بنەكۆكا كوردان و بابكالكێن وان یێن دیرۆكی

– پشكا ئێكێ ـــ

پ.د. فەرسەت مەرعی

وه‌رگێڕان: سالح يۆسف سۆفى

دەڤەرێن بلندێن باكوور و رۆژهەلاتێ وارێ ل ناڤبەرا هه‌ردو رووباران (كوردستان) ب وارگەهێ ب راستایێ كوردان دهێتە هژمارتن، ئەڤ عەردێ كوردان دەڤەرەكا چیایی یە و ئەو دەڤەر د دیرۆكا كەڤن دا ب گەلەك ناڤان ناڤدارە، وەكی: سوبیر، سوبارتو، گۆتیوم، زاموا، عالیاتم، كوهستان، بلاد الجبال)، لێ هەر ژ سەدسالا دوازدێ یا زایینی وەرە ب كوردستان هاتییە نیاسین و ب ڤی ناڤی د پەرتووكا (نزهة القلوب) یا جۆگرافیناسێ ئیرانی حمدالله المستوفي القزویني (1281-1349ز) دا هاتییە تۆمار كرن و ل دووڤ گۆتنا وی كوردستان ژ شازدە ویلایەتان پێك دهات و ناڤەندا وێ (كەلا بهار) ل باكوورێ هەمەدان باژێڕێ نۆكەیێ كوردستانا ئیرانێ بوویە.

كوردستان هەڤسنوورێ ویلایەتێن عیراقا عەرەبی و خۆزستان و عیراقا فارسی و ئازەربایجان و دیاربەكرێ بوو (كو دیاربەكر ئەڤ دەڤەرا كوردی ــ وارێ كوردوینی ـــ ل سەردەمێ سەلجۆقییان د ناڤ ئیدارا كوردستانێ دا نەبوو)، پاشی ل سەردەمەكێ درەنگ ب ناڤێ كوردستان هاتە نیاسین دەمێ گەڕیدەیێ ئۆسمانی ئەولیا چەلەبی (1611-1682ز) یێ ل سەدسالا هەڤدێ ل هەمی دەڤەرێن وێ گەڕیای، چەلەبی د پەرتووكا خۆ (سیاحەتنامە ـــ پشكا چارێ) دا تێگەهێ كوردستان بەرفرەهـ كر و دبێژیت: ویلایەتێن ئەرزەرۆم، وان، هەكاری، دیاربەكر، جزیرە(=جزیرا بۆتان)، ئامێدیێ، مووسل، شەهرەزوور و ئەردەلان ئەڤە هەمی پێكڤە كوردستانێ پێك دئینن و ب هەڤدە رۆژان دهێتە بڕین، دیارە ژی گۆتنێن ڤی گەڕیدەیێ چەلەنگ د سەردەمەكی دا بوون كو تێدا تێگەهێ كوردستان ژ مه‌دلووله‌كێ سیاسی ـــ ئیداری بۆ تێگەهەكێ نەتەوەیی هاتبوو گوهۆڕین، ژ بەر هندێ و ل سەر ڤی بنەمای دبینین كو خەلكی ل دەرڤەی ڤان دەڤەران و دوور ژ كوردستانێ ژی ئەڤ ناڤە (ئانكو كوردستان) ب كار ئینایە و بۆ هندەك دەڤەرێن خوراسان یا رۆژهەلاتێ ئیرانێ ژی گۆتییە كو كۆمێن كوردان لێ دئاكجینە، نەخاسمە ژی دەڤەرێن: قۆچان، شیروان، سبزوار، بیرجند، بوجنورد) و دەڤەرێن دەردۆرێ باژێڕێ مەشهەد (= طوس یا كەڤن)، ئەڤ هەمی دەڤەرە ل ئیرانێ، ئەفغانستانێ و نیڤا ئاسیا بوون و ل سەردەمێ نادر شاهـ (1736-1747ز) ب كوردستان به‌رنياس بوون.

هەروەكی دهێتە زانین، چ گەل ب ئاوایەكێ نشكاڤەیی ل سەر روویێ عەردی پەیدا نەبووینە كو هەمی تایبەتمەندیێن خۆ هەبن، هەروەكی چەوان مرۆڤ ب هەمی ڤێ هێزا تەكنۆلۆژییا ئالۆز پەیدا نەبوویە و ئێكسەر كۆنترۆل ل سەر ژێدەر و یاسایێن سروشتی نەكریە، بەلكی ئەڤ مرۆڤە یێ كو ب تنێ دژییا، پاشی چوو د چارچۆڤێ رێكخستنەكا هۆزایەتی دا كو ئەڤە وەك ئێكەم فۆرمێ جڤاكی بوو يێ پشتی وى جڤاكێ دەستپێكی هاتى يێ وه‌كى كه‌رێ په‌زى(القطیع البدائی) دژييا، ژ لایێ دەیكێ ڤە مرۆڤاینی ل ناڤبەرا وان چێ بوو و ب رێیا كارێ ب كۆم و بەڕەڤانییا هەڤپشك، بۆ به‌رژه‌وه‌ندييا گشتى خڕڤه‌بوون ل ناڤبه‌را وان په‌يدا بوو. 

 ل پێشییێ، دگەل پێشكەڤتنا مرۆڤی، وەرگوهێزێن كویرێن ئاوایێن لێكخڕڤەبوونا خەلكی چێ بوون هەتا وی دەمێ نەتەوە پەیدا بووین، پەیدابوونا ڤان نەتەوەیان ژی نە ژ بەر وێ زێدەبوونا ئاسایی بوو یا د هژمارا كەسێن هەر هۆزەكێ دا چێ بووی، بەلكی ژ بەر پەیدابوونا جڤاكەكێ نوو یێ جۆرەیی بوو، ئەڤە ژی نە پێكهاتەكا حكومی یان ئابۆرییە، بەلكی پێكهاتەكا جڤاكییا ل ناڤبەرا خەلكییە و ب ئاوایەكێ دیرۆكی چێ بوویە و ب رێیا ناڤكرنەكا گشتی، عەرد، كەلتۆر، زمان، پێكهاتا دەروونی، داب ونەریتێن دەستنیشانكری و.. هتد. ئێكگرتییە.

هەر بۆ نموونە، ل كوردستانێ و دگەل دەستپێكا سەردەمێن دیرۆكی، هندەك ناڤ پەیدا بوون و دەربڕین ژ نەتەوە و ئێكەتییێن هۆزان دكرن و رۆلەكێ سەرەكی و شارستانی ل دەڤەرێن هەبوونا خۆ یان ل دەرڤەی وان دەڤەران دگێڕان و ب رێیا تۆمارێن سۆمەری، ئەكەدی، ئاشۆری و ئۆرارتی دەنگوباسێن وان گەهشتینە مە.

هەژی گۆتنێیە ژی بێژین كو ئێك ژ راستییێن تایبەت ب دیرۆكا دەڤەرا كوردستانا كەڤن ئەوە كو كەڤنترین نەتەوەیێن ئاكنجیێن وێ دەڤەرێ یێن ناڤێن وان د دەقێن بزماری دا هاتین، د بنەكۆكا خۆ دا دزڤڕنە وێ دەڤەرا دكەڤیتە ناڤبەرا (رۆژئاڤا و باشوورێ رۆژئاڤایێ دەریاچەیا وانێ)، ئەڤ راستییا گومانبڕ بۆ مە دیار دكەت كو ئەڤ دەڤەرە وارێ رەسەنێ وان نەتەوەیانە یێَن ل كوردستانێ ئاكنجی بووین، ژ وانا كورد ژی.

ئەڤ وارگەهە، هەروەكی زانیاری ئاماژێ پێ دكەن، ژ دو دەڤەرێن سەرەكی پێك دهات كو ئەو ژی دەڤەرا (سو) و دەڤەرا (كردا)نە، ئەڤ زانیارییە بۆ مە ژ وان نڤیسینێن بزماری هاتییە پشتڕاست كرن یێن شاهـ شوسین(2036-2028 ب.ز) شاهێ چارێ یێ بنەمالا سێیێ یا ئور (2111-2003ب.ز) ل پشت خۆ هێلاین و تێدا ئەڤ دەقێ بزماری هاتییە:

بنەكۆكا نەتەوەیێن د دیرۆكا كەڤن دا ل دەڤەرا كوردستانێ ئاكنجی بووین، ل هەردو دەڤەرێن (سو) و (كردا) بووینە.

(ئیرننا حوكمدارێ دەڤەرا سو و عەردێن دەڤەرا كردا)، KA یا دووماهيیێ ئێكە ژ ئالاڤێن زێدەكرنێ یێن سۆمەری، چونكی پەیڤا مادا ـــ MADA كو رامان ژێ (وار ــــ عەرد)ە ل سەر باژێڕێ (كردا) هاتییە زێدە كرن، هەروەسا ڤەكۆلەرێ بزمارییێ فڕەنسی (تورو ــــ دانجن THUREAU ) یێ بۆ جارا ئێكێ ئەڤ دەقێ بزماری ئینای و د  REVUED ـــ دا بەلاڤ كری، كەڤتییە د شاشییەكا سڤك دا و وەسا ل قەلەمدایە كو ئالاڤێ (KA)یێ زێدەكرنێ هەر ناڤێ باژێڕێ (DA/KAR) ب خۆ بوویە، ژ بەر هندێ، ناڤێ باژێڕی ب ئاوایێ KAR.DAKA خواندییە، كو ئەڤە ژی ئەو شاشییە یا (تورو ــــ دانجن) كەڤتییە تێدا و رۆژهەلاتناسێ رۆسی ڤلادیمێر مینۆڕسكی (1877 – 1966ز) ژی بێ گوهۆڕین ژێ وەرگرتییە، گرۆڤەكێ دی ئەوە كو نەخشەیێ دروستێ دەڤەرێ (KAR.DA)یە، ئەڤە ژی ئەو خواندنە یا ڤەكۆلەرێ بزماری ئیزارد EDZARD پێشكێش كری، وی هەر ئەو ناڤ د دەقەكێ دی دا  ب ئاوایێ (GAR.TA) خواندییە، بۆ زانین ژی، نیشانێ بزماری یێ تایبەت ب بڕگەیا GAR ڤە ب ئاوایێ KAR ژی دهێتە خواندن و نیشانێ تایبەت ب بڕگەیا TA ژی وەك DA  دهێتە خواندن، ب ڤێ چەندێ، دشێین ناڤێ GAR.TA ب KAR.DA بخوینین، بێی هندێ تشتەكی ژ راستییا ڤی ناڤی بگوهۆڕین، سەرباری هندێ ژی، جهێ دەڤەرا GAR.TA هەر ئەو جهێ دەڤەرا KAR.DA یە.

ژ یا بۆری باش دیار دبیت كو بنەكۆكا نەتەوەیێن د دیرۆكا كەڤن دا ل دەڤەرا كوردستانێ ئاكنجی بووین، ل هەردو دەڤەرێن (سو) و (كردا) بووینە، هەروەكی چەوان دیارە كو نیڤ گزیرتێ عەرەبی وارێ نەتەوەیێن ئەكەدی، ئاشۆری، ئەمۆری، كەنعانی، عەرەبی و نەتەوەیێن دی یێن گزیرتێ عەرەبی بوویە، ل ڤێرە ژی دێ بەحسێ وان نەتەوەیان كەین یێن ل دەڤەرا كوردستانێ ئاكنجی بووین، ل دویڤ زنجیرەیا وان یا زەمەنی، ئەڤە ژی ب رێیا ئاماژەیێن د دەقێن بزماری دا هاتین.

سۆئی ـــ ئاسیایی:

د ئاماژەیێن دیرۆكی یێن بەردەست دا دیار دبیت كو سۆئی، ئانكو خەلكێ دەڤەرا (سو) یا ناڤهاتی، كەڤنترین خەلكێ دەڤەرا كوردستانێ بووینە، گرۆڤەیێ ڤێ راستیێ پشتڕاست دكەت، ناڤێ دەڤەرا (سوبار   SUBAR)ە یێ ل دۆرێن سالێن 2470-2430 ب.ز ئێكەمین جار د نڤیسینێن شاهـ (ئیناتم) دا هاتی كو ئەو شاهێ سێیێ یێ بنەمالا ئێكێ یا لگش بوو ل دۆرێن سالێن 2520-2355 ب.ز، مسۆگەر ژی ئەڤە ناڤەكێ لێكدایە ژ (سو ــ SU) ئانكو نەتەوەیێ ئاكنجی ل دەڤەرا (سو) یا دكەڤیتە رۆژئاڤایێ دەریاچەیا وانێ و پەیڤا (بار ـــ BAR) كو ب زمانێ سۆمەری ب ڕامانا (دەرڤە) دهێت، هەروەسا پەیڤا كۆلانكییا عەرەبی (برە ــ بەڕە) هەر ژ وێ پەیڤێ هاتییە كو ئەو ژی رامانا (دەرڤە) ددەت، ب ڤێ چەندێ ژی رامانا ناڤێ (سوبار) دبیتە ئه‌و (سوئی)یێن ل دەرڤەی سنووری دژین.

سوباری:

ناڤكرنا (سوبار) د دەقێن بزماری ژی دا وەك (سوبارتو) هاتییە، چونكی سۆمەرییان (تو) ل سەر پەیڤێن جهێن جۆگرافی زێدە دكر، وەكی: ئۆرارتو، مارتو و سوبارتو.

تشتێ پەیوەندی ب سنوورێ دەڤەرا سوبارتو ڤە ژی هەی، ئەم نەشێین ب دروستی چ سنووران بۆ دەستنیشان بكەین، لێ د هەمی حالەتان دا ئەو ژ لایێ رۆژهەلات ڤە ب سرتا چیایێن زاگرۆس و ژ لایێ رۆژئاڤاڤە ب رووبارێ خابوور (كو ئێكە ژ تایێن رووبارێ فورات ل باكوورێ سوریا) یا دۆرپێچ كری بوو، ژ بەر هندێ، ناڤێ سوبارتو بۆ دەڤەرێن ئاشۆری دهاتە گۆتن و باشترین بەلگە ژی ل سەر وێ چەندێ ئاخڤتنا (مردوك بلادان 721-710 ب.ز)ە یێ ل بابل شۆڕش ل سەر سەروەرییا ئاشۆری كری، بلادان هەڤڕكێ خۆ شاهـێ ئاشۆری سەرجۆنێ دووێ (722-705 ب. ز) ب شاهێ وارێ سوبارتو ل قەلەم دابوو.

دەقێن بزماری پشتڕاست دكەن كو دەڤەرا سوبارتو ل هزارا سێیێ یا بەری زایینێ بەرهنگاری دو داگیركرنان بوویە، داگیركرنا ئێكێ ل سەردەمێ شاهـ ئیناتمێ حاكمێ لگش و یا دووێ ژی ل سەردەمێ شاهـ سەرجۆنێ ئەكەدی بوویە.

دەقێن بزماری پشتڕاست دكەن كو دەڤەرا سوبارتو ل هزارا سێیێ یا بەری زایینێ بەرهنگاری دو داگیركرنان بوویە، داگیركرنا ئێكێ ل سەردەمێ شاهـ ئیناتمێ حاكمێ لگش و یا دووێ ژی ل سەردەمێ شاهـ سەرجۆنێ ئەكەدی (٢٣٤-٢٢٨٤ ب. ز) بوویە، ل دۆر هێرشێن وان ل سەر عیراقێ ژی، وەسا دیارە ل سالێن دووماهیێ یێن سەدساڵا سێیێ بەری زایینێ ئێكگرتن ل ناڤبەرا وان و عیلامییان چێ بوویە بۆ ئێخستنا باژێڕێ ئور، ڕاستییا ڤێ چەندێ ژی بۆ مە ژ پێگۆتنا ناڤدارا ب ناڤێ (پێگۆتنا باژێڕێ ئور) دیار دبیت، نڤیسەرێ وێ پێگۆتنێ ئەڤ ئاماژەیە بەحس كرییە: (سۆئی و عیلامی یێن دوژمن ـــ بۆ باژێڕێ ئور ـــ گەهشتن).

ناڤێ دەڤەرا سوبارتو هۆسا ژى هاتييه‌: (سوبارتو، سوبار، سۆبیر، شوبور)، هەروەسا چ جوداهی ل ناڤبەرا هەردو ناڤكرنێن (سو) و (سوبار) نینن و هەردو بۆ وی نەتەوەی دهێنە گۆتن یێ ل دەڤەرا سوبارتو ئاكنجی بووی.

ل دووماهییا ئاخڤتنا خۆ ژی ل سەر سۆئییان، پێدڤییە ئاماژێ ب وێ چەندێ بكەین كو ناڤێ دەڤەرا سوبارتو ب ڤان ئاوایێن خوارێ ژی د دەقێن بزماری دا هاتییە: (سوبارتو، سوبار، سۆبیر، شوبور)، هەروەسا چ جوداهی ل ناڤبەرا هەردو ناڤكرنێن (سو) و (سوبار) نینن و هەردو بۆ وی نەتەوەی دهێنە گۆتن یێ ل دەڤەرا سوبارتو ئاكنجی بووی.

حۆری:

دبیت لاندكا رەسەن یا حۆرییان ل وێ دەڤەرا چیایی یا نیڤ بازنەیی بیت یا ژ چیایێن تۆرۆس ل نێزیك كركمیش(جرابلسا نۆكە) درێژ دبیتە دەریاچەیا وانێ، هەروەسا دبیت ژی وان خۆ بەرەڤ باشوور ژی درێژ كربیت هەتا رووبارێ زێ یێ مەزن كو ژ رۆژهەلات(ل دەڤەرا شەهرەزوور)ڤە (لۆلۆبی) هەڤسوویێن وان بوون. حۆری ژ نیڤا هزارا سێیێ یا بەری زایینێ د دیرۆكێ دا پەیدا بووینە و شاهێن دەولەتا ئەكەدی پەیوەندی دگەل كرینە، كو وان دەولەتۆكەك ل بلنداهییێن دۆلا دیجلە و فۆرات هەبوویە، لێ وان رۆلەكێ گرنگ یێ سیاسی نەبوویە! د سەدسالا پازدێ یا بەری زایینێ دا نەبیت.

بەری ڤەكۆلەر بهێن و بەحسێ وان د نامەیەكا (تل عمارنة) یا ناڤدار (یا سەدسالا 14 ێ ب.ز) دا بكەن، ناڤێن وان ب كورتی د تەوراتێ (سفر التكوین، الاصحاح 20:36 -30) دا هاتییە:

20-  ئەڤه‌ کوڕێن سەعیرێ حوری يێ خەلکێ عەردى نه‌: لوتان و شوبال و سیبعون و عەنا.

 (هؤُلاَءِ بَنُو سَعِيرَ الْحُورِيِّ سُكَّانُ الأَرْضِ: لُوطَانُ وَشُوبَالُ وَصِبْعُونُ وَعَنَى).

21- و دیشون و ئیسەر و دیشان، ئه‌ڤه‌ میرێن حوری نە کوڕێن سەعیرن ل عەردێ ئەدوم. (وَدِيشُونُ وَإِيصَرُ وَدِيشَانُ. هؤُلاَءِ أُمَرَاءُ الْحُورِيِّينَ بَنُو سَعِيرَ فِي أَرْضِ أَدُومَ).

22- و هەردو کوڕێن لوتان: حورى و هەیمام، و تیمناع خووشکا لوتان بوو. (وَكَانَ ابْنَا لُوطَانَ: حُورِيَ وَهَيْمَامَ. وَكَانَتْ تِمْنَاعُ أُخْتَ لُوطَانَ).

23- و ئه‌ڤه‌ کوڕێن شوبالن: عەلوان و مەناحەت و عەیبال و شەفو و ئونام. (وَهؤُلاَءِ بَنُو شُوبَالَ: عَلْوَانُ وَمَنَاحَةُ وَعَيْبَالُ وَشَفْوٌ وَأُونَامُ).

24- و ئەڤ‌ هەردووه‌ کوڕێن سيبعونن: ئایەت و عەنا. ئەڤە عەنایەيه‌ یێ کۆتر ل چۆلى دیتین دەمێ کەرێن سيبعونێ بابێ خۆ دچەراندن. (وَهذَانِ ابْنَا صِبْعُونَ: أَيَّةُ وَعَنَى. هذَا هُوَ عَنَى الَّذِي وَجَدَ الْحَمَائِمَ فِي الْبَرِّيَّةِ إِذْ كَانَ يَرْعَى حَمِيرَ صِبْعُونَ أَبِيهِ).

25- و ئەڤە کوڕێ عەنایەيه‌: دیشون. و ئوهولیبامەت ژی کچا عەنایەيه‌. (وَهذَا ابْنُ عَنَى: دِيشُونُ. وَأُهُولِيبَامَةُ هِيَ بِنْتُ عَنَى).

26- و ئەڤه‌ کوڕێن دیشانن: حەمدان و ئەشبان و یەسران و کەران. (وَهؤُلاَءِ بَنُو دِيشَانَ: حَمْدَانُ وَأَشْبَانُ وَيِثْرَانُ وَكَرَانُ).

27- ئەڤە کوڕێن ئیسەرن: بەلهان و زەعوان و عەقان.

 (هؤُلاَءِ بَنُو إِيصَرَ: بِلْهَانُ وَزَعْوَانُ وَعَقَانُ).

28- ئەڤ هەردووه‌ کوڕێن دیشانن: عوس و ئەران. (هذَانِ ابْنَا دِيشَانَ: عُوصٌ وَأَرَانُ).

29- ئەڤه‌ میرێن حوری نە: میر لوتان و میر شوبال و میر سيبعون میر عەنا. (هؤُلاَءِ أُمَرَاءُ الْحُورِيِّينَ: أَمِيرُ لُوطَانَ وَأَمِيرُ شُوبَالَ وَأَمِيرُ صِبْعُونَ وَأَمِيرُ عَنَى).

30- میر دیشون و میر ئیسەر و میر دیشان ئەڤه‌ میرێن حوری نە ب میرێن خۆ ل عەردێ سەعیر). أَمِيرُ دِيشُونَ وَأَمِيرُ إِيصَرَ وَأَمِيرُ دِيشَانَ. هؤُلاَءِ أُمَرَاءُ الْحُورِيِّينَ بِأُمَرَائِهِمْ فِي أَرْضِ سَعِيرَ).

ژ زمانێ وان، ئانكو ژ زمانێ سوباری یان حوری ــــ خوری یێ ب نڤیسینا بزماری هاتییە تۆمار كرن، دیار دبیت كو ئەو ژ ئالییێ زمانی ڤە سامی نەبووینە، هەروەسا ژ نەتەوەیێن (هندۆ ــــ ئەورۆپی) ژی نەبووینە.

پاشی د دەقێن شارستانییا میزۆپۆتامیا دا هەر ژ سەردەمێ ئەكەدی (2370-2160ز) گەلەك ئاماژەیێن دیرۆكی پێ هاتینە كرن، ژ وانا ژی كەسایەتیێن حوری یێن ناڤێن وان د تابلۆیێن كارگێڕی و ئابۆری یێن سەردەمێ بنەمالا ئۆر یا سێیێ (2112-2004ز) دا هاتین.

ژ زمانێ وان، ئانكو ژ زمانێ سوباری یان حوری ــــ خوری یێ ب نڤیسینا بزماری هاتییە تۆمار كرن، دیار دبیت كو ئەو ژ ئالییێ زمانی ڤە سامی نەبووینە، هەروەسا ژ نەتەوەیێن (هندۆ ــــ ئەورۆپی) ژی نەبووینە و ڤەكۆلەر نەشیاینە وان ڤەگەڕیننە ئێك ژ نەتەوێن بەرنیاسێن دیرۆكی، بەلكی ب تنێ ب تێرمەكێ مژەوییێ ئاسیایی Asianic ناڤكرینە.

هەژی گۆتنێیە ژی كو زمانێ ئۆرارتی (ئانكو زمانێ كەڤن یێ ئەرمەنی) نێزیكترین زمانێ بەرنیاسە بۆ زمانێ وان، وان خوداوەندەكێ نەتەوەیی پەرستییە كو ناڤێ وی (تیشۆپ Teshup) بوویە و ئەو ئێكە ژ خوداوەندێن سەقای و برووسییان وەكی هەردوو خوداوەندێن (ئەنلیل) و (ئەدد) يێن شارستانییا میزۆپۆتامیا بوو، هەروەسا وان خوداوەند (خیفا) یان (حیفا) (Khepa) پەرستییە و ئەو كرە هەڤژینا خوداوەند تیشۆپێ ناڤهاتی و ئەڤ خوداوەندێ وان ب خوداوەندێ شانشینییا (ئەشنونا) دۆرپێچ كر كو ناڤێ وی (تشپاك Tishpak)ە. (طه‌ باقر، مقدمة فی تأریخ الحضارات القدیمة، ص78-79).

حوری ل نیڤا ئێكێ یا هزارا دووێ یا ب.ز بەرەڤ چەندین دەڤەرێن دبێژنێ (الهلال الخصیب) بەلاڤە بوون، هەر بۆ نموونە، سوریا باكوور ل دۆرێن سالا 1800 ب.ز بوونە پترییا خەلكێ دەڤەرا باژێڕێ كەڤن یێ ب ناڤێ (ئه‌لالاخ) (تل عطشانة ل ناڤبەرا حەلەب و ئەنتاكیە)، پشتی دەمەكی ژی كو ب سەدسالەكێ دهێتە تەخمین كرن، حورییان ل باكوورێ عیراقێ (كوردستانێ) دبینین و سەنتەرێ وان ژی باژێڕێ كەڤن (نوزی) (یۆرگان تەپە ب دوورییا 10كم ل رۆژئاڤایێ باژێڕێ كەركوك) بوو و وان ناڤێ باژێڕێ كەڤن (گاسر Gasur) گوهوڕی و كرە (نوزی) یان (نوزو)، هەروەسا شوونوارێن وان ل (تەپە كورا) و (تەل بلا) ل نێزیك (مووسل) هاتنە دیتن، ل سەدسالا شازدێ بەری زایینێ ژی جۆرەكێ نوو یێ درگنی(فخار) هاتنە دیتن كو گەلەك ب جوانی و هووركاری هاتبوونە دروست كرن و ناڤێن وان كربوونە (درگنێن حوری).

ل سنوورێ سەدسالا پازدێ بەری زایینێ ژی، شانشینییەك هاتە دیتن كو پترییا خەلكێ وێ حوری بوون، لێ تەخێن حوكمدارێن وێ كەسانێن ئەرستۆكراتێن ئاری بوون، ناڤەندا وێ شانشینییێ ل نهالا رووبارێ خابوور و بلیخ (كوردستانا سوریا) بوو، ئاشۆرییان ب (خانیگالبات Khanigalbat) ناڤكربوو و ناڤێ (نهارین) یان (نهارینا) دانابوو سەر، هەروەسا د دەقێن هەڤچەرخ دا ژی ب ناڤێ شانشینییا (میتانی) هاتییە نیاسین.

هەرچەندە ژی حورییان كاریگەرییەكا مەزن د شارستانییا میزۆپۆتامیا دا نەبوو، لێ وان كاریگەرییەكا مەزنتر ل شامێ هەبوو، دەمێ ئاخڤتن دهێتە سەر دیرۆكا سەردەمێ ئاشۆری یێ ناڤین ژی، دێ بینین لێكدان ل ناڤبەرا دەولەتا وان یا میتانی و ئاشۆری دهێتە روودان، هەتا كو دێ بینین ئێك ژ شاهێن وان ب ناڤێ (سوشتار) ل سەدسالا پازدێ بەری زایینێ وەلاتێ ئاشۆر داگیر دكەت، لێ شاهێ ئاشۆری ئاشۆر ئۆبالت (1362-1337ب.ز) دەولەتا وان ژ ناڤبر.