دەرد و دەرمان

سەدیق وەلی بگدادی

دەرد و دەرمان، ئانكۆ ناڤێن نەخۆشییان و دەرمانێن كوردەواری، دەرد و دەرمان وەك زمان: دەرد: علەت، نەخۆشی تووشی مرۆڤان و گیانداران و داروباری دبیت.

 پێناسە و واتەیا دەرد، (نەخۆشی) (Diseases- illness):

دەردی رەوشەكا ژێكجودا هەیە، ژ سروشتی تووشی ئەندامێن لەشێ مرۆڤی و گیانەوەری دبیت و زیانێ دگەهینیتێ، ئەندامێن لەشێ مرۆڤی بۆ دەمەكێ كورت یان بۆ دەمەكێ درێژ رادوەستن⁽¹⁾.

دەرد و هەڤواتا:

 نەخۆشی، نەساخی، خەستی، مەلوولی، خەمۆكی و نەهاتی (ئەڤ هەڤواتانە هەنە)، ئەگەر مرۆڤ ڤەكۆلینەكا زمانڤانی یا هویر و كویر ل سەر بكەت، رەنگە جودایی هەبن، لێ واتەیا وان نێزیكی ئێكن.

دەرد – نەخۆشی:

گەلەك جۆر و پۆلیَن و رەنگ هەنە، ژ كار و بزاڤێن ڤایرۆس و میكرۆب و بەكتریا و ژ شكەستن و كەتنێ پەیدا دبن، یان ژ ئەگەرا كێم خوارنێ، قڕێژێ و نەشویشتنێ و پیساتییێ، یان ژ گیانەوەران و گەزندا.. هتد، تووشی مرۆڤی، گیانەوەری دبن.

دەرمان وەك زمان:

دەرمان وەك زمان: بریتيیە ژ (دەر + مان) واتە دەرێ مانێ، یان دەرگەهێ ژینێ، یان رێكا مانێ و ژیانێ، یان تەمەن درێژییێ، وەكی واتا و مەبەستا نوژدار و پزیشك.

 پێناسە و واته‌يا دەرمان:

دەرمان: هەر ئاهێ بۆچارەسەری و دەسنیشانكرنا نەخۆشییان تووشی مرۆڤی و گیانەوەری دبیت، یان ئێشێ و نەخۆشيیێ كێم دكەت و مفای ددەت و مرۆڤی و گیانەوەری دپارێزیت و ئێشێ دكوژیت ⁽²⁾.

ئاهێ ژینانێ و ڤەژینێ بۆ چارەسەرییا مرۆڤی و گیانەوەران ژ نەخۆشی و تایێ، واتە رێ گرتن و بەڕەڤانیكرن ژ نەخۆشیێ و دەرمان ڤاژی و دژی دەردییە وەك واتا زمانڤانی و كەتواری.

ناڤێن نەخۆشییان و چارەسەری و دەرمان، دەڤەرا بەروارییان وەك نموونە:

1ـــ سەرئێشی:

 نیشان: ناڤچاڤ و رەخێن سەری د ئێشن.

چارەسەری و دەرمان: و سەرێ وی د ڤەپا و ڤەدمالی و پاتەك دهاڤێتێ و دشداند و گرێددا، چا و شەربەت ددا نەساخی.

2 ـــ شەقا سەری:

 سەر ئێشانەكا زۆر یا سەری دگۆتێ شه‌قە.

چارەسەری و دەرمان: پارچەكا لەڤەنێ هندی بەژنا نەساخی دئینا، هندەك جهان ژی كویرتر دبڕی، ئەو لەڤەن شەق دكر  و ب بەندكەكێ موی راست و چەپ گرێ ددا و ل جهەكێ بلند، كۆ دەستێ بچویكا نەگەهیتێ دهەلاویست، وی سەردەمی ئەو چارەسەرییا شەقا سەری بوو.

3 ــ پەرسیڤ (هەلامەت):

 نیشان: ئاڤ د دفنێدا دهێت و دبێهنشیت و چاڤ ژی پیچەك سۆر دبن.

چارەسەری و دەرمان:

ا ـــ پیچەكا قەلییێ، زەنجەبیل، شێلم، پیڤاز، فلفل و پیچەكا ئاڤ و خوێ پێكڤە دكەلاندن، پاشی ب كەڤچكی ددا نەساخی و سەرێ وی ب دەرسۆكێ گرێ ددا و دشداند.

ب ـــ جار ژی شێلمەكا مەزن دئینا، و نیڤەكا وێ دقۆقلاند و قەلی، فلفل و پیڤاز و خوێ و زنجەبیل دكرە د ناڤدا، قەپاخا وێ ددانا سەر و دكرە دبن كوچكێ ئاگریدا.. هەتا دبژرت و دكەلی، پاشی ئەو ژی ددا نەساخی و سەیێ نەساخی.

ت ـــ جار ژی سماق دبشافت و پیڤازەك هوی دكرە ناڤ و نەساخی ئەو ترشێ سماقێ جارەكێ دوو جار ڤەدخوار.

4 ـــ كوخك:

نیشان: گێڕیێن گەورییا نەساخی سۆر دبن یان كیسە (التهاب) دبن و جار جارا دكوخیت.

چارەسەری و دەرمان: هنگڤین و ئاڤكا شێلمان ددایێ و جار ئاڤ گەرم دكر، و نەساخی دەڤ و دفنێن خۆ ددانە هنداڤ و چارچەڤەك ب سەر دادگرت و هەلما ئاڤێ هەلدكێشا.

5 ـــ خەندەكۆك:

نیشان: نەساخ كویر دكوخیت و بێهنا وی كورت دبیت، ها دێ بێژی نەساخ خەندقی.

چارەسەری و دەرمان:

ا- بەرەكێ كون ل بنێ ناڤدەشتا ئامێدیا ل بن كێری هەبوو و دارەك ژی ل سارا شەكرێ هەبوو، دارەك ل بەڕۆشكێ ل دهۆك ژی هەبوو، نەساخ دبنڕا دبرن، جارەكێ یان دوو جاران ددا نەساخی د وێ كونا وی بەری، دارێ، دبنڕا د ئینا و دبر.

ب- گوهـ و ناڤچاڤێن نەساخی دبڕی و خوین ژێ بەرددا.

ت- شیرێ گەرم ددا نەساخی.

6 ـــ بالویلك:

 ل سەر دەست پێ و سەروچاڤا ئانكۆ ل سەر لەشێ مرۆڤی و گیانەوەری پەیدادبن.

چارەسەری و دەرمان:

 ا- مەلا ب دندكێن جەهیڤە دخواند و ئەو دندك دكرنە د ئەردەكێ شهداردا هەتا دڕزین، پاشی بالیلك ژی دوەرهان.

ب – تاكێن دارهەژیرێ، ئانكۆ شڤتەركێن دارهەژیرێ، وەك دەرمانێ بالیلكا بكار دئینان، چه‌وا بكار دئینان؟ تاكێن تەڕێن وێ دسۆتن و وەكی بزۆتی چەند رۆژەكان ب بالیلكا ڤەدنان، ئەڤجا رهێن وان دسۆتن، پاشی شین نە دبوونەڤە و جهێ بالیلك هولی و پاك دبوو.

7 ـــ پەژیك:

ئێشەكا سەرپێیە، بارا پتر بهارێ و پایزێ دیاردبیت، و وهەمی تەمەنا دگریت.

نیشان: لەشێ نەشاخی گران دبیت و حەز ژ روینشتنێ و نڤستنێ دكەت.

هندەكان دگۆتێ؛ ئەڤە كێمكا هەیڤێیە، سەر و بنێن هەیڤێ پەیدادبیت.

چارەسەری و دەرمان:  بەر رانێن نەساخی دگرتن، ئاڤا سماقێ، ئانكو ترشێ ب پیڤاز ددا نەساخی.

8- ئیسك:

نیشان: وەك حنگەكێ ژ ئاشكێ (مەعدا) مرۆڤی دهێت، هەر چەند خولەكا حنگ ڤێ دكەڤت و دبیتە ههـك ههكا نەساخی.

چارەسەری و دەرمان: دێ نەساخ سێ فڕێن ئاڤێ دویڤێكدا ڤەخۆت، هەر جارەكێ دێ دەڤێ خۆ تژی ئاڤ كەت و پێكڤە دێ داعویریت، سێ جاران ئێكسەر دێ وەسا ئاڤێ ڤەخۆت و چارەسەر بیت.

9 – مار پێڤەدان:

جهێ ددانێ ماری گەستی هەر دوو رەخ دەملدەست گرێ ددان و دگڤاشت و هندی دشیان ژەهرا وی دەردئێخست و شیرێژ ددانە سەر و تێ ددا، و شیر بەردەوام ددا نەخۆشی.

ـــ دار كنێر: دارەكێ بهێن خۆشە، یا دارەكا بێهندارە،  بەردەوام (چ هشك چ تەر بیت) بێهنا خوەش ژ دارێ وێ دهێت، ئەگەر ئێكی تشتەكی پێڤەدابا وەك: مار، دویپشك، دارێ كنێرێ ڤێڕا دئینان و دبرن وەك دەرمان بوو و شیر ددا نەخۆشی و مار ژبێهنا دار كنێرێ دڕەڤیت، لەوا خەلكەك حەز ژ گۆپالێ داركنێری دكەن.

10 ـــ  قوڕباجە:

 نیشان: كوخكا وی كویر دهێت وەكی دیكلی دقیڕیت.

چارەسەری و دەرمان: گویزانەك دئینا و دانا سەر پەحنكا ناڤچاڤێن نەساخی و تكەكا هێدی لێددا و خوین ژێ بەرددا.

11 ـــ زكئێشی:

 نیشان: زكئێشییەكا دژوار مرۆڤی دگریت و زك ناچیت، دگۆتنێ قۆلنج.

چارەسەری و دەرمان: قۆلنجا نەساخی دگرت، قۆلنج چییە؟ هەر دوو رهێن ناڤ ملێن نەساخی دگرتن و دپەرخاندن و چەند جاركی دگڤاشتن، ئانكۆ دێ رها د ناڤبەرا تبلا بەرانی و تبلا شەهدێ سێ جار دێ گرێ دده‌ى و به‌ردده‌هى داكو سست ببیت، پاشی دێ گرێ و نابەردەی بۆ ماوێ 45 خولەكان دگرتن.

12- قۆلنجا توركی (رویڤیكا كۆرە):

 نیشان: زكێ نەساخی رەخێ راستێ ئێشانەكا گەلەك ب ئێشە و دژوار دگریت.

چارەسەری و دەرمان: سەرڤە سەرڤە دڤەماڵشت و قۆلنجا وی گەلەكا جارا دگرت، بەس چارە نەبوو، دگۆت یێ قولنجا توركی بگرت دێ مریت.

13- ئاشك (المعدة): 

ناڤێ ئاشكێ(عویركێ) مرۆڤییە، بەلێ بۆ ناڤێ نەخۆشییا گەدێ ژی ل كار بوو.

نیشان: بەرسۆژ دهاتنێ و ئاشكێ نەساخی دسۆژیت و ل دلێ وی ناچیە خوارنێ.

چارەسەری و دەرمان: ئاڤكا مریشكێ ددا نەساخی و ئاڤێن هندەك گیای یێن خوارنێ ددانێ.

14- بیرۆڤ:

 نیشان: ئێشەكا پیستییە، هندەك جهێن دەست و پێ، یان لاشێ مرۆڤی دگریت، جهێ ئێشێ دپەقیت و سپی و قەشاڤی دبیت.

چارەسەری و دەرمان: تەحین، جار روین تێددا و هنەكان ژبەر ڤەدبڕیت و هندەكان دەمێ بیرۆڤ دبڕی، ئەڤ گۆتنە دگۆت: “بیرۆڤێ چەرخەچۆڤێ هەڕە گۆڤێ”.

ئەگەر: رەنگە ژ كێم شویشتن و پاككرنێ و سڕوسەرمایێ پەیدا ببیت، ئانكۆ ژ قرێژ و قیڤارێ و پیساتییێ چێ دبیت، لەوا دگۆتنێ “هەڕە گۆڤێ”، واتەیا ژ وێرێ هاتی و هەڕە وێرێ.

15- ئێزمك:

نیشان: پتر سەرێ مرۆڤان دگریت و هندەك جهـ ژێ رەق و سپی دبن و هنده‌ك جاران ئاڤزەرك ژێ دهیت.

چارەسەری و دەرمان:  هندەك ژنكا ۳-٤ حەفتیيان رۆژێن چارشەمبی، ب دەڤكێ مووسێ دبری و خوین ژێ دهات و ئەو خوین تێددا.

16- پەقین:

نیشان: دەستێن مرۆڤی پەقپەق دبوون.

چارەسەری و دەرمان: تەحین تێددا و جاران ژی گلەسۆر تێددا، روینێ كەزانا تێددا.

17- كەڤشك:

نیشان: وەكی گەركەكا سپی ژ سەری دەردكەڤیت.

چارەسەری و دەرمان: شویشتن بوو و رەنگەكێ ئاخا زەر و قیچ سەرێ خۆ پێ دشویشت.

18- كەچەلی:

 نیشان: پویرتێ سەرێ نەساخی دوەرهیت، ئێشەكا كەڤلییە، پرچ دوەرهیت جهێ وی سپی دبیت.

دگۆت: هەكە پێنج موی ژ سەرێ تە وەرهان، دێ هێنەڤە و شین بن، بەلێ گاڤا ژ پێنجی و ئێك مویا بۆرین، ئێدی ئەو ناهێنەڤە.

19- كەنەوی:

 نیشان: سەروچاڤ یان دەستان، كەڤلێ وان سپی دبیت، ئەڤ ناڤە پتر بۆ پەز و گیانەوەری ل كار بوو.

چارەسەری و دەرمان:  تەحین و روین و نیڤشك تێددا.

20 – قۆنێر:

نیشان: وەكی گرێیەكێ هندی گۆزەكێ ل سەر لەشێ مرۆڤی دهەلاڤێت و بلند دبیت و سەرێ وێ سۆر دبیت.

چارەسەری و دەرمان:

 أ – پێندڤا دكەنە سەر پارچكەكا كەڤلكێ هنبانێ (یێ پەزێ سپی) و ددانا سەر دەرێ وێ هەتا دەر دبوو، پاشی دگڤاشت و ئەو كێم و ئەداڤا تێدا ژێ دەردئێخست.

ب – جار ژی گیامامبەلك د ڤەقوتان و ددانا سەر هەتا دەر دبوو و ئەو كێم و ئەداڤ ژێ دەردئێخست.

21- مویمار (ناصورة):

نیشان: جهێ وێ دخورها و دسۆت.

چارەسەری و دەرمان: ب ستەوبەرا یان ب بزۆتكێن بچویك دسۆت.

22 – میزواقی:

نیشان: میزا نەساخی نەدهات: پشت موی یێن مرار دڤەمالشتن و دپەرخاندن دا میزا نەساخی  بهێت.

23- زام:

بنزكێ نەساخی دوەرمیت، جاران میسواقی دبیت، میزا نەساخی ناهێت.

چارەسەری و دەرمان: زامێن نەخۆشی دهەلاندن و دەستێن خۆ ددانە بنێ زكێ نەساخی و بلند دكرن.

24- پرسك:

نیشان: بنێ وان یێ گرە و سەرێ وان سۆر دبیت و ل سەر پیستی پەیدا دبن.

چارەسەری و دەرمان: تێهنك ددانێ و مرهەما كوردەواری تێددا، هندەكان ژی دەرمانەك تێددا دگۆتنێ نشادر.

25- زرپك:

نیشان: ئەو ژی ب شێوێ پرسكانە.

چارەسەری و دەرمان: تێهنك ددانێ و مرهەما كوردەواری تێددا.

26- لەرزوتا:

نیشان: تایێن گەرم و سار دهێنە نەساخی و د تایێدا لاشێ نەساخی پڕ گەرم دبیت.

چارەسەری و دەرمان: مەلا تا یێن نەساخی دبڕین، ب دەزییەكێ ستویرەڤە دخواند و پێنج گرێ لێ ددان.

27- تایێن گەرم:

نیشان: لەشێ نەساخ پڕ گەرم دبیت  پر خوه ددەت.

چارەسەری و دەرمان:  تایێن نەساخی دبڕین.

تامیسك: ژ دژواری گەرما نەساخی لێڤێن نەساخی پرسك لێ دهێن، دگۆتنێ تامیسك.

چارەسەری و دەرمان:

 أ ــ چەقێن ستەوبەرا (پویشێ نەرمێ ناڤدارێن خلۆلە، ددانا سەر بەری و ستە لێددا و چەق دهاڤێتنە وان جهێن تامیسك لێ و دسۆتن.

ب ـ تێهنكێن داری، یانی داركەكێ سەر پەحن گەرم دكر و ددانا سەر وان تامیسكان، ئانكۆ تێهنك ددانێ.

28-  مێشكڕویتن:

مێشكێ دڕویتە گەوريیا نەساخی دگۆت: رەنگەكێ مێشكێ (مەگەزێ) هەیە، پیساتییا خۆ دهاڤێتە گەوريیا مرۆڤی و مرۆڤ پێ نەخۆش دبیت.

نیشان: تا دهێنە نەساخی و ل سەرێك دكوخیت و چاڤێن نەساخی سۆر دبن و بۆ دەمێ 4-5 رۆژان ڤەدكێشیت.

چارەسەری و دەرمان: روین سۆردكر، پشتی سار دبوو، نەخۆشی فڕ دكر.

خۆپاراستن: كولیلكا مێویژانێ، كو یا زەرە، دكر و ب ناڤچاڤێن خۆڤە دكر، مێشك ژ بێهنا وێ دڕەڤی نزیكی مێرۆڤی.

29 ـــ با و وەرمین (پفی):

نیشان: لەشێ نەساخی دوەرمیت، نەمازە پێ یێن نەساخی.

چارەسەری و دەرمان: تشتێ تەزی وەك بەفر و ئاڤا تەزی لێ دكر.

30- باسۆرك:

نیشان: هندە جهـ ژ لەشێ نەساخی سۆر دبیت و پیچەك دوەرمیت و دسۆژیت.

چارەسەری و دەرمان:

اـ كولندۆك، د بەری ددا و وەكی ملحەمێ لێ دهات و سێ جاران تێددا: سپێدێ، نیڤرۆ و ئێڤارێ، بۆ ده‌مێ رۆژەكێ دووان تێددا.

31- بایێ سپی:

رەنگە ژ نەخۆشیا گۆلچیسكان، با لاشێ نەساخی دگریت، ئانكۆ لاش دوەرمیت.

نیشان: پێ و لەشێ نەساخی دوەرمن و گەلەك ژ وێ ئێشێ دترسان، هەتا دگۆت: یێ بایێ سپی گرت، ئێدی رابوونا وی نینە، مەگەر دەستێ خودێ تێ نەبیت، لێ ناڕابیتەڤە.

چارەسەری و دەرمان: هندەك نەخۆش دبرنە سەر (كانی بایێ) و خۆ دئێخستە ئاڤێ و هندەكان دگۆت: دەمێ مرنا وی نەخۆشی هەتا سەرێ بهارێیە، دەمێ دارا بایێ دبشكڤیت، ئه‌و دێ مریت.

33- فرك (تشنج):

نیشان: تەنشت، یان هندەك جهـ ژ لاشێ مرۆڤی فرك دهاڤێتێ هەچكۆ راوەستای و دئێشیت، رەنگە رهەك دڕاوەستیت.

چارەسەری و دەرمان: ڤەمالین بوو، زەیتا زەیتوونێ تێددا.

33- پێگەزك:

 ئەگەر مرۆڤ گەلەك سەر پێ خۆ روینیت خوین ناگەهیتێ دبێژنێ پێگەزك، ئەو ب خۆ ب لڤلڤینێ خولەكەكێ چێ دبیت و ئێش نینە.

34- بنگوهك (ملەخرێ):

نیشان: هەردوو بن گوهێن نەساخی دوەرمن و نائێشن، ئانكۆ ئێشانەكا كێم هەیە، ب تایبەتی بچویكان دگریت.

چارەسەری و دەرمان:  كولندۆك و تویتن تێددا و جاران ستەوبەر لێكددان و چریسكێن پویشێ ستەوبەرا د هاڤێتنە بنگوهێن نەخۆشی دا ئەو وەرەمین نەمینیت، چەقێن ستەوبەرا دەرمانێ تامیسكا ژی بوون.

35- بێنكورت(ربو):

نیشان: بێهنا نەساخی كورت دبیت، نەمازە هەكە ل رێكێن ژێهەلی ــ چیایى یان دەرەجكا سەربكەڤیت، بێهنا نەساخی كورت دبوو: دگۆتێ: “ئەرێ یارۆ.. بێهن كورتكا ل تە”.

چارەسەری و دەرمان: شەربەتا هنگڤینی و هنگڤین ددانێ، هنگڤین و تشتێ شرین دخوارن.

36- هەستی كەتن (گێڕیێن گەوريیێ):

نیشان: چچكێن گەوريیێ (گێرِی یێن گەوریێ) كول دبن و گیسێ دگریتن و دوەرمن، جاران دگەهشتە وی رادەی، نەخۆش نەشێت زادی بخۆت، هندەك ژ ئێشێ و بێ خوارن، نەشیان خوارنێ بخۆن دا مرن.

چارەسەری و دەرمان: هەستی دهەلاندن، ستۆهێ نەخۆشی راست و چەپ دبادان، هەتا قرپێن ژێ دهات، ئەوێن شارەزا تبلا خۆ دبرەنە گەورییا نەساخی و دپەقاندن، كێم و ئەداڤ ژێ دهات، پاشی چێ دبوون، (حەجی وەلی بەرواری، وی وەختی دختۆرێ هەستی هەلاندنێ بوو، خودێ ژێ رازی بیت).

37- نێری:

 وەك قنێريێیە، لێ یا رەق و كویرترە، ئەو ژی هەر وەكی قونێرێ چارە دكرن.

38- كولكا سۆتنێ:

 كولكەكا كویرە و یا ب پڕ ئێشانە.

چارەسەری و دەرمان: دسۆت، جاران پویشێ دارێ ددانا سەر و ئاگربەرددایێ و دسۆت، لەوا دگۆتنێ كۆلكا سۆتنێ.

39- كنگرۆك:

وەكی وێنه‌يێ كنگرۆكێیە ل سەر دەست و پێ یێن مرۆڤی شین دبن.

چارەسەری و دەرمان:

 ا ـ سۆتن بوو، دسۆت.

 ب ـ دارێ كناريیێ یێ تەڕ سەرێ وی دسۆت، زەیتەك ژێ دەردكەت، ئەو زەیت تێددا.

40- برین (برینداری):

 برین یان برینداری ل سەر لەشێ مرۆڤی برین ب ئامیری یان چەكی دهێتە كرن.

چارەسەری و دەرمان:

 ا- بەلگێن گیامامبەلكێ دگەل خوێ دقوتان و ئاڤا وێ ل برینێ دكر، برین پێ دكەواند.

 ب ـ برینێن كویرو مەزن، ناتڤ دههاڤێتنە برینێن كویر، ناتڤ: (سابینا رەقێ + شەما یان پندڤا + روین+ بەنیشت) پێكڤە دگەرم دكر و وەك بالۆلكان لێ دكرن و دهاڤێتنە برینێ.

ت ـ بەگ تەحلە و بەلگێ گیامامبەلكێ و تویخك ددانا سەر برینێ.

ئامیرێن وان و مچوینكێن وان: دوو شیشكێن پەرێن سیخوڕی بوون، ئەو بۆ پاقژكرنا برینێ و هاڤێتنا ناتڤان ل بكار دئینان.

41- ئێشا زراڤ:

نیشان: نەساخ ژ ئەنجامێ ئێشێ، تێ دكەت و زەر دبیت.

چارەسەری و دەرمان: هەمی رەنگێن دەرمانێن خوارنێ یێن كوردەواری ددانە نەخۆشی.

42- كێم خوینی:

نیشان: نەخۆش زەر و لاواز دبیت.

چارەسەری و دەرمان:  كەسكاتی ددا نەساخی، گۆشت و مێلاكا رەش و دل و مێلاكێن مریشكا ددانە نەخۆشی و هنگڤین دداییێ.

43- دلئێشی:

 نیشان: سینگێ نەساخی دئێشیت.

چارەسەری و دەرمان: دەرمانێن وەك خوارنێ ددانێ.

44- كرمك (خرشك):

 نیشان: كرمكێ سپی و هویر دگەل دەستاڤا نەخۆشی یا ستویر دەردكەڤن.

چارەسەری و دەرمان: تۆلەترش ددا نەساخی.

46- مارك:

نیشان: ماركێن زەر و زراڤ و درێژ دگەل دەستاڤا ستویرا نەساخی دەردكەڤن، زاراڤێ نوژداری و جیهانی دبێژنێ (ئەسكارس).

چارەسەری و دەرمان:  تۆلەترش و ترش ددا نەساخی.

47- هناڤچوون (زكچوون):

نیشان: زكێ نەخۆشی دێشیت و دچیت.

چارەسەری و دەرمان: مازییا شین دقوتا و دگەل هنگڤینی تێكەل دكر ددا نەخۆشی و ئاڤا هنارێ ژی ددایێ.

48- فیشەڕون (هناڤچوون):

ئەگەر: ژ خوارنا زادێ ژەهراوی پەیدا دبیت یان ڤەدگوهێزیت.

نیشان: زكێ نەساخی بلەز دچیت و بایێ دگەل دەستاڤا نەخۆشی و دل رادبیت.

چارەسەری و دەرمان:

ئاڤ ددا نەساخی و ماست و ئاڤەماست، ئانكو بەرهەمێن شیرەمەنی ددانە نەساخی.

49- دیزانتری:

نیشان: زك دچیت و خوین یا دگەل دەستاڤا نەساخی.

چارەسەری و دەرمان:

ماست و دەو، ماسی و مۆز، و تۆڤچا دكەلاند و ددانە نەساخی بۆ ماوێ 7-12 رۆژان.

50- شكەستن:

نیشان: دیارن، یانی شكەستنا هەستیيێ لاشێ مرۆڤی.

چارەسەری و دەرمان: هۆستا ڤەدگرتن وتەحتیك تێ دئالاند و دەپك ددانا سەر و گرێددا.

51- خراببوون:

نیشان: دەست، پێ، یان پشت سست دبن و تشتی ناگرن و دئێشن.

چارەسەری و دەرمان: هۆستایێن وی كاری ڤەدگرتن و دكێشان.

52- خەلهان:

نیشان: خەلیان هەروەكی خراببوونێیە، لێ سڤكترە ژ خراببوونێ.

چارەسەری و دەرمان: هۆستایێن وی كاری ڤەدمالین و دكێشان.

53- دەرزین:

نیشان: تیك دكەڤنە هەستی، هەستی ناشكێت، نیڤ شكەستی دبیت، بەلێ دەرزین یا پڕ ب ئێشان و ژانە.

چارەسەری و دەرمان: بێهنڤەدان، بۆ نەساخی دڤێت و جهێ دەزی گرێددەن و بپارێزن، هەتا نەخۆش چێ دبوو.

54-  زەلین:

نیشان: گەهـ ژ جهـ دزەلیت، ژ جهـ بلندبیت یان ژ جهـ دچیت.

چارەسەری و دەرمان: هۆستا ڤەدمالیت و وێ گەهێ دبەتە جهێ وێ و گرێددا.

55- شلی (لنگی):

نیشان: لنگەكێ مرۆڤی كار ناكەت.

چارەسەری و دەرمان: هەكە زكماكی نەبیت، دشكاند و ڤەدگرتەڤە.

56- فالنجی (شەلەل):

نیشان: رەخەكێ نەساخی سست دبیت، هەژهەژە دبیت.

چارەسەری و دەرمان:  وەرزش و راهێنان بۆ دكرن و رێڤەچوون بۆ نەساخی پر پێدڤییە.

57- باكۆنە (رتلۆ):

رتلێن مرۆڤی، هندەكان ژی بەر رانێن وان دوەرمن، ب زمانێ عەرەبی دبێژنێ (فتق).

ب: بەرڕان: رەنگە هەر دوو رەگەزا(نێر و مێیان) دگریت.

چارەسەری و دەرمان: بەرڕان ڤەدمالین دبرنە سلال و پاتەك دهاڤێتێ و گرێددان، ڤی سەردەمی نشتەگەرییێ بۆ دكەن.

58- دارهەژین:

هندەك دبێژنێ (ئەلەمك)، پتر بچویكا دگریت، پلەیا گەرمێ یا لەشێ نەساخی بلند دبیت، درەجفیت و دلەرزیت، خوارنا وی ژی كێم دبیت.

چارەسەری و دەرمان:

 ا- بەرڕانێن نەساخی دگرتن.

ب – پیڤازێ ددەنە بەر دفنا نەساخی و ل بنێ پیێن نەساخی ددەن.

ت- پاتێن تەڕ ددانانە سەر ئەنیا نەساخی و دەست و پی یێن وی.

 پ- چاڤێن نەساخی ب ئاڤا تەزی دشویشتن.

ج- مەلا، فەقا و شێخا دارهەژینا (ئەلەمكا) نەساخی دبڕی و هەكە چارەسەرییا نەساخی نەكەن رەنگە نەساخ چاڤ ویر و فالنجی ببیت.

59- كێمكا هەیڤێ:

 ئەو ژی پەژیكەكە، دگۆت: سەر و بنێن هەیڤێ زاڕۆكان دگریت.

چارەسەری و دەرمان: شیر ددایێ و بەرڕانێن نەساخی دگرتن.

60- نافككەتن:

نیشان: تاما دەڤێ نەساخی نەخۆش دبیت، هندەك جاران تەحل دبیت.

چارەسەری و دەرمان: هندەكان نافكا نەساخی رادكر.

61- خڕخڕ (Sleep Apnea):

نیشان: دەمێ نەساخ نڤستی خڕخڕ ژێ دهێت و بێهنا وی كورت دبیت.

چارەسەری و دەرمان:

بۆ ڤێ ئێشێ دەرمان نەبوو، هندەكان ژی دگۆت: ژ جگارەكێشانێ پەیدا دبیت، چارسەرییا وێ ئەوە جگاران بهێلیت، ئەوە چارەسەريیا خڕخڕِێ.

62- گڤێش    (Blood pressure)

نیشان: رهێن ستۆهێ نەساخی بەل دبن و لاشێ نەساخی گران دبیت وەستيای دیار دبیت، هەكە هەر یا بلند بیت جاران چاڤێن نەساخی سۆر دبوون.

چارەسەری و دەرمان:

 ئاڤا ترشیيێ سماقێ و پیڤاز هویر دكرە ناڤ و دا نەساخی و رهێن ستۆهێ وی دڤەمالین.

63- چاڤ كولبوون:

نیشان: چاڤسۆر دبن و دسۆژن.

چارەسەری و دەرمان: شیرێ دایكان دكرە چاڤی و بەقەمك و شیرێ دایكێ دكرە چاڤێ كول.

64- سۆتن:

سۆتنا ئەردەك ژ لاشێ مرۆڤی چ ب ئاگری، یان ب ئاڤێ و یان ژی ب هەتاڤێ.

چارەسەری و دەرمان: مەعجوینا تەماتێ تێددا و تێهنك ددانێ و تەحین و روینێ كەزنا تێددا.

65- سەرەجە (ئێشا خەوێ):

نیشان: ئەوێ نەساخ دكەڤیتە ناڤ جهان، هەر پیچ پیچە تێ دكر و نەرادبووڤە هەتا ئەمرێ خودێ دكر.

چارەسەری و دەرمان:

 چ چارەسەری یێن وەسا نەبوون، هەكە هاڤین بایە، بەفر و ئاڤا بەفرێ ددایێ.. هەكە زڤستان بایە هنگڤین ددایێ و دگۆتنە ڤێ ئێشێ سەرەجە: یانی سەر ددانا سەر جها و نارابیت، زاراڤێ سەرەجە هاتیە گۆگراندن و بوویە سەرەجە.

66- خەمگینی و تێكچوونا دەوونی:

نیشان: نەساخ دەست ژ خۆ بەرددەت، ئومێد و هیڤیا سەركەتنێ ل جەم نامینت، نەساخ رۆژ بۆ رۆژێ تێ دكەت و هەر بێچارە دبیت.

چارەسەری و دەرمان:

 شادی و كەیف و خۆشی، ژبیركرنا وێ خەما تووش بووی، كار بكەت، دا هزرا وێ ئارێشا تووش بووی زوی ژ بیر بكەت و سەرەدانا دختۆرێ تایبەی بكەت هەتا لێ نەبیتە نەخۆشی و خەمگینی، هنده‌ك ژی ب ڤێ نەخۆشییێ، ژیانێ زوی ژ دەست ددەن.

ئەگەر و بناس: خەمێن دۆمدرێژ، نەخۆشی، یان هندەك مرۆڤان خەمەك یان ئارێشەیەك تووشی دەروونێ وی دبن و نەشێن وێ خەمێ، ئاڕێشەیێ چارەسەر بكەن، یان ژ ئەنجامێ بێ شۆلییێ، خەم و خەیالان و ئاشۆپان تووشی ئێشا ناڤبری دبن، ئەنجام دبیتە نەخۆشییا خەمگینی و دەروونی، هندەكان ژی ژ ئەنجامێ ئەڤینا ژ دل و شەیدایی:

“هندەكان ژی وەك فەرخێ و مەمێ

خـەمـێ پــڕ دایـە سـەر خـەمـێ”. (ئالان)

ڤێجا دنیایێ ب خۆ بكە پەرتالێ خۆشییێ و سەرفەرازییێ.

دویماهی:

نەخۆشی ( Diseases- illness) هەر ژ كەڤنار هەمی یێن هاتینە ڤەنێڕین و نیاسین و ناڤێن خوە یێن زانستی ب زمانێن بیانی، نەمازە ب زمانێ ئنگلیزی هەنە و ب پڕانيیا زمانێن خەلكەكی هەنە، كوردان ژی هەروەسا هەمی نیاسینە و ڤەنێڕینە.

ئەڤجا دگەل ڤێ كن ڤەكۆلینێ فولكلۆر، كەلەپۆر و كەلچەر: واتە رؤشنبیرییا گشتی، ئەڤ بیاڤێ كەلچەر؛ بۆ دوو مەبەستا دگەل ڤان ڤەكۆلینا هاتییە زمان، ئێك: ژ بۆ پتر رۆنكرن و خۆشيیان و نیاسینا دەرد و دەرمانان. دوو: ئەو گۆتن و كەلتۆرێ ل سەر زارێ خەلكەكی بهێتە پاراستن و بەزە نەبیت.

پێدڤی بوو وێنە یێن ڤان گیا و دەرمانان دگەل ڤەكۆلینا مە دا هەبانە، دا خەلكەكی پتر نیاسیبانە و هاتبانە بكارئینان و هەمی دگەل بانە باشتر بوو (لێ سڤۆرە و بەر و منێن خۆ)، ئانكۆ ئەو مان خەما كەسانێن ڤەكۆلینان ل سەر ئەڤان توخمە دەرد و دەرمانێن گیای دكەن، یان تایبەتمەندێن دەرد و دەرمانێن خۆڕستی، یان ئەو كەسێن حەكیم و شارەزا یێن ڤان گیا و دەرمانان و ل ناڤ ژینگەهێ كار دكەن، ئانكۆ تایبەتمەندێ نۆژدارییا گیای و دەرمانان كار دكەن، ئەڤجا ئەو ما ب هیڤیا وان ڤە.

ژێدەر:

1- https://mawdoo3.com

2- ویكبیدیا  Wiki Loves Folklore