جێندەر ژ یەکسانخوازييێ تا هەڤڕەگەزبازيیێ

جاسم محه‌مه‌د شرنەخى

پشکا ئێکێ

هەرچەندە ئەڤ تێرمە ئانكو جێندەر(Gender) بەری زێدەتر ژ نيڤ چەرخى وەکۆ تێرمه‌كێ فەلسەفى و جڤاکى جهێ خوە د ناڤا ڤەکۆلینێن سۆسیۆلۆژى و دەروونیدا گرتى، و ل ویلایەتێن هەڤگرتیێن ئەمریکى و پاشان ل ئۆرۆپا هاتييه‌ ب كار ئينان، سیهـ و سێ ساڵن ژى ب فەرمى ل سەر ئاستێ هەرە بلند ل ڕۆژهەلاتا ناڤین پشت پێ هاتييه‌ به‌ستن؛ دەمێ ل وەڵاتێ مسرێ د جڤینا مەزنا جیهانى یا ب ناڤێ “کۆنگرەیێ قاهیرە ژبۆ گەشەپێدان و ئاکنجیبونێ” ل ساڵا 1994 تێرمێ جێندەر زۆر هاتیە زمان، سەرپەرشتێن كۆنگرەیێ ناڤهاتى (51) جاران ئەڤ پەیڤە دووبارەکرن، پاشان پشتى ساڵەکێ ل پایتەختێ چینێ (بيجینک) هەمان جڤینا نێڤدەولەتى هاتە گێڕان و تێدا (233) جاران پەیڤا جێندەر دووبارە بوو،⁽¹⁾ لێ سه‌ربارى وێ چەندێ هەمیێ ل گەلەک وەڵاتان هەر د بن مژ و مۆرانەکا زێدەدا مايه‌، زۆر کێشمەکێش و گەنگەشە ل دۆر ڕامانا وێ یا ڕاستەقینە و پێناسەیا دروستا وێ هاتینە کرن بێى کارەکێ جددى پەیڕەو ببت تا ب ڕۆهنى و ڕاشکاوەیى د کۆنگرەیەکێ پەیوەندیداردا یان ژى د کۆڕەکێ زانیاریێ زمانیدا ئەڤ تێرمێ فەلسەفیێ زۆر ئاڵۆز بهێتە ناساندن.

ئەڤرۆ ل هەرێما کۆردستانێ، ل ناڤەندێن ئەکادیمى و ڕۆژنامەڤانى و ڕەوشەنبیرى ئەڤ تێرمە زۆر بەربەڵاڤبوویە، چالاکيیێن جۆرا و جۆرێن جێندەرى دهێنە کرن، ل هەمى زانکۆیێن هەرێما کۆردستانى ژى سەنتەرێن فەرمیێن جێندەرى هەنە، بەلێ هەر کۆمەک ب ڕەنگەک و ئاوایەکى مەرەما خۆ بۆ ڤى تێرمى دیار دکت و هەر لایەنه‌ك ل گۆرەى مەبەست و مەرەما خۆ پەسەندى و پشتەڤانييا خوه‌ یان ژى ڕەتکرن و دژاتییا خوه‌ بۆ جێندەرى خوەیا دکت.

یا گرنگە، ئەم بەحسێ دوو ئالیێن سەرەکى ژ بۆ تێگەهشتن و هەلویستى دەربارەى ڤى تێگەهى ل ڤێرێ بکین:

ئالیێ ئێکێ وه‌سا دبینت(جێندەر)، و (ڕۆلێ جێندەرى)، ڕامانا وێ چەندێ ددت كو وەکهەڤی ل ناڤبه‌را هەردوو ڕەگەزان هەبت، ژن بگەهیتە هەمى مافێن خوەیێن یەکسانى، بجهكرنا(تەمکینا) ئافرەتێ ل هەمى ئاستان تا بلندترین جهێ بڕیاردانا سیاسى بهێتە کرن، لەوا زۆر ب گەرمى و هیمەتبەرزى خەبات و بزاڤێ ژبۆ خورتکرنا باوەریێ ب جێندەرى و پراكتیكکرنا وى ل هەمى بیاڤێن ژیانێ، نەمازە یا پەردەوە و فێرکرنێ و یا ڕەوشەنبیرى و کۆمەڵاتیى و سیاسى ژى.

ئالیێ دووێ وەسا د جێندەرى دگەهن و بەرچاڤ ژى دکن کو تێگەهەکێ فەلسەفییە، ژبۆ (جۆرێ جڤاکی) وەکى ب عەرەبى ب (النوع الاجتماعي) هاتیيە وەرگێڕان و دهێتە ب کارئانینان، مەرەم پێ ئەوە: کا تەکمرۆڤ چەوان هەست ب خوە دکت، یان ژى چەوا حەز دکت، نەخاسمە د بیاڤێ ناسنامەیا سکسیدا (Sex identity) یان ژى بێژین جێندەریدا (Gender identity) جودا ژ هەبوونا وی یا ڕەگەزى (Sex)یا فەسلەژى و بايلۆژى ، کا ب سرۆشتێ خوەیێ زکماکى یێ نێرە یان ژى مێیە، دبینن جێندەرخواز هەوڵ ددن، ئەڤ هەستکرن و حەزکرنە بهێتە نۆرماڵیکرن وەکۆ مافەکێ مرۆڤى یێ سەرەکى ل گەل (مافێ ژیانێ) هەڤجۆت ببت، یان کێم کێم پشتى وى بهێت.

واتە جێندەر ل دەڤ ڤى لایەنى ئەوە: ڤەکرنا دەرگەهی بۆ هەمى جۆرێن ڕەگەزخوازى و ڕەگەزبازیێ ببتە تاق، هەروەکى نێڤدەولەتییانە و ل سەر ئاستێ هەرە بلند هاتیە پەیڕەوکرن و ئەڤ هێمایێ کورتکریێ پیتێن ئنگلیزى ژ بۆ هاتیە دانان و ل هەمى جیهانێ هاتیە چەسپاندن: (L.G.B.T) واتە: (مێبازىlesbian )، (نێربازىGay)، (جۆتبازىBisexual) ، (گهۆرتنا ڕەگەزى ژ مێ بۆ نێر یان ژى به‌رۆڤاژى Trans Gender ) ⁽²⁾، نها ب عەرەبى ژى پەیڤەک سێ پیتى وەکۆ تێرمەکێ ژ چەندین پەیڤان پێکهاتى ژبۆ پێشداکرنا جۆرێن هەڤڕەگەزخوازى و هەڤڕەگەزبازیێ دبێژنێ جڤاکێ (میم)، ئانکو: (المثليون، المثليات، مزدوجي الرغبة الجنسية، المتحيرون، المتحولون جنسياً)⁽³⁾ پێنج جۆرێن ناسنامەیا سکسى و هەڤڕەگەزبازینە، هەمى ژى ب پیتا (م) دەست پێ دکن.

(المثليون، المثليات، مزدوجي الرغبة الجنسية، المتحيرون، المتحولون جنسياً)، پێنج جۆرێن ناسنامەیا سکسى و هەڤڕەگەزبازینە، هەمى ژى ب پیتا (م) دەست پێ دکن.

یێن ب ڤى تەرزى د جێندەرى دگەهن، ئەو ژى دوو جۆرن، پشکەک ژ وان ل گەل وێ یەکێنە (هەر چەندە ل هەرێما کۆردستانێ زۆر دکێمن)، بەلێ ل ڕۆژئاڤایى وەکۆ کورد دەربڕینەکا ب هێز ژ ڕەگەزبازییا خوە دکن⁽⁴⁾؛ ئەو دخوازن جڤاک ئەڤێ چەندێ ب سرۆشتى ببینت، جێندەرباز ب هەمى ڕەنگێن خوەڤە د ناڤا خەلکێدا بهێنە وەرگرتن و قەبیلکرن!

لێ پشکا دوويێ وەکۆ جۆرەکێ جودا ژ یێ بایۆلۆژى د جێندەرى دگەهن و ل دژى وێ دڕاوەستن و ب توندى ڕەت دکن، وەکى بۆ هەمییان دیار زۆرینەیا جڤاکێ کوردستانینە.

نها زۆر یا گرنگە خواندەڤان بزانت ڕاستییا جێندەرى چییە، ئەرێ تەنها هەوڵ و بزاڤەکه‌ ژ بۆ یەکسانییا نێر و مێیان یان ژى بانگەکە ژ بۆ ھەڤڕەگەزخوازیێ؟!

ئەز دبینم مە ڕێکەکا دیار و ڕۆهن هەیە بگەهینە ڕاستییا ڕامانا جێندەری و پێناسەیا دروستا وێ ئەو ژى ئەوە ئەم ل فەرهەنگ و ئەنسكلۆپیدیایێن رۆژئاڤایى ڤەگەڕین، نەک یێن ڕۆژهەلاتى و ڕۆژهەلاتا ناڤین، چما؟!

چونکى خودانێن چێکرن و شاندنا تێگەهـ و تێرمان زۆر پتر دزانن، کا هزر و بیرێن وان چ دگەهینن و چ ڕامان و مەبەستان دهەلگرن، نەکۆ یێن زارڤەکەر و ڤەبەرهەمکریێن بەرهەمێن هزرکیێن خەلکێ (موستەنسیخ)، هۆسان ئەم دێ ژى شاشییا تێگەهەشتنێ و دیسان ژ خەلەت تێگەهاندنێ و سەردەبرن و هەتا خاپاندنێ ژى ڕزگاربین، یا دروست ئەڤەیە ژى دا نەبیتە جهێ حەز و ئجتیهاد و فێمکرن ونیازێن تایبەتێن جودا جودا، هەر یەک وەکى خوە تێبگەهت و ل گۆرەى زانینا خوە و دویرى بابەتینیێ و ڕاستییا تێگەهى و ل دويڤ مرادا دلێ خوە، ژێ خەبەر بدت، لەوا یا گرنگە بەرێ خوە بدین ڕۆژئاڤای ئەو جهێ (Gender) و زۆربەیا هەر زۆر ژ تێگەهێن نویێن هزرکى و فەلسەفى ژبۆ ڕۆژهەلات و هەمى جیهانێ دەرخستین (تەصدیرکرین)، کا تێکست بۆکسێن فەرهەنگان ل وێرێ چ شەکرەکێ دخۆن:

ئەنسکلۆپیدیا بریتانى ناسنامه‌يا جێندەرى ب ڤى ئاوایی پێناسە کریە: (هەستا مرۆڤى ب خوە، کا نێرە یان ژى مێیە، یان ژى جۆت هەستە)، واتە مەیل و ئارەزوویا وى ژبۆ نێر و مێیان هەردوویان هەیە.

ئەنسکلۆپیدیا بریتانى ناسنامه‌يا جێندەرى  “Gender Identity”  ب ڤى ئاوایی پێناسە کریە: (هەستا مرۆڤى ب خوە، کا نێرە یان ژى مێیە، یان ژى جۆت هەستە)، واتە مەیل و ئارەزوویا وى ژبۆ نێر و مێیان هەردوویان هەیە، زۆر جاران – گۆرەى ئەنسکلۆپیدیا ناڤبرى – هەوەس و مەیلا مرۆڤى ل گۆڕەى ڕەگەزێ مرۆڤى یێ بایلۆژییە (سرۆشتییە)، لێ هندەک جاران ئەو هەستە پەیوەندى ب جۆرێ ئەندامێ لاشى مرۆڤیڤە نینە، واتە مەرج نینە یێ نێر مەیلا وى بۆ یا مێ بتن، دبت به‌رۆڤاژى بتن، واتە ھەڤڕەگەزباز بتن⁽⁵⁾.

و ڕێکخراوا ساخلەمییا جیهانی ب ڤى شێوەیى ددتە ناساندن: بەحسێ وان تایبەتمەندیانە یێن ژن و زەڵام وەک سیفەتێ پێکهاتەیێ کۆمەڵایەتی هەل دگرن، ئەوێ پەیوەندی ب جوداهیێن ئۆرگانیکى فسیۆلۆژیڤە (ئانکۆ جوداهیێن لاشیێن نێر و مێڤە) نین⁽⁶⁾.

هەر چەوان بت، دڤێت فەرهەنگا ئۆکسفۆرد ژى نەهێتە ژبیر کرن، ئەو ب ڤى ڕەنگى جێندەرێ پێناسە دکت: جۆرێ مرۆڤى بکارئانینا وى یا نوى⁽⁷⁾، دوپاتکرن ل جوداهیێن جڤاکییە.

و هەتا ل سایتێ مەزنێ لێگەریانێ یێ ب ناڤێ ( ChatGPT یێ ئیلۆن مۆسکى – Elon Musk)‏ داناى (جێندەر) ب وان ڕامانێن بۆرین یێن ئۆکسفۆرد و ئەنسکلۆپییداییێن رۆژئاڤایى یێ پێناسە کرى، بەحس ل ناسنامەیا جنسانى (سکسى) یا ناڤخویى کریە⁽⁸⁾.

ئاڵۆزییا تێگەهى، گەلۆ چما؟!

چەندین ساڵان (جێندەر) د جیهانا ڕۆژهەڵاتدا بێى وەرگێڕان مایە، بەرۆڤاژى زۆربەیا تێگەهێن فەلەسەفى: مینا هەبوونیێ، سەرمالیێ، جیهانیبوونێ، هەتا د هەردوو كۆنگرەیێن ناڤبریدا ژى (قاهیرە:1994)، (بیجین:1995)، گرۆپا عەرەبى (نوینەرێن جیهانا عەرەبى) خواستن ئەڤ تێرمە بهێتە عەرەبی کرن و ب هويرى بهێته‌ پێناسه‌كرن، لێ گوهدارى ژ بۆ داخوازا وان نەهاتە کرن، ڕێ نەدانێ، وە دیارە خودانان مەرەمێن تایبەت ب ڤێ چەندێ هەبوون، واتە ب نە وەرگێرانا تێرمێ (Gender) ژ زمانێ ئنگلیزى هەر ل دەستپێکێ و هەتا رۆژا مەیا ئەڤرۆ ژى بۆ زمانێن دن ژلایەکێڤە، ژ لایێ دنڤە هێلانا ڤی تێگەهى بێى پێناسەکرنەکا زانستى ل رۆژهەلاتا ناڤین تا “سەنتەرێ ئافرەتا عەرەبى- مرکز المرأة العربية KAWTAR” د جڤینا پسپۆراندا ل ساڵا 1995 ب تێرمێ (النوع الاجتماعي) واتە “جۆرێ جڤاکى” وەرگێڕاى زمانێ عەرەبى ژى⁽⁹⁾، لێ نەبوویە پێناسە و وەرگێڕانەکا ل شوینا (جێندەرى) جهگرتى بت! لەوا دوو پرسیارێن هەڤدژێن هەرە گرنگ خوە فەرز دکن:

• ئێکەم: زێدە دووبارەکرنا پەیڤا جێندەرى ، وەکۆ نموونە ب سەدان جاران د جڤینا نێڤدەولەتیدا ئەوا ل چینێ ل ساڵا 1995 هاتیە سازدان دووبارە ببوو، مەبەست ژێ چ بوو؟!
• دووەم: سەرەڕاى وێ مشە ئانینا زمان یا تێرمێ (Gender) چما دەهان ساڵن پێناسەیا وێ گیرۆ بوويه‌؟!

بەرسڤا پرسیارا ئێکێ، مەرەم ژ وێ زێدە دووبارەکرنێ، ئەڤە بوو ئەڤ تێگەهە د ناڤا خەلکێدا، نەخاسمە ل جیهانا ئیسلامى بهێتە سرۆشتیکرن و نۆرماڵیکرن، هۆش و دەروونێ خەلکێ ل دەستپێکێ وەرگرت، دا بەرهەنگاریێ ل دژى وێ نەهێتە کرن، پاشى ببیتە ديفاكتۆ (أمر واقع).

لێ دەربارەى پرسیارا دووەمین، ئەگەر ئەڤەیە: دا ئەو ب وێ ئاڵۆزبوونێ بشێن ڕێکێ ل یەک بەرەییا دژاتییا جێندەرى بگرن، ڕوى ب ڕويبوونا وێ تا وەختەکێ درێژ بهێتە پاشخستن، هەر دەمێ هەست ب لڤینەکا دژ هاتە کرن، خوەدیێن وێ و دیسان “بريکارێن” بەڵاڤکرن و چەسپاندنا ڤى تێرمى ژ سەنتەر و ڤەکۆلەر و ڕەوشەنبیر و…هتد، بشێن پێناسەکا سڤک يا ئاسایی و ڕاماندانەکا خاپینەر مینا واتەدانا جێندەرى: ب مافێن ژنێ و دانا دەستهەڵاتى ژبۆ وێ و چەسپاندنا (تەمکینا) ئافرەتێ بهێتە ل بەرچاڤ کرن! واتە، ئاڵۆزکرن، یان ژى یا دروستتر بێژین: زێدە ئاڵۆزکرنا ڤێ تێگەهێ سەیر و یێ ئەو خوە بخوە د بنیاتێ خوەدا ئالۆز و نەبەرئەقل، مەرەمەکا ئەنقەست و ب پلانە!

مێژوویا پەیدابوونا جێندەرى:

پشكه‌كا زۆر ژ ڤەکۆلەران ڕێکەفتینە، کو ئێکەم جار جێندەر وەکۆ تێگەهەکێ فەلسەفى ل ساڵا 1972 ژلایێ فەیلەسۆفا ئەمریکی ڤه‌ (ئان ئۆکڵەى- Ann Oakley)‌‏⁽¹⁰⁾ د کتێبا خوەیا ب ناڤێ (ڕەگەز و جۆر و جڤاک) ئەڤ تێرمە ئانیە د ناڤا زانستێ سۆسیۆلۆژیدە.

پاشان ل داوییا ساڵێن هەشتێیان ژ چەرخێ بۆری ل ئەمریکا و ئۆرۆپا باش بەڵاڤ بوو، لێ ئێکەم خوەیابوونا (Gender)ى یا نێڤدەولەتى ل ساڵا 1994، 1995 بوو⁽¹¹⁾.

ئەڤا مە گۆتى سەبارەت مێژوویا جێندەرى بوو وەکۆ تێرمه‌كێ تایبەت، لێ تامار و ڕیچاڵێن وێ د ئەردێ دیرۆکێدا تا ڕادەیەکێ کویر و دویرن دچن، چونکى جێندەر ب مافێن ژنێ و یەکسانیبوونا وێ ل گەل زەلامێ هاتييه‌ گرێدان، لەوا گەلەک ڤەکۆلەران ڕەهێن وێ گەهاندینە شۆڕەشا فەرەنسى ئەوا ل ساڵا 1789 ز⁽¹²⁾ سەرهەلداى و سەرکەفتن ئانى، ژ ئەنجامێن وێ بانگەوازیێن بهێز ژبۆ یەکسانییا هەمى مرۆڤان سەرەڕاى هەمى جوداهییان، نە ئەڤە ب تنێ، ئەگەرەکێ دی ژى هەبوو، ئەو بەشدارییا هندەک کەسایەتیێن ژن د فەلسەفە و هزرێن شۆرەشەرگێڕیدا، ژ وانا ژنەکێ ڕۆلێ خوە ب پیتێن زێڕى د بەرپەڕێن مێژوویێدا تۆمار کر، ل ژێر خواستناڤێ: (ئۆلیمپ دى گۆج – Olympe de Gouges)، نڤێسینێن وێژەیى و شۆڕەشڤانى و ڕەخنەیا جڤاکى و سیاسى دنڤیسين، ناڤێ وێ ب خوە (ماريه گۆزێ  Marie Gouze)يە، كو ل ساڵا 1791 بەیاننامەیەک ب ناڤێ مافێن ئافرەت و هاوڵاتیبوونێ⁽¹³⁾ دەرئێخست، وێ دخواست ببتە یاسایەکا فرەنسى داكو پێ مافێن ژنێ یێن سیاسى و کۆمەڵایەتى بهێنە پارازتن، لێ پشتى سەرکەفتنا شۆرەشێ ب چەند ساڵەکێن کێم پاشگەزییەکا مەزن د دەرهەقێ مافێن ژنێ هاتە دیتن، ستەمەکا زێدە هەمبەرى ڕەگەزێ مێ بەردەوام دهاتە ئەنجامدان، تا وى ڕادەى ل سەردەمێ ب سەهمێ تیڕۆرێ یێ (ماكسيمليان فرانسوا روبسپیير  François Robespierr  Maximilien) ژ ساڵا 1758 – 1794 سەرکێشی تێدا کرى، ئەڤ ژنا ڕۆناکبیرا ناڤبرى هاتە دەستەسەرکرن و ژبۆ سەربڕخانێ(مەقصەلێ) هاته‌ ڕەوانەکرن و وەکى پەزى هاتە سەرژێکرن، بوويە شەهیدا شۆرەشا ناڤبرى، لێ ل دەڤ جێندەرباز و فیمینیزمان شەهیدا هزرا جێندەرێیە ژى، ناڤێ ئێکا دن ژى ل گەل ڤێ خانمێ دهێت، هەر چەندە ئنگلیزە لێ زۆر پشتەڤانييا شۆرەشا فەرەنسى و هزرێن یەکسانیبوونا ژنێ دكر، و ژ بۆ چەسپاندنا رۆلەکێ هەژیێ جڤاکى و سیاسى و ڕەوشەنبیرى و ئابۆرى ژبۆ ژنێ وەکۆ “جۆرەکێ جڤاکى” نەک “جۆرەکێ بايلۆژى”دویرى کێم دیتنا وێ ژ ئەگەرێ تایبەتەمەندییا وێ یا زکماکى وەکۆ ڕەگەزێ مێ هەوڵ ددا، ئەو ژى (ماری وۆلستنکرافت، Mary Wollstonecraft- 1759-1797)ه‌، گه‌له‌ك بزاڤ بۆ پێشڤەبرنا رۆلێ جێندەریێ ژنان و کچان کریە، بەرهەمەکێ گرنگ ل سەر ڕێبازا فێمینزمێ و چەندین بابەتێن گرێداى مافێن ژنان هەنە ب ناڤێ: (بەڕه‌ڤانیکرن ژ مافێن ژنان -A vindication of the rights of women)⁽¹⁴⁾.

بەلێ پشتى شۆرەشا فەرەنسى ل چەرخێ نۆزدێ و بیستێ، داخوازیێن مافێ ژنێ – وەکى فەلسەفێن ڕۆژئاڤاى دبینن- و یەکسانیبوونا وێ ل گەل زەڵامى د هەمى تەڤەگەرێن هزری و شۆڕەشێن سیاسى دا بەرەڤ پێشڤەچوویە، چ د یێن چەپ یان ژى د یێن ڕاستدا دابن.

گرنگە بەحسێ مارکسیزم و شۆرەشا ئۆکتۆبەرێ ل ڕۆسیا ل 1917 بکین، ل ڤێرێ دڤێت ناڤێ وى کەسایەتیێ هزرا چەپا ڕادیکاڵى یێ هەڤپشکێ د دانانا بەیاننامه‌یا(مەنيفێستۆیا) کۆمونیستى دا ل گەل (Marx Karl – کارل مارکس)ى بهێتە گۆتن، ئەو ژى (فریدریک ئەنگلزEngels   Friedrich  1820-1895ز)ه‌، ل ساڵا 1884ز کتێبەک دانا بوو ب ناڤێ (بنياتێ خێزان و ملکدارییا تایبەت و ده‌ولەت)⁽¹⁵⁾، پشتى سێکا پەرتۆکا ناڤهاتى ژبۆ خێزان و بنیاتێ چێبوونا وێ و جۆرێن وێ یێن سەیر تەرخانکرى بزاڤێ دكت ئەڤێ هزرا (جێندەرى) پێشکێش بکت: “پشتى بەره‌بابێ نوى دهێت، ئێدى زەڵام نکارت ب پارەى یان ب هەر شێوازەکێ کۆمەڵایەتى ژنەکێ بۆ خوە ب دەستڤە بینت، و بەره‌بابەکێ نویێ ژنان دێ پەیدا بتن، ئێدى قەت لاشێن خوە ژبەر هیچ ئەگەرەکێ ژ بلى ئەڤینیێ ڕادەستى چ زەلامان ناکن، وى دەمى ژن دێ خوە دەتە هەر زەڵامەکێ ئەو ژێ حەز بکت، ئانکۆ هەر وەختێ وێ ڤییا ئێدى ژن هیچ هزرەکا ترسێ ژ ئەنجامێن کۆمەڵایەتى ناکت”⁽¹⁶⁾  و هەمى تەڤگەڕێن سۆشیال دیموکرات ل ئۆرۆپا و یێن لیبرالیزمى ژى زۆر بەحس ل زۆربەیا تێگەهێن (جێندەر) ل خوە هەمبێز دکت کرینە.

سيگمۆند فرۆيد د په‌رتۆكا خوه‌ دا (سێ گۆتار ده‌رباره‌ى تيۆرا سێكسى)،  نێربازى و مێبازیێ ب ڤاڕێبووناجنسى ددەتە نیاسین.

دیسان د خواندنێن سایکۆلۆژیدا ژى نەخاسمە یێن سیگمۆند فرویدى ل چەرخێ بیستێ، گەلەک ژ هزرێن جێندەرى د پەرتۆکا وی یا ب ناڤێ (سێ گۆتار دەربارەى تیۆرا سکسى – Three essays on the theory of sexuality) هاتینە، بەحس ل (شۆناسا سکسى) و (هەڤەرگەزبازیێ) ب جۆرێن ویێن جوداڤە دکت، یا گرنگ ئەوە: فروید ب خوە ژى د ڤێ پەرتۆکێدا نێربازى و مێبازیێ ب ڤاڕێبووناجنسى ددەتە نیاسین⁽¹⁷⁾.

گرنگترین بەشدارى د بیاڤێ جێندەرى یێ کۆ ل چەرخێ بیستێ بەرچاڤ بووى: یا فەیلەسۆفا هەبوونییا فەرەنسییە: (سیمۆن دى بوڤوار) ب پەرتۆکا: (Le Deuxième Sexe- ڕەگەزێ دن)، ئەوا ل ساڵا 1949 هاتیە چاپکرن، پاشان ب عەرەبى ل ژێر ناڤێ (الجنس الآخر) هاتيە وەرگێڕان، (دی بوڤوار) تێدا زۆر دووپاتیێ ل (جۆرێ جڤاکی)يێ ژن و مێران دکت، ب ڕۆهنى دبێژت: ژن ل دەستپێکێ وەکۆ مێ دهێتە دنیایێ، پاشان جڤاک وێ دکتە “ژن”!

سەبارەت ڕۆڵێن ژن و مێران د خێزانێدا و دیسان د ناڤا جڤاکیدا ئەڤ فەیلەسۆفا ژن وان هەمى هزرا ڕەت دکت، ب دیتنا وێ “ئەوان ڕۆڵان هیچ شه‌نگسته‌يه‌كێ زانستیێ دروست نینە، ئەو تەنها ڕەنگڤەدانێن هزر و تەخمین و بژارەیێن جڤاکینە”⁽¹⁸⁾ نەک زێدەتر، واتە – گۆرەى هزرا وێ و ڕێک مینا فەلسەفەیا جێندەرى ل نها ژى – زۆر د شیاندایە (جۆرێ جڤاکیيێ ژنێ و مێرى) بهێنە گهۆڕین، هێشتا وێڤەتر ژى یا باش و گرنگ هەر ئەوە – ل دویڤ فەلسەفا پەرتۆکا (سیمۆن) یا ناڤبرى – هەمى ئەو هزر و نەریتە بهێنە گهۆڕین، هەتا وى ڕادەى ژى ئەڤ پەرتۆکە ب درێژى دھێتە ل سەر بابەتێ ڕۆلێ ژن دگێڕت وەکۆ دایک، دێ بینى چەندین بەرپەرێن پەرتۆکێ هێرشەکا توندە ل سەر وێ هزرا کومەڵایەتییا دبینت ڕۆلێ ژنێ یێ دەیکینیێ ژ سرۆشت و فترێ ژى دهێت، ئەو وێ هزرێ ب ئێکجارى ڕەت دکت، تەکەز ژى دکت: ئەو گۆتنا دبێژت دەیکینیا ژنێ حەز و ئارەزوویەکا زکماکییە (غریزة فطرية) چ ڕاستى بۆ نین، بەلکى تەنها درەوەکا ئەفسانەيى (خەرافی)يه‌، و “دەیکینى عادەتەکێ سەیر و سەمەرێ گۆنجاندنێیە د ناڤبەرا: (ئەزئەزى) و (هەستا ب یێ دیتر)، د ناڤبەرا (خەون) و (ڕاستیێ)، د ناڤبەرا (نیازا خراب) و (قوربانى و ڕەقینیێ) دا”⁽¹⁹⁾.

پرسا جێندەرى ل کوردستانێ:

مێژوویا سەرهەلدانا ڤێ هزرێ ل هەرێما کۆردستانێ بۆ ساڵا 2010 ڤەدگەڕیت دەمێ ئێکەمین سەنتەرێ وێ ل زانکۆیا سلێمانیێ هاتیە دامەزراندن، ئەو ژى ب هارکارییا زانکۆیا (بریستلی بریتانی) و ب (پشتەڤانییا جڤاتا ڕەوشەنبرییا بریتانى” British Council” بریتیش کاونسڵ) بوو.

پاشان ژ لایێ حکومەتا هەرێما کوردستانێڤە ل ساڵا 2017، ب بڕیاریا سەرۆکێ حکۆمەتێ یێ وى دەمى (نێچیرڤان بارزانى) سەنتەرێن جێندەرى ل هەمى زانكۆیێن کوردستانێ هاتنە ڤەکرن⁽²⁰⁾، یێ زانکۆیا سلێمانیێ گەشەیەکا باش بخوەڤە دیتیە، بوویە سەنتەرەکێ هەرگاڤی و سەر بە سەرۆکایەتییا زانکۆیا ناڤبریڤەیە، ژ بلى چەند ئەندامەکێن کارایێن کارگێڕی و ئەکادیمی، ڤى سەنتەرى بۆردەکێ شیرەتکارى ژى هەیە، کو ژماره‌یه‌كا کەسایەتیێن ئەکادیمی و سیاسی یێن ناڤدارێن کوردستانێ و جیهانێ تێدا ئەندامن.

ئەڤرۆ ژمارا سازیێن جێندەرى ل ڤى وەڵاتێ مە یێ بچویک زێدەتر ژ سیهـ سەنتەرێن فەرمینە، پشتەڤانییەکا زێدە زێدە بۆ دهێتە کرن، چ دارایی و دراڤى بتن، یان ژى پاڵپشتییا مەعنەوى و هەتا یا سیاسی ژى بتن.

بەرنیاسترین کەسایەتیا ئەکادیمى د بیاڤێ پەیڕەوکرن و دەرسدارى و بەڵاڤکرنا هزرا جێندەرى ل کوردستانى (د. چۆمان هەردى)يە، ئەو دەدەتە خوەیاکرن: (سەنتەرێ مە – ئانکۆ سەنتەرێ جێندەر و گەشەپێدانێ ل زانکۆیا سلێمانیێ- شانازیێ دکت کو پشتى ھەوڵ و خەباتەکا زۆر و وهەڤکاریێ ل گەل سەرۆکایەتییا زانکۆیا سلێمانیێ، ل ساڵا 2017 بۆ ئێکەم جار ل ھەرێما کوردستانێ و ل عیراقێ وانەیا جێندەر وەکو ماددەیەکا لاوەکی فرەپسپۆری (minor interdisciplinary) کەفتيە پرۆگرامێن خواندنا ئەکادیمی، ئەڤ ماددەیە ژ ھەشت وانەیان پێکھاتییە و ل پشكێن ئەدەبێ ئنگلیزی و زانستێن کۆمەڵایەتی و بیرکاری و پشکا زانست دهێتە گۆتن)⁽²¹⁾.

ل ساڵا 2017 بۆ ئێکەم جار ل ھەرێما کوردستانێ و عیراقێ وانەیا جێندەر وەکو ماددەیەکا لاوەکی فرەپسپۆری کەفتيە پرۆگرامێن خواندنا ئەکادیمی، ئەڤ ماددەیە ژ ھەشت وانەیان پێکھاتییە و ل پشكێن ئەدەبێ ئنگلیزی و زانستێن کۆمەڵایەتی و بیرکاری و پشکا زانست دهێتە گۆتن.

سەنتەرێ ناڤهاتى پشتەڤانییەکا زۆر مەزن یا نێڤدەلەوتى هەیە، ژبۆ ئەنجامدانا چەند چالاکییەکێن کێم و نە مەیدانى مینا سازدانا چەند خۆڵ و سمیناران و د ماوێ نێزیکى سێ ساڵاندا (ئێک ملیۆن) دۆلار ژ ئێکەتییا ئۆرۆپا وه‌رگرتينه‌، ئەو تەنها پارەپێدانا ئاشکەرا بوویە، و ب بەڵگە ژلایێ (ویکی لیکس)ڤە هاتیە بەڵاڤکرن⁽²²⁾، و دانپێدان ژ لایێ بەرپرسا سەنتەرى خوە ب خوەڤە (چۆمان هەردی) هاتیە کرن، ئەڤ ژنە هەر ژ دەستپێکا بلندکرنا پێشنیار و داخوزازییا پشتەڤانییا دارایی و پارەوەرگرتن و مەزاختن و هەتا دگەهیتە داوى چالاکى هەمیێ دهاڤێتە سەر بەڕکێ⁽²³⁾، بلا خواندەڤان دویڤچوونا لینکێ د ژێده‌رێ (23) دا بکن؛ دا تەماشەى گۆتنێن وێ بکن.

ئەگەر ل ڤێرێ زۆر بابەتێن ب جێندەریڤە گرێداى نەهێنە بەحس کرن، لێ هەر چەوان بت گەلەکا پێدڤيیە ئەم ڤەکۆلینێ بکن: ل دۆر ئەگەر و هاندەرێن ل پشت جێندەرى هەین، پەیوەندییا وێ ب ڤاڕێبوونا سکسیڤە، ئەنجامێن ترسناکێن وێ ل سەر شیرازێ خێزانێ، ل گەل چەندین پرسێن دی يێن زۆر گرنگ مینا: بەرسڤدانا وێ پرسیارێ یا خوە فەرز دکت: ئەرێ گەلۆ (Gender) بژارەیەکا ئازادانەیە هەمبەر تاکمرۆڤ و جڤاکان یا بەردەستە، یان ژى پڕۆسێسەکا ب ڤێ نەڤێیا فەرزکریە؟! بەلێ دێ وێ بۆ پشکەکا دیتر ژ ڤێ ڤەکۆلینێ هێلین، ب ئانه‌هییا خودێ.

ژێده‌ر و ده‌همه‌ن:

^{1 – د.طلال غتریسي، الجندر المخادع، جامعة المعارف فی لبنان، ط 1، بیروت 2023م ص 9.}

^{2 – هەر دەمەكى دێ بینی پیتەكا دی هاتييە زێدەكرن، جاران ب ڤی ئاوایی دهێتە گۆتن: (LGBTI)، جاران ژی هۆسان (LGBTIQ)، و ب ڤی ڕەنگی ژی دهێتە بەڵاڤكرن: (LGBTIQA) و هۆسان ژی دهێتە دیتن (LGBTIQAA)، هەر پیتەكا زێدە ڕامانا جۆرەكێ دی ددت، وەكۆ میناك (A:ally) ئانكۆ: كەسەكێ پشتەڤان و هەڤسۆز و بەڕەڤانكەرە ژ (هەڤڕەگەزباز و هەڤڕەگەزخوازان) لێ حەزا وییا سكسی ” ڕاستەڕێیە، سرۆشتییە” نەك هەڤڕەگەزخوازییە، ژبۆ ب دڕێژاهی ل دۆر ڤێ چەند بگەڕی، دویڤچوونا ڤی سایتی: (یۆ ئێس هەڵۆ) بكە: https://usahello.org/ و}

https://usahello.org/ar/usa-%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9/%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%B1%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A9/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AB%D9%84%D9%8A%D9%8A%D9%86/#gref

^{3 -سایتێ: Google للفنون والثقافة، https://artsandculture.google.com/entity/m0hn10?hl=ar}

^{4 – ئەڤە نموونەیەكا دەربڕینا هەڤڕه‌گەزخوازێن كوردن ل وەڵاتی سوید، ل ڕۆژا هەڤڕه‌گەزخوازێن جیهانی، چەوان ب ئاڵایێ كۆردستانێ ل گەل ئاڵایێ شەش ڕەنگینێ نێرباز و مێبازان سەمایێ دكن: https://web.facebook.com/watch/?v=476090709886639}

^{5 – بەرێ خوە بدە ئەنسكلۆپیدینا ناڤبری: https://www.britannica.com/search?query=gender}

^{6 – صباح عبده هادي الخیشني، مشروع الجندر من وثائق اڵامم المتحدة، من الحریة والمساواة… إلی التماثلیة والشذوذ، https://sudaneseonline.com/board/168/msg/%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D8%AF%D8%B1-…-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D9%8A%D8%A9-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%88%D8%A7%D8%A9-…-%D8%A7%D9%84%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%AB%D9%84%D9%8A%D9%87-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B0%D9%88%D8%B0-…-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%A7-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-1138399618.html}

^{7 – واتە: نەیا كەڤنا كلاسیكی، نەیا زكماكی كا نێرە یان ژی مێیە.}

^{8 –https://chat.openai.com/chat}

^{9 – المركز التربوي للبحوث والإنماء، نقلاً عن:}

^{إدماج “الجندر” إطار مفاهیمي، منهجیة وعرض لممارسات جیدة فی البلاد العربیة، صندوق اڵامم المتحدة الإنمائي للمرأة. المكتب الإقلیمي للدول العربیة- عمان /الاردن –2001م. https://www.crdp.org/magazine-details1/675/1064/1063}

^{10 – نڤیسەر و ڕۆمانڤان و مامۆستایا زانكۆیێ، ژ دایكبوویا ساڵا 1944، هێشتا د ژیانێ دايه‌.}

^{11 – سایتێ ڕابیتە یێ ئه‌لكترۆنی https://rattibha.com/thread/1198945750731886594}

^{12 – هندەك ژی زێدەڕەویێ دكن، دگەهینن پێش زایینێ ل سەردەمێ شارستانییا یەونانی، وەكی دبێژن: بەرۆڤاژی گەلەك فەیلەسۆفان و هەتا ئەرستۆی ژی (ئەفلاتۆن – Plato 427-347 پ.ز) باوەری ب هزرێن فێمینیزم هەبوو، گۆرەی دیتنا وی: ژنێ شیانێن ب جهئانینا هندەك كریاران – نەك هەمیان- پتر ژ زەڵامی هەنە…، بەرێ خوە بدە پەرتۆكا: د.عصمت محمد حوسو، الجندر- اڵابعاد الاجتماعیة والثقافیة، دار الشروق-عمان، الاردن، الطبعة العربیة الاولى، 2009م ص 23-25}

^{13 – عبد الله فاضل، اولیمب دو غوج: رائدة نسویة، شهیدة الثورة الفرنسیة، دەقێ بەیانامەیا ماری گۆزێ ژبۆ عەرەبی ل سایتێ “مركز المواطنة المتساویة” وەرگێرایە: (https://equalcitizenshipcentre.com/ar/):، ژبۆ دیتنا درێژاهییا ڤێ تەكستا مێژوویی یا یەكسانیبونا جێندەری ئەڤا ل خوارێ لێنكێ تەمامە:}

^{14 – ماری وولستنكرافت، دفاعاً عن حقوق المرأة، ترجمة إلی العربیة: عبد الله فاضل، علی صارم، دار الرحبة للنشر، ط1، 2015.}

^{15 – فریدریك أنجلز، أصل العائلة والملكیة الفردیة والدولة، ترجمة ونشر مؤسسة هنداوي، ط1، 2020ز.}

^{16 – هەمان ژێدەر، ب 17-55، ب 56}

^{17 – سیجموند فروید، ثلاثة مقالات حول نظریة الجنس، ترجمة إلی العربیة سامی محمود علی، مصطفی زیور، دار المعارف، ط1، 1963، ص 33-46}

^{18 – سیمون دی بۆڤوار، الجنس الاخر، ترجمة ندی حداد، مراجعة إیمان المغربي، الاهلية، عمان الاردن، 2008م، ط1، ص 18}

^{19 – الجنس اڵاخر، مصدر سابق ص 183}

^{20 – https://jinhaagency.com/so/zhyan/sntrkany-jndr-l-hrmy-kwrdstan-ta-ysta-yamanjky-hawbsh-ky-nkrdwwntw-16474}

^{21 – چۆمان هەردی “روونكردنەوەیەك لەلایەن سەنتەری جێندەر و گەشەپێدانەوە”، سایتێ فەرمیێ رووداو ل 5-7-2019، https://www.rudaw.net/sorani/opinion/070520191}

^{22 – https://twitter.com/wikileaks/status/1429188218424078338?s=20}

^{23 – پەیجێ كورد نیۆز (Kurd News)، ئەڤە ژی گرتەیا دەنگ وێنەیا چۆمان هەردییە: https://www.facebook.com/KNewsWire/videos/6052757504754535}