ئەخلاق و چاكسازی (خواندنەك د فەلسەفا ئێدگار مۆران دا)

سه‌عيد ئوسمان

پێشگۆتن:
دبیت پتریا خواندەڤانێن كوردیێ، ڤی فیلۆسۆفی نەنیاسن، ئەگەر جار جار ناڤێ وی ژی د ناڤ نڤیسینەكێ دا هاتبیت، چ راوەستیان ل سەر فەلسەفەیا وی، هزرێن وی، باوەریێن وی.. هتد نەبوویە. ب ڤێ نڤیسینا كورت من دڤێت پتر خواندەڤانی هانبدەم هزرەكا سادە ژی بیت ژ ڤی فیلۆسۆفی بزانیت و ئارەزوویێن وی یێن خواندنێ ب ئازرینم پتر لێ بگەڕیێت و بخوینیت.
ئیدگار مۆران د وارێ هزر و فەلسەفە و ئەدەب و پەروەردەیێ دا كەسەكێ گەلەك ناڤدارە، نە ب تنێ ل سەر ئاستێ فرەنسا، لێ ل هەمی جیهانێ، وەكو هێمایەكێ شڕۆڤەكارێ هزرێن ئالۆز هاتیە نیاسین. شوینتبلێن هزرێن وی ل سەر كۆمۆنیست و هەبوونگەری و لیبرالان هەنە. ئالان تۆرین دەربارەی وی دبێژیت: “ئێدگار مۆران هزرمەندەكێ گەردوونی/كەوكەبیە.”

چاككرنا رەهوریشالی:
چاككرنا مرۆڤی، بێی هەبوونا فەلسەفە و جیهانبینیەكا گشتگیر، بەرهەمی ناگریت. چاككرنا مرۆڤی بێی چاككرنا جڤاكی و د ئەنجام دا چاككرنا جیهانێ هەمیێ كارەكێ بێهۆدەییە. ئەڤجا مە ل دەستپێكێ پێدڤی ب چاككرنا دەزگەهان هەیە كو نە ئاڤاهی و ژوورن، لێ پێشكێشكرنا هزرێیە، هزرەك ل سەر بنیاتێ سەردەمی و رۆشنگەریێ هاتبیتە ئاڤاكرن. جیهانێ د بەرچاڤكا زانینێ و ئاقلمەندیێ دا ببینیت. بۆ نموونە ئەگەر مە بڤێت ئەم زانكۆیەكا بەرهەمێنەر یا داهێنەر دروست بكەین، ئەم نەشێن ب رێكا خویندكارێن ب پەروەردەیەكا سەقەت هاتینە پەروەردەكرن ئاڤا بكەین، لێ پێدڤیە ئەم ڤەگەڕینە مالێ و باخچەیێن زاڕۆكان و سەرەتایی و ناڤنجی و ئامادەییێ، ل بەراهیێ وان ل سەر هزركرنەكا مۆدێرن بچینین. دەمێ زاڕۆك ل قۆناغێن سەرەتایی هزرەكێ وەردگریت، ئەو هزر ب ساناهی د وی دا دهێتە چاندن، لێ مە پێدڤی ب گەلەك سالانە دا وێ هزرا شاش ژ سەرێ وی بینینە دەر، ئەڤە ئەگەر ئەم شیاین ب سەركەڤین.

ئەڤ نموونە نیشانەكێ دیارە كو هەمی تشتێن/ هزرێن دهێنە داڕشتن، نەشێن ژدەرڤەی چارچۆڤەیێ خۆیێ گشتی هەبن. گۆمان تێدا نینە كو نەشێت بێی تەرزێ خۆ ب دروستی و زەلالی بهێتە دیتن یان خواندن. ئەگەر كەسەك بزاڤێ بكەت وی تشتی ژ دەرڤەی تەرزێ وی یێ گشتی بخوینیت، دێ كەڤیتە كۆمەكا شاشیێن مەزن. بۆ نموونە د وارێ ئابووری دا، ئەم بەرێ خۆ ددەینە بازاڕێن بۆرسەیێ و تێدا ل سەر هندەك كەسان/كۆمپانیان دنیا سەرێك و بنێك دبیت، هندەك بلند دبن و هندەك نزم، هندەك ژی وەكو خۆ دمینن؛ ب ڤی شێوەی هوین هزر دكەن ئەڤ بازاڕێ بۆرسەیێ ب تنێ ل بن كارتێكرنا كارلێكێن داخواز و فرۆتنێ و كڕێنێیە؟ ب تنێ روالەت و دیاردێن ئابووری كارتێكرنێ ل سەر بلندبوون و نزمبوونێ دكەن؟ من دڤێت بێژم كو گەردوون هەمی پێكڤە ماكینە و ئامیرەكێ زەبەلاحە، هەمی پێكڤە كار دكەت و پێكڤە بەرهەمی ددەت و پێكڤە كارلێكرنێ دكەت. هەر بڕیارەكا سیاسی یان گوهارتنەكا جڤاكی یا مەزن یان گوهۆڕینەكا مێژوویی د وارێ رەوشەنبیری دا، هەر بەرهەمێ نوی د وارێ تەكنۆلۆجیایێ دا، كارتێكرنێ ل سەر بلندبوون و نزمبوونا سەهمێن وێ بۆرسەیێ دكەن یا مە بەحس ژێ كری، لێ هەر وارەكێ هزری ژ كۆژیێ خۆ یێ تایبەت ڤە بەرێ خۆ ددەتە وی تشای و سالوخ ددەت، ژ بەركو مەرج نینە زانایێ زانستەكێ تایبەت د هشێ خۆ دا شارەزایەكا مەعریفی یا گشتی هەبیت و مێشكێ وی گەنجینەیا مەعریفێ بیت، لەوما ئەو نەچارە پەنایا خۆ ببەتە بەر كەرتێن دی یێن زانستی و كارەكی بەرهەم بینیت، د پشت را ئەو ژ كۆژیێ شارەزاییا خۆڤە بابەتی دئێخیتە د ناڤ تەرزێ تایبەت ب وی زانستی دا. دبیت د هندەك رەوشان دا هونەرمەندەكێ ناڤدار ب رەكلامەكێ ببیتە ئەگەرێ گۆهڕینەكا سەرتاسەری یا ئابووری یان جڤاكی یان سیاسی؛ لێ ئەگەر تۆ پرسیارێ ژێ بكەی، دبیت ئەو خۆ ژ وارێن دی یێن نەهۆنەری دویر بێخیت.
هندەك كەس هزر دكەن كو ب ڤێ گشتگیركرنێ ئێدگار مۆران دژی سادەكرن و ژ ئێكجوداكرنا كەرتێن مەعریفیە، لێ ب خواندنەكا هویر دیار دبیت كو ئەو دژی سادەكرنێ نینە، لێ ئەو دژی هەر هزرەكێیە راستیا تەمام بۆ وەرگری ڤەنەگێڕیت، دژی هەر بادانەكێیە بۆ راستیێ، دژی هەر شێوەیەكێ ڤەقەتاندنێیە د ناڤبەرا كەرتێن مەعریفی دا. ب هزرا وی هزر د ناڤ رێكخستن و تەرزەكێ ئێكگرتی دایە، هەر كەرتەك تەرزەكێ ڤەكریە بۆ خۆلێكدانێ و پێكڤە كاركرنێ ل گەل كەرتەك/كەرتێن دی یێن مەعریفی.

گوهۆڕینا ژیانێ:
مۆرانی دیتنەكا بەروڤاژی بۆ ژیانێ و چارەنڤیسێ مرۆڤی هەیە، ئەو ل ئاقارەكێ دی ئاوازێن پاشەرۆژێ دژەنیت. ب هزرا مرۆڤی ئەڤ پێشكەفتنا تەكنۆلۆجی و هەبوونا هەمی ئامیرێن رحەتبوون و رحەتكرنا مرۆڤی بەرۆڤاژی كار دكەن، ئەڤ ئامیرە مرۆڤی بەرەڤ ئامیربوونێ دبەن، ژ مرۆڤایەتیا وی دئێخن، هند رحەتیێ نادەنێ هندی سەرئێشێ بۆ چێدكەن.
مرۆڤ ئاشكرا دبینیت كو ئەڤ بەز و غاردانا د ناڤبەرا زەنگینێن جیهانێ دا كار ل سەر پێناسەیێن مە یێن كلاسیكی بۆ تێگەهێن جوانی و چاكی و راستیێ دكەن. وەسا دیار دكەن كو تێربوون ژ زەنگینیێ یا بێدویماهیكە، هنگی پێلێدانان ل سەر سنوورێن ئەخلاقی دبیتە رەوایی و كەسێن بەڕەڤانیێ ژ وان سنووران دكەن، وەكو نەزان و پاشڤەمای دهێنە دیتن.
ئەڤ پێشكەفتنا مەزن یا د هەمی وارێن ژیانێ دا روی ددەت، نە ب تنێ رحەتیێ ل گەل خۆ دئینیت، لێ سەرئێشێ و كارەساتان ژی ب شێوەیەكێ بلەزتر بەرهەم دئینیت. بەرهەمێ ڤێ پێشكەفتنێ یا د بەرزەكرنا فەلسەفەیێن تاكەكەسیێ و ئازادیێن هەیی دا، ئەو مرۆڤی نەچار دكەن خۆ د چارچووڤێ جڤاكەكی دا، چ یێ بچویك یان یێ مەزن، ب گونجینیت. بەرهەمێ ژ ڤێ پێشكەفتنێ چێدبیت تشتێن بێرامان و چڤێل و تامسارن، ژ بەركو مرۆڤایەتیێ لەنگ و سەقەت دكەن.
ل بیرا مەیە دەمێ جڤاكێن جیهانێ بۆ رۆژهەلات و رۆژئاڤا دابەش بووین، رۆژهەلاتا پاشكەفتی و رۆژئاڤایا پێشكەفتی. رۆژهەلاتا نەزان و وەرگر، رۆژئاڤایا زانا و چێكەر و بەرهەمهێنەر، لێ ئەڤێ شارستانیا مودێرن یا رۆژئاڤا یا ئاقلدار و پێشكەفتی و زانا زالبوونەكا دڕاندنە و هۆڤانە و بێوژدانانە بەرهەمئینا كو شارستانیەكا بێ بابە، بەرهەمێ وێ خۆشیێن دەمكی و خاپینۆك و سارن، ل دویڤ ڤێ شارستانیێ پیڤەرێ سەرەكی چەنداتیا مفای و ئامیركرنا مرۆڤی و كۆمكرنا ملیارێن دۆلارانە.
ل سەردەمێ خۆ ئارتۆر رامبۆی درویشمێ (گوهۆڕینا ژیانێ) بلند كر، ئەڤرۆ دڤێت ئارمانجا سەردەم و جیهانا مە هەمیێ بیت، ژ بەركو بهایێن مرۆڤایەتی كەفتینە بن پیڤانا بازرگانیێ و ب رێكا ئامیران دهێنە پیڤان. بۆ چاككرنا ژیانێ مە پێدڤی ب چاككرنەكا رەهوریشالی هەیە، د وارێن ژیانێ دا: د پەروەردەیێ و ئابووری و سیاسەتێ و جڤاكی دا.چاكسازیەك ژ بنیاتی دەستپێ بكەت و هێدی هێدی یان پێنگاڤ پێنگاڤ مرۆڤی ل سەر بنیاتێ ڤیانێ ئاڤا بكەتەڤە و ئەندامێن لەشی وی ژ شانەیێن دەستكرد و ئامیرێن دەستكرد ڤالا بكەت. د ڤێ ژیانێ دا كو ژیانا نویە، دڤێت كوالیتی گرنگتر بیت ژ چەنداتیێ، دڤێت سەربخۆییا مرۆڤی ژ ملكداركرنێ گرنگتر بیت، دڤێت مرۆڤ و جڤاك هەردوو دگرنگ بن، نابیت ئێك ژ وان ل سەر یێ دی زال ببیت كو سیمایێن وی بەرزە بكەت. تشتێ سەرنجڕاكێش دڤێ فەلسەفێ دا ئەوە كو ئەڤ لەزاتیا بوویە هێما و سومبۆلا سەردەمی بهێتە گوهارتن، مەبەست نە ئەوە مرۆڤ هێدی كار بكەت و هێدی هزر بكەت و هێدی بژیت، لێ مەبەست ئەوە كو ئارمانج ژ ژیانێ مرۆڤە، ئارمانج دەم نینە، لەوما دڤێت مرۆڤ ب خۆشی بژیت، نەكو ب دویڤ را بكەتە غار و ڤێڕا نەگەهیت، ئانكو دڤێت دەمژمێرا ناڤخۆیی یا مرۆڤی گرنگتر بیت ژ دەمژمێرا د مۆبایلا وی دا یان یا د دەستێ وی، هەروەكو سنیكایێ رۆمانی گۆتی: “دڤێت ئەم ئاغایێن دەمی بین”.
ژیانا مە یا نوكە هەی بەرهەمێ ئاقلێ سارە، دیالۆگ د ناڤبەرا حەزێن دلێ مە و حەزێن مێشكێ مە دا نینە، پەیوەندی هاتیە بڕین، پتر گرنگی ب پەیوەندیا مە ل گەل كاری و ئامیران هاتیە دان، مرۆڤبوونێ تاما خۆ یا رەسەن ژ دەستدایە و بوویە ئێخسیرا لەزا مە بۆ ئارمانجەكا سەراب كو ئەم ب دویڤ را غار ددەین و ناگەهینێ. شارستانیا رۆژئاڤا سرۆشت و ئامیر ب تەمامی كۆنترۆل كرینە و ل سەر زال بووینە، لێ نەشیایە خۆیێ مرۆڤی (زاتێ مرۆڤی) بنیاسیت، ئەگەر نیاسی ژی بیت، خزمەتا وی نەكریە، یان ب دروستی خزمەتا وی نەكریە، چنكو ئەو چ جاران ئارمانج نەبوو، هەردەم ئالاڤەكێ ئەرزان بوو ژ پێخەمەت زەنگینیێ و دیاركرنا هێزا خۆ.

ژیننامە:
فیلۆسۆف و جڤاكناسەكێ فرەنسیە. ل 1921ێ ژ دایكبوویە. وەكو فیلۆسۆفەكێ بنیاتگەری ژ ئالیێ دەرووناسیێ ڤە هاتیە نیاسین. د بنیات دا خەلكێ یونانستانێیە، ل پاریسێ ژ دایك بوویە، جوهیەكێ سفاردیمە. دەمێ فرەنسا ژ لایێ ئەلمانیاڤە هاتیە داگیركرن، كەسەك بوو ژ بەرهنگارێن ئەلمانیا و 1941 ێ بوویە ئەندامێ پارتیا كۆمۆنیستی یا فرەنسی.

بەرهەمێن وی:
ئەلمانیا سفر (1946)
زەلام و مرن (1951)
گیانێ دەمی (1966)
كۆمۆنا پاریس: گوهارتنا بلۆزفێت (1967)
پرۆپاگەندەیا ئورلیانز (1969)
نموونەیێ بەرزە: سرۆشتێ مرۆڤی (1973)
شێوازێ 1: سرۆشتێ سرۆشتی (1977)
شێوازێ 2: ژیانا ژیانێ (1980)
زانستێ ب وژدان (1982)
ژ سرۆشتێ ئێكەتیا سۆڤیێتی (1983)
جڤاكناسی (1984)
شێوازێ 3: زانینا زانینێ (1986)
هزركرن د ئەوروپا دا (1987)
پێشگۆتنەك د هزركرنا ئالۆز دا (1990)
شێوازێ 4: هزر (1991)
وەلاتێ دایك (1993)
ئبلیسێن من (1994)
ئالۆزبوونا مرۆڤایەتی (1994)
ئەڤین و هەلبەست و ئاقلمەندی (1997)
باشیا رێزبەندكرنا ئاقلی (1999)
هەر حەفت زانینێن پێدڤی بۆ فێربوونا پاشەرۆژێ (2000)
شێوازێ 5: مرۆڤایەتیا مرۆڤی (2001)
سیاسەتا شارستانیێ (2002)
شێوازێ 6: ئەخلاق (2004)
شارستانی و هۆڤایەتی (2005)
ئایا وێرانبوون بوو؟ (2008)
رێیەك بۆ پاشەرۆژا مرۆڤایەتیێ (2011)
رێیا ئۆمێدێ (2011)