دەخەسێ نیشتیمانپەروەر، ترسنۆكێ وێرەك.. پشتی ماوەیەكێ كێم بەربوو دەستهەلاتا داگیركەری، دا سەركێشییا مەزنترین سەرهلدانا كوردی -1854- ل دژی ستەمكاریا تركا د چەرخێ نۆزدێ دا بكەت، ئەو سەرهلدانا شینوارەك نەهێتە ژێبرن د مێژوویا كوردی دا هێلای (البدرخانیون بوصفهم البدرخانیین، ابراهیم محمود، مركز بێشیكجی للدراسات الانسانیە، كوردستان – دهوك، 2020، ص59-61).

و نەهەما هەلكەفتبوو كو سترانبێژ و شاعر پێ بێژن، تاكو ئێزدین شێر بوویە پشكەك ژ فلكلوری كوردی و دیلان ل بەر ناڤێ وی بهێتەكرن، ئەو سەرپشكبوویە ب گشتگیریا خۆ كو بۆ ئێكەم جار دەڤەرێن بەرفرەه ژ باكوور و رۆژئاڤایێ كوردستانێ ڤەگرتن، سەرهلدانا ئێزدین شێری بەرهەڤبوونەكا بەرچاڤ د دیلان و سترانا فلكلوریا كوردی دا هەیە، دوپاتكرنە ل سەر گرنگییا ڤێ سەرهلدانێ دا ببیتە خالەكا وەرچەرخانا توماركری د ئەرشیفێ بەرسینگگرتنا كوردان بۆ داگیركەران دا.

لۆلۆ پسمامۆ چما دەنگ ناكی

سەرێ خۆە جارەك بلند راناكی

لەشكرێ دوژمن ل چیایێ ژۆری

وەك خۆشمێرا ژ هەڤ بەلا ناكی

لۆلۆ پسمامۆ زانم خۆشمێری

پسمامێ روستەم و ئێزدین شێری

رۆژا هالانێ رۆژا لێدانێ

مێر و گەرناس دۆتمام ب گۆری (جگەر خوین) 

دهەمان دەمدا سترانا فلكلوری:

ئەز خەلەفم؛ خەلەفم

هاوارە میر هاوارە میر

ئێزدین شێر بەگێ بۆتانم

خوەدیێ شوورێ ب سەدەفم

هاوارە میر هاوارە میر

 ئەڤ ناڤتێدانا ئێزدین شێری ب شانازی و هەڤگۆنجاندنێ دگەل روستەمی، مە هانددەت پڕسیارا سەرەكی: چاوا چێدبیت شانازیێ ب قەهرەمانیا كەسەكی بكەین، پێشی وێ شەرمزارییەك مەزن /دەخەسییا نەتەوەیی/ كرییە؟ ل ڤێرە ئەم ل پێش تیكەك مێژوویی داینە، كو رۆناهیا پێدڤی بەرنادەت كویراتیێ دا قۆلاچ و پاشییا شكەفتا هرزا مە دا رۆهنببیت، ب مگرتیا كورد هێش ژ لایێ ژیری ڤە د پێنەگەهشتینە!

ئەڤە ئاماژەك گرنگ و هەژی لێ راوەستیان و دویڤچوونێ یە، هەڤدژیا د سالۆخەتێن كەسی د

كەساتیا ئێزدین شێری دا/ خیانەت و نیشتیمانپەروەری، مێرچاكی و دویڤەلانكی/ چاوا ب هەڤرا كومبوون، وەسا دیارە بێی رۆلێ كرێتێ ئێزدین شێری، هێزێن ترك نەشێنە بەدرخانێ پشتەرێبووی ژناڤببەن، هەمان كێشە و بەهانەیا /كەلا دمدم/ە، ماندەلكرن و ل بەرچاڤ نەوەرگرتنا هێزا دەولەتا ئوسمانی ژ هژمارا لەشكری و چەندی و جۆرێن چەكی و هەڤكارییا ئەلمانی؛ و بەرژەوەندیێن نێڤدەولەتی/ فرەنسا، بریتانیا/  هەڤپەیمانی و فشارێن هەرێمی، هەمبەر هێزا میرگەها بۆتان.

هەڤڕكی و ناكوكی، پیلانگێری تاكو شەرێن خویناوی د ناڤبەرا ئەندامێن مالباتێن دەستهەلاتدار دیاردەكا مێژوویی یە، ئەو ژ نیشانێن وەرارێ یە و ل داویێ ئەنجامێن ئەرێنی هەنە، ئەگەر ل قۆناخێن دروست دەربازبوو، كو ئەنجامێ هەڤڕكیێ یان ململانێ لایەنەك زال دبیت، دا دەستهەلات بكەڤیتە ل ژێر ئێك سەركێشی دا، لێ یا بالكێش و ناوازە چ هەڤڕكیێن د ناڤ مالباتێن میرێن كورد دا و تا دگەهێتە حزبێن هەڤچەرخ، هەڤڕكی مایەیێ خوینبەربوونا شیانێن لەشكری و ئابووری بوو، ب مەبەستا لاوازكرنێ چنكو هەردەم هۆكارێ دەخەسیێ ب هێز یێ بەرهەڤە، چنكو د ڤەگیرانان دا پتریا ڤان هەڤڕكییان دەستێ داگیركەرێ ترك یان فرس ل پشتە، و مەبەست پێ لاوازكرنا لایەنێ كوردییە، ئەڤە ژ هەڤڕكیێن خویناوی یێن حزبێن كوردی یێن هەڤچەرخە، كو بەردەوامیا هەڤڕكیێن مالباتێن مێرگەهان دیارە.

ئەنجامێن ڤان هەڤڕكییان ئەوە ئەگەر كەسەك یان لایەنەك سەركەفت، ئەو ب خۆ ب شێوەیەك راستەوخۆ، ژ قەرداریێ بۆ داگیركەری و پتریا جاران ژ لاوازی ملكەچی دوژمنی دبیت، ئانكو سەركەفتنا درەوە و نەپترە ژ خۆ خاپاندنێ، كو ئەوێ سەركەفتی نابیتە سەركردە، هندی دبیتە بریكارەكێ بێ بڕیار و كریار، ئەو تنێ باجوەرگرێ دەستهەلاتێ یە!

ئەگەر ئەڤە بارێ مێژوویا مە یا هەڤچەرخ ، ژ سەرهلدانا عەبەیدەللایێ نەهری 1880 و هێرڤە بیت، ئەرێ چاوا سەیر دبینین داستانا دمدم ببیتە ئەفسانە، و ناكوكییا (بەدرخان – ئێزدین شێر) بیتە دەخەسی، ئەرێ حالێ روودانێن دێرین د مێژوویا كوردی دا چەند دزی و دەستێوەردان تێدا هاتیەكرن، و چەند هاتیە شێواندن و كرێتكرن!؟ یا نەخۆش ئەوە تا نها یا دۆژمنان گۆتی، تۆتیكانە ڤەدگێرین، بێی هەلكولین ل ژێدەرێن جۆدا و ڤەكولینێن ل سەر بنەمایێن زانستی و ژیری لدور بكەین، ئەڤە میری بەهدینانێ ب شانازی خۆ ب عەباسی ددەتە نیاسین، و میر میقداد مدحەت بەدرخان د ئێكەم ژمارەیا رۆژنامەیا كوردستان، ل 22 نیسانا 1898ێ خۆ ب نەڤیێ خالدێ كوڕێ وەلیدی ددەتەنیاسین! ڤێچا تەبایا مللەتی چاوا هزردكر؟

دیسان دانەنیاسینا میرێ گەورە ب (میرێ كۆرە) ب مەبەستا شكاندنێ، كو كۆرە هێمایێ خراپكاریێ یە، و گرێدانا هەلوەشیانا میرگەها بەهدینان و سۆران ب فەتوایێن مەلا یەحیایێ مزویری و مەلا محەمەدێ خەتی ڤە، بیێ هەما هزركرن د شیان و سەنگا هەر ئێك ژ ڤان میرگەهان هەمبەر دەولەتا داگیركەرێ ترك دا.

(شێربنێ كاكلكا دنێ، شرینا لبەر دلێ منێ ) سەرهاتییا كوردی

كورد و گرێیا دەخەسیێ!

(مێژوو گۆتن و ڤەگێرانە لدور ئازادیێ، گریكییان ناڤێ ئەفسانە لێكرینە ب رامانا چیرۆكا ئارمانجبەر) حكمت الحاج، مبادرات- نقدیات معاصرە، مومنت – كتب رقمیە، 2021 ص14. پرسیار ژ چرچلی (وینستون تچرچل، سەرۆك وەزیرێن بریتانی (1940-1945، 1951-1955).) هاتە كرن: بۆچی بریتانیا هندستان ل رۆژهەلاتی داگیركر، ما ئیرلەندە ل تەنیشت وێ نەبوو!؟ ئەوی بەرسڤدا: بۆ داگیركرنێ پێدڤی ب كێمەك دەخەس و گەلەك گەمشەیان هەیە و ئەڤە ل ئیرلەندە نەبوون.

دەخەس كییە و بۆچی دەخەسیێ دكەت؟

ئەوێن دیتین كو بزاڤا چەكداری دژی دەولەتێ خۆكوشتنە، ئەوێن د دەستەیا سەركێشیێ دا هەمبەری تاكرەوییا سەركردەی راوەستایێن، ئەوێن داخوازا خۆرێكخستن و دەستپاكیێ د ناڤ دەولەت یان شۆرەشێ دا كرین…ئەرێ دەخەسن؟

ئەرێ پترییا جاران ئەوێن ب شۆرەشێ رادبن، ژ داگیركەری ستەمكارتر لێناهێن، وەكو گۆتنا سەركردێ ڤێتنامی بۆ سەركردێن شۆرەشا فلەستنی!ما سەركردەیێن شۆرەشگێر د مێهڤانخانەیێن پێنچ ستێرڤە ژنێن جوان خزمەتا وان دكەن، دبنە خودان زەڤی و زار و كۆمپانی!؟

لدویڤ ڤی پیڤەری بزاڤێن چەكداریێن كوردی و بزاڤا فلەستینی ب شۆرەش دهێنە هژمارتن؟

 ئەو كیش مللەتە جارەكێ دەخەسەك لێ پەیدانەبووی، و ئەو دەخەس نەهاتییە شەرمزاركرن و بوویە هێمایەك نەفرەتبار و هەر كەسێ ژ رێ و ئاراستەیا نەتەوەیی و نیشتیمانی لابدەت، ب وی دەخەسیی نەهاتیە ناڤكرن، دەمێ سەرۆكێ میسرێ محەمەد ئەنوەر سادات چوویە ئیسرئیل و پەیمانا ئاشتیێ ل گەل (مەناحیم بیگن)ی موهركری، سەرباری كو ئەو تا نها قارەمانێ ئێكەم و داوی سەركەفتنا ئەرەبایە ل سەر ئیسرائیل، لێ د سەر هندێ را ئەربا ب (ئەبو ریغال) ناڤكرن (ئەو ئەرەب یێ ل پێشی ئیسلامێ بۆ لەشكرێ ئەبرەهەیێ حەبەشی بوویە رێبەر، لدویڤ ڤەگێڕانا عەرەبی و دینی.)!

د ناڤ كوردان دا گەلەك كەسان رۆلێ دەخەسیێ گێرایە، وەكو (مەحمودێ كەلیتانی) د داستانا (كەلادمدم) دا، (ئێزدین شێر، مەلا یەحیا یێ مزوری، مەلا محەمەدێ خەتی…، تا دگەهیتە (فەخری نوری) ل سەردەمێ كومارا تركی!

لێ لدویڤ ژێدەرێن مێژوویی تا نها ئێكەم و گرنگترین كریارا دەخەسیێ ژ (هارپاك) دەستپێكرییە و ب دیتنا من پێدڤییە هارپاك ببیتە نموونەیا نەفرەتبار، چنكو ئەڤ كریارا نەرەوا و هەركرێت د ناڤ هەمی مللەتان دا رویددەت، لێ جوداهییا مللەتان ل گەل مللەتێ كورد، ئەوە مللەت دەخەسێن خۆ ب زێندیبوون سزاددەت و ب مریبوون نەفرەتباردكەت! و ئێكەم دەخەس دكەتە نموونە و بەردەوام ب نفرین و نەفرەت ل بیردئینیت، دا كەس چاڤ لێ نەكەت، ل سەرهلدانێ ئەنفالچی و ئەوێن هێش خوینا جانگوری و هاوولاتیێن بێگۆنەه ب دەستانڤە، ل شوینا سزادانێ یان بكێمی دویرئێخستنا وان ژ مەیدانا سیاسی و كارگێری دبینین هاتنە خەلاتكرن!

هارپاك نموونەیێ دەخەسییا نەتەوەیی:

–           كەیخسرەو كوڕێ فراووتی: شاهنشینا ئاسور ل سالا 612پ.ز ژناڤبر و پشكا هەرە مەزنا وەلاتێ كوردان رزگاركر، ل سالا 585 پ.ز مر.

–           ئەستیاگز كوڕێ كەیخسرەو: ئەو خۆدانێ پرۆژەیەكێ پادشاهی بوو، ل سەر دەمێ وی دەولەتا میدیا بۆ پادشاهی و سنۆرێ وێ گەهشتە ئەفگانستانا نها ل رۆژهەلاتی و ئۆقیانوسێ هندی ل باشووری و دەریا سپی ل رۆژئاڤا، ئەستیاگز شاهەكێ زیرەك و هیخوازبوو، و د سزادانا بەرپڕسێن خەمسار دا یێ دژواربوو، ئەڤە بۆ جهێ نەرازیبوونا هندەك سەركردەیێن میدی وەكو سەركەردێ لەشكرێ هارپاكی، هۆسا ب نهێنی ل گەل كورشێ فارس كەفتە پیلانێ دژی ئەستیاگزی، ل سالا 553پ.ز یاخبوونێ روودا و ئەستیاگزی بەرسینگێ وان گرت، د شەری دا هارپاكی خۆ ب شكەستی دیاركر، ل پەی رێككەفتنێ، هوسا ئەستیاگز د شەری دا شكەست و خۆ ڤەكێشا پایتەختی ئەكباتان (هەمەدان) و سەركێشییا بەرخۆدانێ كر، ل 550پ.ز هێرشكەران ئەكباتان ستاند و ئەستیاگز هاتە دیلكرن، ل دەمێ دوورئێخستنا وی بۆ زیندانەكا ل باكوورێ رۆژهەلاتی ئیرانی، ئەو هێلانە ل بیابانێ دا ژ تێهنا بمریت. هۆسا ب فەرمی دەولەتا میدیا ب داوی هات.

یا بالكێش ئەوە هارپاگ ل زیندانێ سەرەدانا ئەستیاگزی دكەت و دەمێ ل دور پیلانا هاتییەكرن گۆتیێ، ب كەرب بەرسڤدا و هشداری دایێ: (ڤێجا تو نە پیسترین مرۆڤی، بەلكو گەمشەترین زەلامی ژی، ئەگەر ئەڤە كارێ تەبیت، باشتربوو تو ببایە شاه، و ئەگەر پێدڤیبا تەختی رادەستی كەسەك دی بكەی، یاباشتر بوو تە ئەڤ خەلاتە پێشكێشی میدییەكی نە فارسەكی كربا، لێ نها میدیێن بێگۆننەه ژ سەروەران دێ بنە بەندە) (تاریخ هیرودوت، ص93.) ، ئەڤە دلسۆزییا ئەستیاگزییە بۆ مللەت و وەلاتی و راددەیا هشیارییا وی ب مەزنی و كووراتییا پیلانگێریێ دیاردكەت.

نها ژی گەلەك دەنگ ب دژی گەندەلی و بێدادییا كارگێرییا حوكمەتا هەرێما كوردستانێ دهێتەكرن، ئەڤە ئاساییە لێ یا نەئاسایی و ب هزرا من دەخەسیەكە ژ جۆرێ (هارپاكیێ)، دەمێ ل هەمبەر بێدادییا حكمەتا خۆمالییا كوردی پەنا بۆ حوكمەتا داگێركەرا ئیراقا ئەرەبی ببەین، پەسنا وێ بكەین و دزانین سەدام خۆشمرۆڤێ هەمیان بوو، لەورا ئەگەر دەستهەلاتا هەیی یا كوردی ب دلێ مە نەبیت، ب دیتنا من دوبارەكرنا رەشەتاوانا هارپاكی خۆكۆشتنەك هەڤچەرخە، بەلكو پێدڤییە درویشم و داخوازیێن مە گوهۆرینا سەرەدەرییا دەستهەلاتێ‌ بیت، و ئەگەر چارە نەبوو كار بۆ گوهۆرینا دەستهەلاتا بێدادا كوردی ب دەستهەلاتەك كوردی یا دادوەربیت! ئانكو هەر سەرەردی دگەل بەغدا وەك داگیركەرا باشوورێ كوردستانێ بهێتەكرن، چنكو هەر رەوایی دان ب بەغدا خیانەتە!

لڤێرە تنێ دێ وەك نموونە بەحسێ (سلێمانی حەلەبی) كەم، كو ئەو ژ مالباتا (ئوسكوبارێ) یە ژ گۆندێ كوكانێ یا سەر ب دەڤەرا ئەفرینێ ڤە ل باكورێ حەلەبێ، كا چاوا پشتی كوشتنا وی بۆ سەركردەیێ لەشكرێ فرەنسا ل مسری، ئاشۆپەگەڕییا جڤاكی و تێكدانێ رۆلی َخۆ گێڕایە و، مە كوردان بێی دوڤچوون و تویژاندن باوەركرییە! ئەڤ دوو بۆچوونێن هەڤدژ، یائێكێ نڤێسەر (خیرالدین الاسدی 1899- 1971) د (موسوعە حلب المقارنە) دا دیاردكەت، كو (سلێمانی حەلەبی) ئەو گەنجەكێ سەرگەرم و نەزانە ژ مالباتا (ونس) ژ تاخێ (مستدامیە) و خانیێ وان هێژ مایە، ئەوی پشتی ژنبابا خۆ كوشتی ژ سزایێ مرنێ ترسیا، ئینا شێخەكی شیرەتكر و گۆتێ گاورەكی بكۆژە دا خۆدێ ل تە ببوریت، كو وی دەمی نۆچەیێن ناپلیونی ل مسرێ ئاخفتنا خەلكی بوون، ئینا دیت كو بچیتە مسرێ و وی بكۆژیت، لێ دەمێ گەهشتی مسری ناپلیون ڤەگەڕیابوو فرەنسا و ژەنەرال كلیبەر ل جهێ وی بوو.  ( جریدة ابو الهول السیاحیة، د. اسلام محمد سعید)

ئەو ڤەگێڕانا ئەرەبا و ئەڤە ڤەگێڕانا تركا و دویڤەلانكێن وان، ل ڤەگەڕیانێ بۆ قاهیرە ل سالا 1800ێ سلێمان د باژێرێ ئورشەلیم (قودس) و غەززە را بوری، كو والیێ ئوسمانی یاسین ئاغا دیت، ئەوێ چل قورش داینێ خەرجییا رێكێ بۆ مسرێ، ئینا ئەوی خەنجەرەك پێ كڕی.

د ڤەگیڕانەكا دی دا هەمان والیێ ئوسمانی دگەل سلێمانی رێكدكەڤیت، ئەگەر سلێمان نابلیونی بكوژیت، ئەو دێ قەرێن بابێ وی ئەداكەت!

هوسا نڤێسەر و مێژونڤێسێن ئەرەب و ترك روویدانێن مێژوویی تێكددەن و هەولددەن ستویێ راستیێ بادەن، ئەوان ژبیركرییە كو ئەورۆپی ل وێدەرێ بوون و ب هویری رویدان توماركرینە، چنكو سلێمان زیندی گرتبوو؛ و دادگەه پێكربوو، لێ نزانم كا كوردەك پرسییە، كا سلێمانێ ژ فرەنسییا رەڤی چاوا هاتە گرتن؟

 ل دووماهیێ سەختەكاری هەر دێ ئاشكرا و بەلی بیت، ئەرێ بەرهۆشە خویندكارێ ئەزهەرێ هند یێ ساویلكە و خشیم بیت، كو بێ پارە ژ ئەفرینێ بچیتە مسرێ؟ دیسان ئەوێ ژنبابا خۆ بكوژیت، ئەگەر راستبیت، بۆچی كۆشت، بێدەستی یان بێ بەخەتی بوو؟ دا هند هەست ب گۆننەهێ بكەت، تاكو هزر د كوشتنا مەزنترین سەركردێ جیهانێ د وێ چەرخی دا بكەت، ئەوژی ژەنەرال ناپلیون بوناپەرت بوو، بەرهۆشە خویندكارێ ئەزهەرێ د شریعەتی دا هندە نەزانیت،  كو نەزانیت ژێبرنا گۆننەها كوشتنا ژنەك موسلمان ب كوشتنا كەسەكێ نەموسلمان ژێناچیت، یان ئەو دیناتی ئەنجامدا دا قەڕین بابێ خۆ ئەدابكەت!؟ ما قەرێن بابێ وی چەندبوون؟! دیسان ئەرێ والیێ ئوسمانی یاسین ئاغا هند یێ جوامێربوو، كو هەما دەرگەهێ وی یێ ڤەكریبوو دا خویندكارەكێ سنێلە بساناهی بچیتە دیوانا وی؟

ئەڤە سەختەكارییە د مێژوویێ دا، ئانكو سەپاندنا هزرا كەسی ( خۆیەتی) ل سەر یێن دی، ب شێوەكی كو ل شوینا نڤێسەر بچیتە د ناڤ كەساتیێن مێژوویی دا، ئەوان كەساتییان دئینیتە د ناڤ خۆ دا. هەروەسا هزركرنە ل دەرڤەی دەمی ب زالكرنا بیردانكێ ل سەر مێژوویێ، ئەڤ دژاتییا مێژوویێ ژ نەبوونا ڤەكۆلینا زانستی پەیدادبیت، ئەڤ شێوازێ نڤێسینێن مێژوویی دبێژنێ تەلیا ئاناكرونی، تەلیا ئاناكرونی  ( فخ الاناكرونیە) سمینارەك ژ لایێ پرۆفیسۆر د.  سەدیق، زانكۆیا دهۆك، سەنتەرێ بیشیكجی، 29/11/2022 هاتە پێشكێشكرن.

سەرێ سلێمانێ ئەفرینی و خەنجەرا وی تانها ل مۆزەخانا لوڤەر دپاراستینە! لێ بۆچی ئەڤ هەمی چەپدان و سەختەكارییە د ڤەگێرانێ دا، ئەگەر ئەڤ سەختەكارییە د سەردەمێ نوی دا روودابیت، پا د مێژوویا ئەیوبی و یێن بەری وان دا چەندبوویە؟ 

ئەگەر بێژن هندی یێ ب عار و ئۆلداربوو، ئەڤە دبیتە پەسن بۆ گەنجێ ئەفرینی و ئەڤە ژ پراسییا ئەرەب و تركا ناهێت! ڤیابیت ل درەوەكێ بگەرن، دا باوەرییا وی یا دینی و و عارا وی یا نەتەوەیی و قارەمانییا كەسی پێ بێبهابكەن! چنكو ب گرتنا مسرێ فرەنسییا ئوسمانی شكاندن و عەرەب داگێركرن، ڤێچا ژ هەمی عەرەبا و خەلكێ مسرێ و دەولەتا ئوسمانی گەنجەك كورد ئەڤ كارێ ئاگرباز (مغامرة) كری! و ئەڤە بۆ هەردوویان شەرمزارییە.