ئاراستەیێن رۆمانا دەڤەرا بەهدینان
ئاراستەیێن رۆمانا دەڤەرا بەهدینان
رۆمانێن د ناڤبەرا سالێن (1988- 2012)ێ دا وەك نموونە
خالد صالح
وەكی دیار ب دەهان جۆرێن رۆمانان ل جیهانێ هەنە، لێ ئایا رۆمانا دەڤەرا بەهدینان ب كیش ئاراستەی ڤە چوویە؟ ب رەنگەكێ گشتی رۆمانا دەڤەرێ ب گەلەك ئاراستەیانڤە د چیت. بابەتێن جودا جودا ب خۆڤە دگریت، گرنگترینێن وان:
رۆمانا مێژوویی:
ژ وان رۆمانێن دڤی ئاراستەی ڤە چووین:
(ئەو ئاشێ دەراڤ لێ وەرگێرای- ناجی تاها بەرواری، گەریان ل بابێ بەرزە- ئەنوەر محەمد تاهر، هێلێن سۆر، ئاڤا مەزن- كێلیكا كو ماسیێن خوە تێهنی دهێلە- سەبری سلێڤانەیی، گوند- محەمەد سەلیم سویاری.)
رۆمانا (ئەو ئاشێ دەراڤ لێ وەرگێرای). گرنگییا جهێ كوردستانێ یە ژلایێ مێژوویی ڤە، وئەو شۆڕشێن لێ رویداین، ب تایبەت ل رۆژهەلاتێ كوردستانێ، و ئەو شكەستن و دڕندایەتییا تووشی شۆڕشان د بوون. تێدا نڤیسەر شۆڕشێ ب ئاش سالۆخەت د دەت. دیسان ب رۆلێ شیرەتكاری رادبیت، كو ب زانست و زانینێ و تفاقێ و ئێكگرتنێ، ئاش دێ كار كەت، و بەرهەمێ وی ئاشی، دێ ب دەستڤە هێت. نڤیسەر ل ڤێرە برسیێ (خۆسەریێ یە)
خودانێ رۆمانا (گەریان ل بابێ بەرزە)، ب رەنگەكێ دی یێ چوویە د ناڤ بەرپەرێن وێ مێژوویا خۆ دووبارە دكه‌تەڤە دا. (دەولەتا ئوسمانی و سەفەر بەللك و…) و یێ ڤیای مفای ژ وێ سەربۆرێ ب بینت. جارەكادی سەردا نەچن. د ڤێرەدا هەڤڕكمانیەكە د ناڤبەرا دوو بەرەبابان دا: د ناڤبەرا كەڤنیاتیێ و نویاتیێ دا، و ژ دارشتنا رۆمانێ دیارە نڤیسەری یێ ڤیای رابردوو نەهێتە ژبیر كرن، و پاشایێ خۆ، یێ خودان خەبات و تێكوشێن ژ بیر نەكەن، و یێ ل وێ باوەریێ كو هەر رۆژەكا حوكمێ كوردان د دەست كوردان دا، وەلات یێ پێشكەتی و وەرارەكا باش یا بخۆڤە دیتی. دیسان نڤیسەر زولم و زۆردارییا دەولەتا ئوسمانی ژی خۆیا و بەرچاڤ دكه‌تن، و كا مللەتی چ جۆرە نەخۆشی ل سەر دەستێ وان دیتییە.
ئەڤ هەرسێ رۆمانێن مایی، ئاراستەیا خۆ پتر یا دیار كری. دەم و جهـ پتر یێن دەست نیشان كرین:
رۆمانا (هێلێن سۆر). نڤیسەری چاخ یێ ڤەگەراندییە سالێن بیستان و ب دروستی بۆ دەمێ (خوویبوونێ). نڤیسەری قەهرەمانەك یێ دەست نیشان كری، ئەو ژی (ئەحمەد)ە، خەلكێ دەڤەرا (بەهدینان)ە و ئەو ب رۆلێ خۆ یێ نەتەوەیی رادبیت، كو د چیتە بن خەتێ وخەباتێ د گەل بنەمالا بەدرخانییان (میر جەلادەت بەردخان)ی دكه‌ت. چەندین نامان ژوێرێ د هینت، دا ب گەهینتە سەردارێن كوردان، ژبوونا رزگاریێ و دا هندە بەرۆكێن دی یێن شەری دژی توركان ڤەكەن. شەری ل سەر شۆڕشا كوردی ل باكۆر سست بكەن.
رۆمانا (گوند) ژی مێژوویا وێ ڤەدگەریێتەڤە سالێن چلان و ب دروستی بۆ سالا (1945)ێ، ده‌مى (رێبەر) د ناڤ رۆمان دا هاتی، ل دەڤەرێ د گەرییا. هاتییە گوندی (گوندێ سوارێ)، گوندێ نڤیسەرێ رۆمانێ. ل ڤێرە رۆلێ ڤی گوندی ل پێشوازییا وی دیار دكەت. هەر ژ هاتنا وی تا ژ گوندی دەركەتییە ڤە. ب تایبەت رۆلێ مالا (شێروی)، وەكی مەزنەكێ گوندی، و ب سەرفەرازی وی ئەركێ كەتییە سەر ملێن وان رادكەن.
رۆمانا (ئاڤا مەزن) ژی. مێژوویا دەڤەرا (سلێڤانەیا) ب گشتی و یا گوندێ (قەسرا مەلا تەیب)ی ب تایبەتی. وەكی نموونەك بۆ وەلاتێ مەزن ب رەنگەكێ گشتی، كا چەوان دەڤەر، ب مێژوویا خۆ یا كەڤن و نوی دا، تووشی پلانێن دوژمنی د بوو. چەوان هندەكان بەڕەڤانی دكر و هندەكێن دی هەڤدژ دار دەستێن نەیاری بوون.
رۆمانا كۆمەلایەتی:
دبیت ئەڤ جۆرە رۆمانە ژ هەر جۆرەكێ دی پتر كارتێكرن ل نڤیسەرێن دەڤەرێ كربن. كێم رۆمان نەبن، ئەگەرئەڤ بابەتە، ب رەنگەك ژ رەنگان بخۆڤە نەگربیت. ژوان رۆمانان:
(چاڤێ سیتاڤكێ؛ ژانێن سیناهیێ- دوو رۆمانێن تەحسین ناڤشكی. سیلاڤ و مێرێت وێ- حەسەن ئیبراهیم. ئەزو دەلال- من ب تەنێ نەهێلە- سدقی هرۆری. بیست سال و ئێڤارەك؛ مریەما- كچە ژنەك ژ زەمانەك دی- دوو رۆمانێن سەبری سلێڤانەیی، تاڤگە- لێگەڕیان ل رۆناهییا پرا جینۆتێ- تەحسین ناڤشكی. سڤێتلانا- حەسەن ئیبراهیم. نەییا بەندەمانێ- كەمال سلێڤانەیی. خێڤزانك- سەعید حەجی سەدیق زاخۆیی.)
(چاڤێ سیتاڤكێ) ئێكە ژوان رۆمانان، كو تێدا قەهرەمانێ چیرۆكێ، (سیپان) دبیتە ئەفسەرێ پولیسان. لێ كەسەكێ سڤكە، و ژ خەلكی ڤەنابیت. ئاریشەیان بۆ چێ دكه‌ت. داخوازا بەرتیلان ژێ دكه‌ت. و دەمێ پیرەمێرەكی ب ناڤێ (عزێر) دگریت، د ناڤ دەستێ وان دا دزیندانێ ڤە دمریت. ئێدی جار د بێژن ژ قوتانێ و جار دبێژن ژ (زختی) یێ مری. لێ ئەڤ چەندە كێشەیێن دەرۆنی بۆ (سیپان)ی چێ دكەن. ل بەرامبەر ژنا وی (رەنگین) ژی ل خواندنگەهێ، د كەڤیتە د كاودانەكێ نالەبار دا. ل سەر هندێ وەكی ماموستا دهێته ڤەگوهاستن بۆ گوندەكێ دویر. د ناڤبەرا هاتن و چوونا (سیپان)یدا، ژ گوندی بۆ باژێری و بەروڤاژی. ترۆمبێلا وان وەردگەریێت و د ئەنجام دا دمریت.
رۆمانا (ژانێن سیناهیێ) ژی دەردێ ژنبابێ یە. كا چەوان ژنەكا ب چاڤەكی، مێری و عەیالی وی تەپەسەر دكه‌تن. ل بەرامبەر عەیالێ خۆ رادگریت. د ڤێ رۆمانێ دا رویدانێن كوشتنا ژنكان یێن تێدا. دیسان نڤیسەری ژیانا گوندان ب هویری یا سالۆخەت دای. هەر وەسان چەندین ئاریشە و رویدانێن نەخۆش روی د دەن.
سیلاڤ و مێرێت وێ: چیرۆكا كچەكا گەلەكا جوانە ب ناڤێ (سیلاڤ). هیڤی و ئومێدێن جحێلانە. دەمێ مالا وان جارەكێ ل دەڤ جیرانەكێ وان د بینت. گومانان ژێ د بەن. گەلەك گەفان لێ د كەن. لێ پشتی هینگێ ب خورتی د دەنە كەسەكێ پیر و ب ژن، ب ناڤێ (حەمە)ی. پاشی دهێته بەردان و د دەنە (مەردان)ی، كو وان ژی ئەو فێری لەشفرۆشیێ كری. پشتی د چیتە ژ دەرڤەی وەلاتی. (هەوار) د دیڤرا دچیت، و دشێت پەیوەندییا دگەل گرێدەت. لێ دەمێ دهێته سەر وێ چەندێ كو خۆ ب دەتە بەردان. (هەوار) قەبیل ناكەت، كو ئەو كەسەكێ ب ژنە ، و ژنا وی هەر دۆتماما وی ب خۆیە.
رۆمانا (ئەزو دەلال- من ب تەنێ نەهێلە) ژی چیرۆكەكا ئەڤینیێ یە د ناڤبەرا (رێبەر)ی و (دەلال)ێ، كو هەردوو ل (ستكهولم) دژین. دەمێ كۆچا مەلیونی چێ دبیت. (رێبەر) بەڕەڤ (توركیا) ڤە دهێت، ژبۆ هاریكاری كرنا پەنابەران و چەندین دیمەنێن سیاسی و كۆمەلایەتی بەرچاڤ دكه‌ت.
رۆمانا (بیست سال و ئێڤارەك) ژی پتر وەكی رەخنە یا ئاراستە كری. چاڤێن نڤیسەری ل سەر چەندین رویدانان د زیقن. چ سیاسی و چ كۆمەلایەتی… دیسان بارێ سیاسی و كۆمەلایەتی یێ سالێن هەشتییان ل دەڤەرا (سێمێل)ێ و هەتا دەڤەرا (زاخۆ)، خۆیا و بەرچاڤ دكه‌ت، و بایەخەك یێ دایە كێشا ژنێ.
(مریەما- كچە ژنەك ژ زەمانەك دی) ژی كێشا ژنكەكێ یە، كا چەوان دهێنە كوشتن و چەوان توخمێ نێر یێ زالە ل سەر هەر تشتی و چەوان هەر كەسێ د ڤێت ژنێ بۆ خۆ ڤەدكێشیت وەكی (مێ). قەهرەمانا چیرۆكێ چەندین ئەزمۆنێن ئەڤینیێ د بینت، لێ چ راستگویی دگەل دا نینن. هەمییان ب تنێ (مێیاتییا) وێ دڤێت. ب تنێ ئێكی ژ دل دڤیا، لێ ئەو ژی دەردكەڤیت كو گوللەكێ، ژ ئەنجامێ شەرێ برا كوژیێ، ناڤ پێسیرا وی یا هنگافتی.
چیرۆكا (تاڤگە- لێگەڕیان ل رۆناهییا پرا جینۆتێ) ژی. چیرۆكا رۆژنامەڤانەكا كچە. یا زیرەكە و دڤێت ب رۆلێ خۆ رابیت وەكی ژن. سنۆران ب شكێنیت، وەكی بەڕەڤانكەر ژ مافێن زەلامان. لێ تووشی دەردەسەرییان دبیت. گەلەك هەڤڕكمانی و شەرەكێ نە راگەهاندی، ژ لایێ بەرپرسان دگەل وێ دهێته كرن. د ئەنجام دا، هەمی د سەرێ وێ را د هێنە شكاندن، و گیانێ خۆ ژی د دانیتە سەر. ل ڤێرە نڤیسەر نە ئازادییا زەلامی ژی بەرچاڤ دكه‌ت.
چیرۆكا (سڤێتلانا) ژی حوكمێ پارەیە، كو مرۆڤ سەخمەراتی پارەی، هەمی تشتان ژ دەست د دەت. وەكی (سڤێتلانا) یێ. قەهرەمانا ڤێ چیرۆكێ كو ئەو بخۆ كچەكا (رۆس)ی یە. ژ ژاری و بێ پارەیی، دهێته (ئەلمانیا). ل وێرێ ژی دكەڤیتە بەر حوكمێ كەسێ نێر… ئێدی سیكس و دەردەسەری ودوو گیانی و زیندان… چیرۆكا وێ دگەل سێ كەسانە. (ئەلیكس)ێ مێرێ وێ، و (ئیڤان)ی كو حەز ژێ دكەت، و (ئازاد)ێ كورد، كو كەسەكێ ب ژنە، لێ ژ وی ب دوو گیان دكەڤیت.
(نەییا بەندەمانێ) ژی دیسان كێشا ژنێ یە. ژن وەكی متا و تشتەكێ بێ بها. ل ڤێرە چەندین چیرۆكێن ئەڤینیێ نە، د ناڤ كۆمەلگەهەكێ پاشكەتی دا، كو ئەڤینی تێدا حەرام. چیرۆكا سەرەكی ل ڤێرە چیرۆكا ئەڤینییا د ناڤبەرا (گولێ) و (دلدار)ی دایە. ژبەر هندێ ئەو ئەڤینی چەندین رویدانان ل دویڤ خۆ دهێلن: (سۆتن و كوشتن و خەندقاندن و…). قەهرەمانێ سەرەكی ژی (دلدار)ه. ژ ئەگەرێ خوینداریێ دهێتە كوشتن. پشتی ب دزیڤە (گولێ) مارە كری، و ب دوو گیان ئێخستی، لەوما (گولێ) ژی تووشی هێرشەكێ دبیت، لێ نامریت.
چیرۆكا (خێڤزانك) ژی رویدانێن سالێن پێنجیانە، ل باژێرێ (زاخۆ) ژ چەندین لایانڤە. نڤیسەری ئەو باژێر ل وی سەردەمی یێ وێنە كری. قەهرەمانێ سەرەكیێ چیرۆكێ (رێبین)ە. حەز ژ (شرین)ێ دكەت. لێ بەكرۆك د كەڤنە درێكێ دا، و ئاستەنگان بۆ وان دروست د كەن، دا نە گەهنە ئێك. ل دوماهیێ و ب هاریكارییا (خێڤزانك)ی دگەهنە ئێك. لێ ژ ئەنجامێ وان نەخۆشیێن دیتین و پشتی مەهر كرین هەردوو دمرن.
رۆمانا سیاسی (نیشتمانی):
ب تایبەت خەباتا گەلێ كورد و ئەو دڕندەیێن تووشی وان بووین… تەعریب و كاڤل و وێران كرن و ئەنفال و كیمیاوی و… چ تشت نەمان وان داگیركەران نەكرین. لەوما چەند رۆمان ژی د ڤی ئاراستەی ڤە چووینە، نەمازە ئەو كەسێن ل نێزیك دژیان. ژ وان رۆمانان: (كورێ زنارێ سەربلند- سدقی هرۆری، ئەڤین و شەوات- سدقی هرۆری، ئەڤین و ئەنفال- حەسەن ئیبراهیم، كمێدێ گەور- سەدیق حامد، مەمو كەو بەردا- حەسەن ئیبراهیم، كورێ چیا- محەمەد تاهر شۆرۆ بیبۆیی، شووپێن رۆندكان- هزرڤان، رۆژێن ئێتۆن- كۆڤان سندی).
رۆمانا (كورێ زنارێ سەربلند) كاودانێن پشتی شكەستنا شۆڕشا سالا (1975)ێ یە. خۆ بەرهەڤكرنە بۆ هلكرنا شۆڕشەكێ، كو ل ڤێرە (شێرو) ب وی رۆلی رادبیت، وەكی قەهرەمانێ چیرۆكێ. دەمێ ژ زیندانێ د ڕەڤیت و د چیتە چیا… چەندین دیمەنێن تراژیدی ل وان گوندێن كاڤل و وێران كری دبینت و وێنە دكەت. ل وێرێ (شێرو) بەردەوامیێ ب خەباتا خۆ ددەت، هەتا پارتێن كوردی دهێنە مەیدانێ. لێ یا (شێرو) دلگران كری ئەوە شەرێ برا كوژیێ روی ددەت. دیسان نڤیسەر چەندین دیمەنان بەری ب چیتە چیا ژ باژێرێ (موسل) وێنە دكەت. چەوان (موسلییان) یاری و سڤكانی ب كوردان دكرن… سەرەرای بارێ گرانێ ژیانێ.
چیرۆكا (ئەڤین و شەوات). واتە (ئەڤین و شۆڕش). تێدا (سەردار) ل زانكویا (موسل) حەز ژ (چنار)ێ دكەت، كو هەردوو ژ دوو باژێرێن د ژێك جودانە، و هەردوو ب هزرو بیرێن خۆ، ژ دوو بنەمالێن جودانە. د ئەنجام دا (سەردار) دگەهیتە شۆڕشێ و (چنار) ب خورتی دانە پسمامی. لێ د شەرەكی دا بابێ وێ و مێرێ وێ دهێنە كوشتن. پاشی ئەو ژی دچنە چیا. ل پشتی ئەنفالان هەردوو ئێك و دوو ل سنۆران دبینن و دگەهنە ئێك. لێ چەندین ئاستەنگ و گرفتاری بۆ وان چێ دبن، و ژێك بێ هیڤی دبن. (چنار) شوی ب كوڕێ وێ مالێ دكەت، لێ جارەكادی (سەردار) دیار دبیتەڤە، و دگەهنە ئێكڤە، و ڤەدگەریێنەڤە باشۆرێ كوردستانێ.
چیرۆكا (ئەڤین و ئەنفال) ژی رویدانێن پشتی ئەنفالانە، كا چەوان (ئازاد) جلكێن ژنكان دكەتە بەرخۆ، و دشێت خۆ د ناڤ ژنكان دا بەرزە كەت. لێ چەندین نەخۆشی و ترسان دبینت، هەتا جارەكێ دەلیڤە هلدكەڤیت و دشێت ب هاریكارییا شوفێرەكی، ئەو دگەل (ژیان)ێ، ژ كۆمەلگەهێ ب ڕەڤن، و بێنە مالا مامێ خۆ ل (دهۆك)ێ. ئێدی پشتی هینگێ سەرهلدان چێ دبیت. ئەو زیرەكانە تێدا پشكداریێ دكەت، لێ تێدا دهێتە شەهید كرن، و ب ئالایێ كوردستانێ دهێتە پێچان. پشتی كچەك و كوڕەك ژ (ژیان)ێ بووین
چیرۆكا (كمێدێ گەور) رۆژانێن دژوارێن ژیانا گوندانە د كاودانێن شۆڕشێ دا. چەوان ئەو گوند، نەمازە ئەوێن ددەڤێ حوكمەتێ دا نەچار دبوون یان دگەل حوكمەتێ بن، یان گوندێن خۆ بەردەن و بەڕەڤ چیا ڤە ب چن. ل ڤێرە مالەكە د چیتە ناڤ چیا ل جهێن رزگار كری، لێ ل وێرێ ژی پێدڤی ب گەلەك تشتان هەنە. نەمازە یێن خوارنێ. دەمێ قەهرەمانێ چیرۆكێ دێ هێت كو كەل و پەلێن خوارنێ ژ گوندی هینت، هزر و بیرێن وی د هێنە سەردا برن، و د ڤێت (خەباتا) خۆ، بەرامبەر نانی، بۆ ناڤ حوكمەتێ ڤە بینت. دڤێت كمێدێ گەور ب كەری ب گوهوریت. لێ چەندین رویدان و دەردەسەری بۆ چێ دبن.
چیرۆكا (مەمو كەو بەردا): كاودانێن سالێن هەشتییانە. (مەمو) ل سەر كەوەكی دهێتە گرتن، دەمێ كەوێ ئەفسەرەكی بەردای، كو ئەو كەو هەر یێ وی بخۆ بوو، ئەفسەری ژ مالا وان ل گوندی بربوو. ل زیندانێ (مەمو) دانپێدانێ دكەت كو ل رۆژەكێ دگەل (شێركو)ی چوویە گوندی. ل رۆژا دەهواتا (شێركو)ی، (شێركو) ژی دهێتە گرتن، و (مەمو) ل ژێر ئەشكەنجێ و لێدانێ دهێتە كوشتن. هەلبەت ئەو لێدان و ئەشكەنجە یا مللەتەكی بوو، هەتا دبیتە سەرهلدان.
چیرۆكا (كورێ چیا) ژی خەبات و خۆراگرییا گەلێ كوردە، كا چەوان دهێته گرتن و چەوان دگه‌هنه پێشمەرگەی و چەوان حوكمەتێ كەس و كارێن وان دگرتن و رەفتارەكا خراب دگەل دا دكرن. ل ڤێرە دەیكا خەباتكەرەكی یە، ب ناڤێ (حەلیما) هاتییە گرتن. هەتا ب ئەشكەنجێ و لێدانێ كوشتین چ دانپێدان نە كرن.
هەردوو چیرۆكێن (شووپێن رۆندكان) و (رۆژێن ئێتۆن) ژی ل سەر رویدانێن رۆژێن ئەنفالێن سالا (1988)ێ نە. یا ئێكێ دیمەنن ل گوندێ (سەبرێ)، و یا دووێ ل دەڤەرا (زاخۆ)، كا چەوان د كەڤنە بەر شالاوێن ئەنفالان و هەردوو كۆمەكا رویدانێن تەراژیدی نە. كۆچا خەلكێ وان هەردوو گوندان، ژ وان هەردوو دەڤەران دەست پێ دكه‌ت، و دگه‌هنه سنۆران. د چیرۆكا ئێكێ دا قەهرەمانێ چیرۆكێ (ئەیوب)ە، و ب رۆلێ خۆ رادبیت، وەكی سەركێشێ وی كاروانێ ژ گوندی دەركەتی و… نڤیسەری د ڤێ چیرۆكێ دا هەڤڕكمانییەك یا ئێخستییە د ناڤبەرا باوەریێ و گومانێ دا، كو ل دوماهیێ باوەری، ب سەركێشییا (ئەیوب)ی ب سەردكەڤیت.
ل چیرۆكا دووێ ژی، كچا قەهرەمانێ چیرۆكێ د كەمپان دا خۆ دسۆژیت. پشتی نە داینە خۆشتڤیێ وێ یێ پێشمەرگە، و بابێ وێ د ڤیا بۆ خۆ ب كەتە پێگوهورك، وەكی پاشڤەمانەك ژ رەوشت و تیتالان.
رۆمانا جەنگێ:
ل ڤێرە مەبەست ژێ جەنگا عیراق- ئیرانە، كو چەند رۆمان كەتینە ژێر كارتێكرنا وێ جەنگا كوژەك، و چەندین رویدان و كارەسات ل پاش خۆ هێلاینە. ژ وان رۆمانان (دەراڤێ تەنگ- كەریم جەمیل بیانی، گولستان و شەڤ- حەسەن سلێڤانەیی، وارێ رۆندكان- محەمەد سەلیم سوواری، كورێ ساڤا رەعنایێ- ئەنوەر محەمەد تاهر.)
دەراڤێ تەنگ: چیرۆكا (رویگەش)ی یە ددەمێ وێ جەنگێ دا. ئەو د ڤی چاخی دا د كەڤیتە بەرامبەری چەندین ڕێیا: ب چیتە سەربازیێ، یان بچیتە ناڤ چیا، یان ژی بۆ دەرڤەی وەلاتی؟ لێ ژبەر ئەڤینییا وی دگەل كچماما وی (گولڤید)ێ، دچیتە ئەڤراز، و ل وێرێ قەهرەمانێ چیرۆكێ چەندین شاشییان دبینت. لەوما ڤەدگەریێتەڤە سەربازیێ و ل وێرێ دهێته كوشتن.
چیرۆكا (گولستان و شەڤ) ژی وەكی ژیاننامەكێ یە. (دلشاد و گولستان) خێزانەكا بەختەوەرن. لێ جەنگ ب هەمی واتایێن خۆڤە، د كەڤتە درێكا وان دا و (دلشاد) دبیتە سەرباز، كو وی باوەری پێ نینە، هەڤدژی چیرۆكا ئێكێ، قەهرەمانێ چیرۆكێ ل ڤێرە رێكا چیا ددەتە بەر و یێ گەشبینە كو دێ سەركەڤن.
د چیرۆكا (وارێ رۆندكا) دا: نڤیسەری ئاریشەیێن وێ جەنگێ ل سەر كەسێ (عیراق)ی یێن بەرچاڤ كرین. ل ڤێرە (خانەدان) كوڕێ (گارە)ی، قەهرەمانێ چیرۆكێ تووشی ئێشا چاڤان دبیت، و نشتەرگەرییەك پێ دڤێت، یان نە دێ كۆرە بیت. ئەو نشتەرگەری دڤێت ژ دەرڤەی وەلاتی بۆ ب هێتە كرن. لەوما (گارە) هەمی بزاڤان دكه‌ت ژبۆ چارەسەركرنا وی. گەلەك هاتن و چوونا دناڤبەرا بالیوزخانا و وزارەتا و بەغدا و ئوردن و … دا دكه‌ت. هەتا ل دوماهیێ ب هاریكارییا رێكخراوەكا مرۆڤی د هنێرنە ئەمریكا و نشتەرگەری بۆ دهێته ئەنجام دان. دیسان نڤیسەری كاودانێن وی سەردەمی وەكی ژیاننامە ژی بەرچاڤ كرینە .
رەنگڤەدانا ڤێ جەنگێ د رۆمانا (كورێ سافا رەعنایێ) ژی دا یا بەرچاڤە. تێدا قەهرەمانێ چیرۆكێ (رەحمان) د جەنگێ دا دهێته ئێخسیر كرن، و د چیتە د كەمپێن (ئیران) ێ دا. هەتا ژ ئێخسیریێ ڤەدگەریێتەڤە. كۆچا مەلیونی چێ دبیت و جارەكادی د چیتە كەمپێن (توركیا) دا، و پاشی بۆ كەمپێن (U.N). وەسان ژ كەمپەكێ دچیتە ئێكا دی، و ژ دەردەسەریەكێ بۆ ئێكا دی. ژن شوی دكه‌ت و عەیال هەروەكی نە یێن وی. ئەڤە نە هەر ژیانا وی ب تنێ یە، بەلكی ژیانا گەلەكێن یە. ئەڤ دەردەسەرییە هەمی ژ وێ رۆژێ دەست پێ كرن، رۆژا جلكێن سەربازیێ كرینە بەرخۆ، كو وی قەت باوەری پێ نەیی.
خەبات و رەخنه‌یا سیاسی:
ئەڤ بابەتە ژی دچەند چیرۆكان دا بەرچاڤ دكەڤیت. مینا (پالێ پیشی- ژارۆ دهۆكی، داویا شەرڤانەكی- عسمەت محەمەد بەدەل، پەل و خۆلی- تەحسین ناڤشكی، ڤیان ددەمەكێ ژانداردا- محسن عەبدولەحمان، بەهەشتا ئاگری- تەحسین ناڤشكی.)
پالێ پیشی كاودانێ سیاسیێ سالێن هەشتییانە، هەلویستێ خویندكارێن كوردە ل زانكویێن عیراقێ بەرامبەر رژێما داگیركەر و خۆ گۆریكرن د ناڤ چیرۆكێ دا یا خۆیایە، و كا چەوان هندەك دبنە قوربان و هندەكێن دی ل بەرامبەر، بەرژەوەندیێن خۆ دپارێزن، و دەمێ شۆڕش دگەهیتە ئارمانجێ، ئەو بەرژەوەندخواز بەرهەڤ د هێنە سەر سفرێ. ل ڤێرە نڤیسەر رەخنێ ئاراستە دكه‌تن كو پویتە ب خۆگۆریكەر و پێشمەرگەیان ناهێتە دان .
(داویا شەرڤانەكی): رەخنە ئاراستەكرنە. قەهرەمانێ چیرۆكێ خەباتكەرەكێ راستگویە دگەل خۆ، و دگەل گەلێ خۆ. گەلەك تشتان گۆری خەباتا خۆ دكه‌ت. لێ دەمێ دبیتە رۆژا گەهشتن ب ئارمانجان، ئەو خۆ هاڤی د ناڤ ڤی كاودانێ نوی دادبینت. ژبەر ڤێ چەندێ دكەڤیتە د حالەتەكێ دەرۆنیێ نەخۆش دا. نڤیسەری یێ خۆ بەردایە د ناڤ دەرۆنێ وی دا.
چیرۆكا پەل و خۆلی ژی قەهرەمانێ چیرۆكێ (جەنگیزە). ڤی كەسی رابردوویەكێ خراب یێ هەی، و هندە جەمباز یێن ل خۆ خرڤە كرین. مینا (جوانمێر)ی، و ل دەزگایەكێ گرنگ كار دكه‌ت، كو یێ تایبەتە ب كەسێن بێ سەروشینێن دەستێ رژێمێ، هەڤڕكمانیێ دگەل كەسێن پاقژ، مینا (گورگو)ی دكه‌ت، كو ئەو ژی هەر ل وی دەزگای كار دكه‌ت، و بابێ وی ئێكە ژ بێ سەر و شینێن دەستێ رژێمێ. لێ (جەنگیز) گومانان بۆ وی چێ دكه‌ت. (جەنگیز) دشێت (گورگو)ی ڤەگوهێزیتە جهەكێ دی، و چونكی ئەو كەسەكێ پاقژە، ب وێ چەندێ رازی نابیت، و وی باش دقوتیت. پشتی وێ چەندێ (گورگو) گەلەك كاران دكه‌ت… لێ هەر جهێ د چوویێ، چونكی مرۆڤەكێ راست بوو، تووشی گرفتاریان دبوو. دوماهیێ دشێت بۆ هەمییان دیار كەتن كو بابێ وی مرۆڤەكێ پاقژ بوو. بێ سەروشینەكێ دروستە، و چ دەست دگەل حوكمەتێ نەبوون. (گورگو) ل مال ژی ئاریشەیێن جڤاكی هەبوون. ئەو ژی نەبوونا عەیالی و عەیال بۆ نەدمان. د ئەنجام دا ژنا وی تووشی گرفتارییان ببوو. دوماهیێ ئەو ژی دیار دبیت كو ئێشا پشیكا هەبوو، و دهێته چارەسەركرن.
چیرۆكا (ڤیان ددەمەكێ ژانداردا) ژی ریالستێ دەمەكێ دیارە ژ ژیانا كوردان. ب تایبەت پشتی سەرهلدانا سالا (1991)ێ، و هندە جاران رویدانان ڤەدگەرینتەڤە سالێن هەشتییان، و چەندین كێشان. نەمازە یێن سیاسی و كۆمەلایەتی و هزری و ئابۆری وكێشا ژنێ و تەپەسەرییا وێ و رۆلێ ئاغا و رەخنە ل دەست هەلاتێ و… بەرچاڤ دكه‌تن.
رۆمانا (بەهەشتا ئاگری): كاودانێ پشتی سالا (1991)ێ یە. قەهرەمانێ سەرەكی، خەباتكەرەكێ دێرینە ب ناڤێ (كاردو). بەرپرسێ دەزگایێ (خەتیرە پێنچ)ە. لێ پشتی د هێنە باژێران. دكەڤنە د ناڤ كاودانەكێ نوی دا، و د ناڤ گێلەشۆكەكا دی دا. یا بەرێ ژبیرا خۆ دبەن. ئێدی ب تنێ بازرگانی ب هەمی رەنگان، و برا كوژی و كارێن سیكسی و رابوارتن… دەمێ دچیتە د ناڤ هەلبژارتنان دا. ب هەمی شیانێن بۆ خۆ بزاڤان دكه‌ت سەركەڤیت: (تەزویر، كڕینا دەنگان، بەرتیل و…) هەتا د شێت د هەلبژارتنان دا بدەركەڤیت.
د بەرگێ دووێ یێ رۆمانێ دا، ئەوە پشتی د هەلبژارتنان دا وەكی دیار سەردكەڤیت. لێ هەر دمینت (كاردو) یێ جاران. چ ل خۆ نا گوهوریت، بەلكی هەر مینا جاران كەڤنە سیخور و خۆفرۆشان ل خۆ خرڤە دكەت، و هەر شەرێ پاراستنا بەرژەوەندییان دكه‌ت.
رۆمانا كۆچبەریێ:
ئەڤ چەندە پتر د ناڤ نڤیسینێن (حەسەن ئیبراهیم)ی دا، د دەقێن (دۆزەخا سپی، شەڤێن سار، شەڤێن پراگ، خەجا بەرلینی) دا د دیارن:
(دۆزەخا سپی). پتر وەكی ژیاننامە یا ڤەگێرای. نڤیسەری رویدان ل سەر زارێ قەهرەمانێ چیرۆكێ (سمكو)ی یێن ڤەگێراین، كا چەوان پشتی سالێن دویر و درێژێن خەباتێ كوردستانێ ب جهـ دهێلیت و ب رێكا قەچاغ (توركیا، ئوكرانیا، چیك و…) دەرباس دبیتە (ئەوروپا). پشتی چەندین ئاستەنگ و گرفتاری دكەڤنە د رێكێ دا (گرتن و مافیا و…) دگه‌هنه وێرێ. لێ دبینن نە ئەو هزرە یا وان دكر. سەرتیرا وی ڤ بەری دكەڤیت و دناڤ وی سەقایێ نوی دا بەرزە دبیت.
چیرۆكا (شەڤێن سار) ژی هەر ئەو دەردە. كەسەكێ زیرەك و ژێهانی مینا (ئازاد)ی، كو قەهرەمانێ چیرۆكێ یە. وەلاتی و مال و عەیالی دهێلیت، دا ب گەهیتە ئارمانجەكێ. لێ دكەڤیتە د داڤێن كچەكا (رۆسی) دا. ئەو وی فێری هەر تشتەكێ خراب دكه‌ت: (كارێ رەش و دەرمانك و…). وەكی چەوان كچك بخۆ ژی بوویە قوربانییا وێ چەندێ. ئێدی (ئازاد) دكەڤیتە د ناڤبەرا خەستا و زیندانان دا، و ل دوماهیێ تووشی ئێشەكا گران دبیت. هیڤی و ئومێدێن وی ئەوە ڤەگەریێتە ڤە وەلاتی، لێ ئەو هیڤی و ئومێد دگەل وی دمرن، و ب تنێ د خەونێ دا دهێت.
چیرۆكا (شەڤێن پراگ) ژی، قەهرەمانێ چیرۆكێ، ژ پێشمەركایەتیێ دچیتە (ئەوروپا). ل وێرێ ژی هەر بەردەوامیێ ب خەباتا خۆ ددەت. لێ دوو هەڤالێن وی ل (پراگ)، ب دەستێن رژێما (عیراق)ێ دهێنە كوشتن. ئێدی ئەو رویدان كارتێكرنێ ل دەرۆنێ وی دكه‌ت، و پشتی كاودانێ سیاسی هاتییە گوهارتن. ئەو ڤەدگەریێتەڤە مالێن هەردووان. لێ هەر وەكی نە یێن وان، كەسێ چ پویتە پێ نە كرن. ئێدی قەهرەمانێ چیرۆكێ پەشیمانێ وان رۆژێن خۆشە ل (پراگ). چیرۆكا (خەجا بەرلینی)، چیرۆكا (رەشكویە). پشتی بابێ وی دهێته كوشتن ئەو دبیتە پێشمەرگە و ژبەر زیرەكییا وی ناڤێ وی دبیتە (شێرو). پشتی ب دژواری بریندار دبیت، ژبوو چارەسەریێ دبەنە (ئەوروپا). ژن و زارۆكێن وی ژی ل دویڤدا دچن. لێ ل وێرێ، ئەو ب عەیال ڤە بەرزە دبن. ژن شوی دكه‌ت. كچ و كور بۆ خۆ دچن، و فێری چەندین كارێن خراب دبن، كو د دویر ژوان رەوشت و تیتالێن ل سەر پەروەردە بووی. د ئەنجام دا ژنا خۆ دكوژیت، و خۆ ژی د دویڤرا د كوژیت.
رۆمانا ژیاننامە:
ئەڤ چەندە ژی درۆمانێن (بوهژین “ب دوو بەرگان ڤە”، پێلەك ژبایێ ڕەڤا رەش- ئەحمەد بالایی، سۆتنگەه- بلند محەمەد، سیڤرا سلیڤی- سەبری سلێڤانەیی) دا بەرچاڤ دكەڤن.
(بوهژین) چیرۆكا گەنجەكێ ژارێ كوردە ب ناڤێ (سەعید). كو ئەو قەهرەمانێ چیرۆكێ یە. سەرەرای هەمی ئاستەنگێن ژیانێ و نەخۆشی و عەقلیەتا مالا وان یا پاشكەتی، هەمی هەول و بزاڤان دكه‌ت و یێ رژدە ژبوو گەهشتن ب ئارمانجان، دا ب بیتە پزیشك و خزمەتا خۆ ب كەت بەری هەر كەسی و پاشی یا كەس و كار و وەلات و مللەت و پاشی یا هەمی جیهانێ ب كەتن. گەلەك ئاستەنگ دكەڤنە د رێكێ دا. ژار و ژیری و بێ جلكی و هەمی رەنگێن كاران و سەرما و نەبوونا جهی و… لێ ئەو ل سەر وان هەمی ئاستەنگ وگرفتارییان زال دبیت و سەردكەڤیت. ل بەرامبەر ڤێ چەندێ چەند ئەزمۆنێن ئەڤینیێ یێن نە سەركەتی دبینت و تێدا دشكێت. وەكی یا دگەل هەردوو خویشكان، كو ئێك ل دیڤ ئێك حەز ژێ كری، لێ هەردووان شوی ب دەولەمەندان كرن. یان ئەڤینیا وی ل (موسل)ێ، كو ئەو ژی تووشی رویدانەكا ترۆمبێلێ بووی و گیان ژ دەست دای. (سەعید)ی د ڤان هەردوو بەرگان دا نامەیەكا مرۆڤایەتی یا د دەستان دا بوو.
(پێلەك ژبایێ ڕەڤا رەش): رویدانێن وێ پشتی سەرهلدانێ نە. كا چەوان قەهرەمانێ چیرۆكێ ب خێزان ڤە بەڕەڤ سنۆران ڤە چوو و چەند نەخۆشی ودەردەسەری دیتن. هەتا دەڤەرا تەنا دهێته دانان، و ب بەختەوەری ڤەدگەریێنەڤە وارێ خۆ ڤە، و ل هیڤیا پاشەرۆژەكا گەش د مینن.
رۆمانا (سۆتنگەه) ژی، نڤیسەری پارچەك ژ ژیانناما خۆ، كو ل سالێن هەشتییان د زیندانێ ڤە برییە سەر د رێكا (سیابەند)ی دا، كو قەهرەمانێ چیرۆكێ یە یا دەربری. تێدا دیار دكه‌ت كا چەوان دهێته گرتن و چەوان تووشی ئەشكەنجە و لێدانێ دبیت، و چەندین چیرۆكێن گرتییان و دەرد و مەینەتێن وان، كو وی ب چاڤێن خۆ دیتین، و دڕندایەتییا داگیركەران خویا و بەرچاڤ دكه‌ت. سەرەرای كاودانێ سیاسیێ وی سەردەمی.
رۆمانا (سیڤرا سلیڤی): چەند ئێستگەهێن ژیانێ نە. چیرۆكا (هشیار) و (سەرمەد)ی یە وەكی ژیاننامە. (هشیار) د چیتە ژ دەرڤەی وەلاتی و (سەرمەد) د مینت. درێكا نامەیان دا چەندین پرسان د ئازرینن و هزر و بیران پێك د گوهۆڕن، و ل سەر ژیانا چوویی د ئاخڤن وەكی بیرهاتن: (پەرتۆكخانە و سنۆر و غوربەت و یاخی بوون و جەنگ و…) كا چەوان د چوونە سەر تەنەكا، و ل سەر دیوارێن قۆتابخانەیێن ل كچان د نێرین و چەوان ئەو ل دویڤ توخمێ مێ دچوون.
رۆمانا گەشت:
گەشت ژی بابەتێن هەردوو دەقێن (سپێدەیەكا دی- یونس ئەحمەد) و (پەری خان- سەعید حەجی سەدیق زاخۆیی). ئەڤ هەردوو چیرۆكە دوو گەشتن. ژ وارێن خۆ دەست پێ دكەن و هەر ئێك بۆ لایەكی ڤە دچیت. یێ ئێكێ بەڕەڤ (هند)ێ و یێ دووێ بەڕەڤ (پاكستان) ڤە. هەردوو نڤیسەران ئارمانج یا ب وێ گەشتێ هەی. قەهرەمانێ (سپێدەیەكا دی) ژ گوندێ خۆ دەردكەڤیت، و گەشتەكا درێژ دكه‌ت، هەتا د گەهیتە (هند)ێ و ڤەدگەریێتەڤە. ئەڤ گەشتە بیست و پێنچ سالان ڤەدكێشیت، و پشتی ڤەدگەریێتەڤە گوندێ خۆڤە. هەر ئەو پاشڤەمان ل ژێر حوكمێ شێخان، و ئەو خۆ هاڤی د ناڤ وی خەلكی دا د بینت. ئەگەر ئەو ب دیناتی نە هاتبا نیاسین، دبیت ل سەر زمانێ وی یێ درێژ هاتبا كوشتن. چیرۆكا (پەری خان) گەشتا قەهرەمانێ چیرۆكێ یە. ژ دەڤەرا (زاخۆ) دەست پێ دكه‌ت و د گەهیتە (پاكستان)ێ، دا ب گەهیتە یارا خۆ (سێدرا) یێ، كو وی ب (نارین) ب ناڤ كری. لێ فرۆكەیا وان ل هنداڤی چیایێ (هیمەلایا) دكەڤیت. دكەڤیتە د ناڤ چەندین ئاستەنگاندا، و جارەكێ د ناڤ وی كاودانی دا خەونەكێ د بینت. دیت یێ د ناڤ كۆمەكا ژنێن چەكدار دا، ژ هەمی مللەتان، كو وان شەر دژی توخمێ نێر دكرن كو ژنكێ تەپەسەر دكەن، لێ ئەو ب خۆ ئێك بوو ژ بەڕەڤانكەرو پالپشت بۆ مافێن ژنێ، لەوما دهێته بەردان. دەمێ ژ وێ خەوێ هشیار دبیت. ب هاریكارییا هەلیكوپتەرا دگەهیتە جهەكێ ئارام. دشێت ب گەهیتە یارا خۆ، و جارەكادی ڤەدگەریێتەڤە دەڤەرا خۆ.
رۆمانا كۆمەلایەتی سیاسی:
ئەگەر چ د پتریا رۆمانێن سیاسی دا ئەڤ چەندە بەرچاڤ دكەڤیت، لێ پتر د رۆمانا (نالینێن پەراڤان- كۆڤان سندی) دا یا دیارە.
د بەرگێ ئێكێ یێ رۆمانێ، قەهرەمانێ چیرۆكێ (تێلو)، ژبوو چارەسەركرنا ژنا خۆ ژ نەخۆشیەكا گران، دچیتە باژێرێ (موسل). لێ هەتا دچیتە گوندی و ڤەدگەریێتەڤە، ژنا وی دمریت. هندی بزاڤان دكه‌ت بزانیت تەرمێ ژنا وی ب چ سەرچوو، لێ نزانیت. ئێدی پشتی ڤێ قۆناغێ ئەو دمینتە ل ڤی باژێری و تووشی چەندین دەردەسەریان دبیت. گەلەك جاران ب شەر دچیت و دهێته زیندان كرن ژی. ب تنێ چونكی كوردە. ل ڤێرە نڤیسەری یێ ڤیای بێ بهایا مرۆڤی دیار كەت، دەمێ مرۆڤ ژ سەر مال و حالێن خۆ رادبیت، و ژ سەر ئەردێ خۆ كۆچ بار دبیت.
د بەرگێ دووێ یێ رۆمانێ دا (تێلو) ڤەدگەریێتەڤە دەڤەرا (زاخۆ) ڤە. ئێدی كاودانێ شۆڕشا ئەیلولێ یە. تۆپ و فرۆكە و كوشتن و گوند سۆتن و كاڤل و وێران كرن و… ئەو دبیتە پێشمەرگە و چەندین كارەسات و رویدانێن سیاسی و كۆمەلایەتی دبینیت
چەند بابەتێن دی:
چەند ژ چیرۆكێن مایی ل سەر بابەتێن جودا جودانە و دبیت پتر ژ بابەتەكی بخۆڤە ب گریت. بۆ نموونە:
چیرۆكا (دەردێ ئەڤینی- یونس ئەحمەد). سێ خویندكارن ل قۆناغا ئامادەیی. دوو ژ وان كەسێن یاخی نە و یێ سیێ یێ پێگیرە، ئەو هەردوو هەڤركمانییەكێ دگەل دكەن، ب رێكا چێكرنا فلمەكی، كو وەكی ئەو د بێژنێ “فلمێ كوردی”. تێدا نامەیەكێ دگەل وێنەیێ ئەكتەرەكا (ئەمریكی) بۆ فرێ دكەن، كو ئەو حەز ژ وی دكه‌ت. د ئەنجام دا ئەو دكەڤیتە د حالەتەكێ دەرۆنیێ گران دا و هەتا د گەهیتە وێ چەندێ كو خواندنێ ژ دەست ب دەت و بەڕەڤ چارەنڤیسەكێ نە دیار دچیت. رۆمان پتر سەر ب رۆمانا دەرۆنی ڤە دچیت.
چیرۆكا (باخۆرە- محسن عەبدولرەحمان) ژی گەهاندنا نامەیەكێیە. ئازراندنا چەندین پرسانە و رەفتارێ دگەل مێژوویێ دكه‌ت، و كێشەیێن سیاسی د ئازراندینە. دیسان رۆلێ شێخان و مەلان بەرچاڤ دكه‌ت. وەسان گەلەك كێشەیێن دی ژی جهێ خۆ د ناڤ رۆمانێ دا گرتییە، وەكی شۆڕشا ئەیلولێ و شەرێ برا كوژیێ و كوشتنا ژنكان و ئەڤینی و پاشڤەمانا كۆمەلایەتی و سیاسی و رەخنە و چاكسازی و كارتێكرنا دەور و بەران، ب تایبەت (عەرەبا) ل سەر مێژوویا كوردان.
چیرۆكا (ئالێ دی یێ پرێ- تەحسین ناڤشكی) ِژی ل سەر كێشەیەكێ یە كو ل پشتی سالا (2003)ێ ل (عیراق)ێ یا بەربەلاڤ بووی. ئەو ژی كێشا (تیرور)ێ یە. تێدا كچەك ب دایكڤە، دەمێ د چنە باژێرێ (پران) ژبوو چارەسەركرنێ، دكەڤنە د دەستێن تیرورستان دا. د ئەنجام دا و پشتی دەیكێ بەرددەن، خۆ دسۆژیت. لێ نامەیەكا نڤیسكی ل پاش خۆ دهێلیت، و بابێ ب كێر نەهاتی، ب تنێ های ژ حەز و دلێن خۆ هەیە. ئەو ژی ب هاندانا هندەكان دچیتە ژ دەرڤەی وەلاتی و د كاودانەكێ شێلی دا دهێته كوشتن.
ب كورتی پترییا رۆمانان پتر ژ جۆرەكێ رۆمانێ ب خۆڤە دگرن و ناچنە د ناڤ ئێك جۆر ب تنێ دا.
