دەستپێكا پەیدابوونا هزرا یاسایی
زه‌كى ره‌مه‌زان سالح
دیرۆك
یاسا دیاردەیەكا كۆمەلایەتی یە گرێدایی دیرۆكێ یە، تێگەهشتنەكا راست و دروست بۆ ناهێتە كرن ئەگەر دیرۆكا وێ نەهێتە زانین.
یاسا ب شێوەیەكێ گشتی كۆمەكا بنەمایانە ژیانا تاكی د ناڤ كومێدا رێك دئێخیت، رێكخستنەك ژ لایێ دەستهەلاتا گشتی ڤە رێز لێ دهێتە گرتن، رێكخستنەك دهستهەلاتا گشتی زامنێ رێزگرتن و پاراستا وێ بیت خۆه ئەگەر ب هێزێ ژی بیتن د دەمێ رێكخستنێ دا.
یاسا وەكو دیاردەكا كۆمەلایەتی هەبوونا وێ د هەبوونا تاكی د ناڤ كومێدایە، ژبەركو مرۆڤ د سروشتێ خودا گیانەوەرەكێ كۆمەلایەتیە وب تنێ ناژیتن، ژیانا وی دگەل ژیانا كومەلگەهێ دایە، د
هەمان دەمدا مرۆڤ بوونەوەرەكێ رێكختسی یە و حەزا وی بۆ جۆرەك ژ جۆرێن رێكخستنێ هەیە،
لەورا مرۆڤ ژ دەستپێكا هەبوونا وی ل سەر روویێ عەردی جۆرەك ژ جۆرێن هاریكاری و هەماهەنگيێ د ناڤبەرا خودا پەیرەو كریە هەروەكی هەردو مامۆستا (مورێ و داڤی) ئاماژێ پێ دكەن و دبێژن :ئەگەر مرۆڤ د سروشتێ خودا گیانەوەرەكێ كۆمەلایەتی بیت، د هەمان دەمدا گیانەوەرەكێ رێكخستییە.
دیرۆكا یاسایێ وەكو تایەك ژ تایێن یاسایێ ب گشتی، خویندن و ڤەكۆلینێن یاسایی د رابردوو و نوكە دا ب خۆڤە دگریت.
دیرۆكا یاسایێ گرێدای هەبوونا مرۆڤی یە ل سەر رویێ عەردی و ب ژیانا وی د ناڤ كومێدا و هەستكرن ب هەبوونا سیستەمەكی ژ بۆ كونترولكرنا رەفتارێن مرۆڤی و رێكخستنا پەیوەندیان د
ناڤبەرا مرۆڤاندا و هەستكرن ب ڤان پێتڤیان، بیرۆكا یاسایی پەیدا دبیت.
یاسا گرێدای پێشكەفتنا هزرو مێشكێ مرۆڤی یە، هندی مرۆڤ ل سەر رویێ عەردی د ژیانێدا
بیت، لەورا دبێژن یاسا بنەمایێ ژیانێ یە یان ژی سەرجەمێ ژیانا مرۆڤاتیێ یە ب گشتی.
ل ڤێرێ پسیارەكا لوژیكی پەیدا دبیت، ئایا ئارمانج و مەرەما خویندن و ڤەكۆلینێ لسەر دیرۆكا
یاسایێ ژلایێ زانا و پسپۆر وشارەزایێن ڤی بواری چ یە؟ تەنانەت ئەڤ بابەتە بوویە پەیرەوێ
خوێندنێ ل كولیژ و ناڤەندێن یاسایی. بەرسڤا ڤێ پسیارێ د چەند خالاندا دێ دەینە دیار كرن.
گرنگی یا خویندنا دیرۆكا یاسایێ
– 1خوێندنا دیرۆكا یاسایێ ئامرازەكە ژ بۆ تێگەهشتنا یاسایێن نوكە ب شێوەیەكێ راست ودروست، ڤەكولەرێن مێژویی د دەنە زانین كو یاسایێن نوكە، تەنانەت ئەو یاسایێن رەنگێ شورەشگێری ژی ب خۆڤە دگرن، وەكو قۆناغەك ژ قۆناغێن پێشكەفتنا یاسایی دیار دبن وهاتینە ئاڤاكرن ل سەر بنەمایێ قۆناغێن یاساییێن دەربـازبـووی، لـەورا تێگەهشتنەك راسـت و دروسـت بۆ یاسایێن ڤی سەردەمی
ناهێتە كـرن ئەگەر ڤەنەگەرین بۆ رەهـــ و ریشالێن مێژوویێ، ژبەر هندێ دكارین بێژین تەنانەت یاسایێن نوكە یێن سەردەم ل قۆناغێن داهاتی دا دێ بنە مێژوو بۆ وان یاسایێن دهێنە دانان ل پاشەرۆژێ.
-2خوێندنا دیـرۆكـا یاسایێ گرنگیەكا بەرچاڤ یا هەی ژبۆ پەیداكرنا رەوشەنبیریا یاسایی ژبۆ یاساناسان ب تایبەتی و وەكـــو فــاكــتــەرەك ژبـۆ رەوشەنبیریا گشتی، ب شێوەیەكێ گشتی . خـوێـنـدنـا یاسایێ د كولیژ و نـاڤـەنـدێـن یـاسـایـی دا، نـــە ب تنێ ژبۆ هندێ یە یاساناسەكێ شـارەزا پەیدا بـبـیـت كــو ب
پراكتیكی یاسایێ ب كاربینیت وەكو پیشە، بەلكو سەرەرای ڤێ چەندێ ژی ئارمانج ئەوە یاساناسەكێ خودان رەشەنبیریەكا یاسایی پەیدا ببیت كو شیانا شرۆڤەكرنا بنەمایێن یاسایێ هەبیت ئەگەر ئەڤ یاسایە یا هشك (جامد) بیت و دگەل پێشكەفتنا مرۆڤی خۆ بگونجینیت و بۆشاییێن یاسایی پڕبكەت.
-3خویندنا دیرۆكا یاسایێ گرنگی یەكا مەزن یا هەی ژ بۆ یاسایا هەڤبەركەر ( القانون المقارن ،) دكارین چارەسەریێن گونجای دا ژ بۆ پێشهاتێن نوی د ناڤ كومەلگەهێدا بكەین ب رێكا هەڤبەركرنا یاسایێن نوی دگەل یاسایێن جودا جودا ژبۆ چەوانیا وەرگرتنا بریاران و پەیداكرنا بنەمایان ژبۆ راستڤەكرن و پركرنا
بوشاییێن یاسایی كو د گـەل پێتڤیێن كۆما مرۆڤایەتیێ بگونجیت.
-4خویندنا دیرۆكا یاسایێ گرنگیا گەل و مللەتێن پێشییا مە ددەتە دیاركرن و خزمەتا وان بۆ مرۆڤاتیێ، كۆمەلگەها مە قەرداری وان گەل و یاسایانە كو ژلایێ كۆمەلگەها بەری مە هاتینە دانـان، ژبەركو گەلەك بنەما و پڕەنسیپێن یاسایی یێن ســەردەم، بنگەهـ و ریشالێن وان بۆ یاسایێن كەڤن ڤـەدگـەرن، بۆ نمونە دیاسایا ســـەردەمـــدا بەحسێ ئێك ژ ئەگەرێن نەمانا پێگریا یـــاســـایـــی ل ســەر مرۆڤی ژ بۆ رویدانەكا ژنیشكەكێڤە (حادث مــفــاجــئ) یـــان هێزا ژدەرڤــەی شیانێن مرۆڤی( قـوة قاهرة) وەكـو (بیڤەلەرزان، لافــاوان، ئاگرێن مەزن، دیاردێن سروشتی،) دبنەمادا ئەڤا هەنێ بۆ شەریعەتا حەمورابی ڤەدگەرێت
كو وی سەردەمی بەحسێ ڤی بابەتی هاتیە كرن.
زانـــا و ڤـەكـۆلـەرێ مـێـژویـی، مێژوویا مروڤاتیێ ل سەر دوو قوناغان دابەشكریە:
–١ســەردەمــێــن مـێـژوویـێ (العصور التاریخیة.(
ئــەڤ ســەردەمــە ڤـەدگـەڕیـت بـۆ قۆناغا دەستپێكا ب كارئینانا نڤێسینێ ژلایێ مللەتێن رۆژهەلاتی ڤە ل هزارا چارێ و پێنجێ بەری ژ دایكبوونێ و هزارا ئێكێ و دووێ بەری ژ دایكبوونێ ژلایێ مللەتێن رۆژئاڤا ڤە (ئەغریقی و رۆمانی).
–٢سەردەمێن بەری مێژوویێ (عصور ما قبل التاریخ):
ئەڤ سەردەمە ژبۆ قوناغا بەری پەیدابوونا نڤێسینێ ڤەدگڕیت ل دەستپێكا پەیدابوونا مرۆڤی ل سەر روویێ عەردى .
دویڤچوونا زانینا دەستپێكا پەیدابوونا یاسایێ و پێشكەفتنا وێ ڤەدگەریت بو ئامرازێن مێژوویی ل سەر بنەمایێ خویندنا بەلگەنامێن مێژوویی، بۆ نموونە تێبینیێن وان مللەتێن سەرەتایی و هەمەجی كو ل ڤی سەردەمی دژین وەكی هندەك عەشیرەت و تیرێن زنجی كو ل ناڤەراستا ئەفریقیا دژین، دیاردبیت كو بارودوخێن وان كومەلە و تیرا وەكو بارودوخێ كومەلگەهێن مرۆڤایەتیێ یە ل سەردەمێ بەری
مێژوویێ.
مادەم سەردەمێ مێژوویی بارودوخەكێ یاسایی یێ پێشكەفتی تارادەكی بۆ مە ددەتە دیــاركــرن هــەروەكــی هـنـدەك بەلگەنامێن مـێـژوویـی یێن نڤێسی ددەنـــە دیــاركــرن، ئەوبارودوخێ یاسایی نە خالا دەستپێكێ یە ژ بۆ دیرۆكا یاسایی یا كۆمەلا مرۆڤایەتیێ، بەلكو د چەندین قۆناغێن درێژ و پێشكەفتی را دەرباز بوویە، هێشتا بیرۆكا یاسایێ پەیدا نەببوو، ئانكو ئەڤ بارودوخێ یاسایی یێ دەستپێكێ ژ بۆشاتیێ پەیدا نەبوویە، بەلكو درێژەپێدەرا بارودوخێ یاسایی یێ بەری خۆ بوو، كو ل سەردەمێ كۆمەلێن سەرەتایی ژ قۆناغا بەری مێژوویێ كو مرۆڤایەتی نە كەتبوو ژێر بارێ هیچ رێكخستنەكێ، یان یاسایەكێ كو سزا بۆ سەرپێچكاران دانابیت، ژبەرهندێ پێتڤی یە گرنگی و خوێندن ل سەر قۆناغا بەری
مێژوویێ بهێتە كرن ژبەركو ئەڤ خواندنە بۆ مە ددەتە دیاركرن كو بنەمایێ گەلەك ژ سیستەم و بارودوخێن یاسایی یێن سەردەمێ مێژوویێ نە.
پـەیـدابـوونـا مـێـژوویـا كۆمەلگەهێن سەرەتایی:
زانایێن كومەلناسی ئێك بۆچوونن كو مرۆڤ گیانەوەرەكێ كۆمەلایەتی یە، ب كومەل ژیایە، ئەگەر بنەمایێ خێزانێ د ڤی سەردەمیدا هەڤژینی بیتن، ئەڤ راستیە ب ساناهی بۆ كۆمەلگەها مرۆڤایەتیێ یا دەستپێكی نە هاتیە خویا كرن، سیستەمێ خێزانی دناڤ كومەلگەهان دا ئێك ژ كێشەیێن ئالۆزه كو تا نوكە پەردە ل سەر نەهاتیە راكرن و زانا د ناكۆكن ل سەر دەستنیشانكرنا شانەیا كۆمەلایەتی یـا ئێكێ كـو كۆمەلێن مرۆڤاتیێ پێك دئینیت، هندەك زانا دبێژن كو بنەمایێن كۆمەلگەهێن مروڤاتیێ یێن سەرەتایی،
خێزانا بابسالاری یە، وهندەكێن دی بوچوونا وان ئەوە كو مروڤێ سەرەتایی د ناڤ كومەكێدا ژیایە ل سەر بنەمایێ بەرەلایا سێكسی (الاباحة الجنسیة) و بۆچوونا سیێ دبێژیتن كو بنەمایێن كومەلگەهێن سەرەتایی ل سـەر پەیوەندیا روحی هاتیە ئاڤاكرن، سەرجەمێ مرۆڤێن وان كۆمەلگەهان رێكەفتن كریە ل سەر پەرستن و پیرۆزكرنا تشتەكێ هەڤپشك مینا گیانەوەرەكی یان دیاردەكا سروشتی وەكی بریسی و عەور و بەفرو و باران و كەفر و دارو تراش، كو د بیرودباوەریا واندا مرۆڤ ژ وی تشتی پەیدابوویە
كو دبێژنێ (تەوتەم) و ئەڤ هەر سێ بۆچوونە ل سەر سێ تیۆران هاتینە دابەشكرن:
-1 تیۆرا خێزانا بابسالاری
باوەرپێكەرێن ڤێ تیۆرێ مینا (رۆبـەرت لوی) دیاردكەت كو ئێكەم رێكخستنا كۆمەلایەتی خێزان بوو، كە ژ دەیك و باب و زارۆیان پێك دهێت، وەكو بچویكترین یەكەیا كۆمەلایەتی، خێزانا بابسالاری ل دویڤ بۆچوونا وان زانایان شانەیا ئێكێ یە د ناڤ كۆمەلگەهێدا. ب دەربازبوونا دەمی و زێدەبوونا رێژەیا ژدایكبونێ و پەیدابوونا كوێلا و خودانكرنا بیانیان ( نظام التبني،) خەلەكا خێزانێ بەرفرەهـ بوو و ژ چەند خێزانا عەشیرەت پەیدا بوو كو بۆ ئێك نفش ڤەدگەرن. پاشی ژ چەند عەشیرەتا قەبیلە هاتە پێك ئینان و ئاكنجیبونا كۆمەكا قەبیلا د جهەكێ دیاركری و ل ژێر ئێك سیستەم ودەستهەلاتێ دا، دەولەت پەیدا بوو. خـودانـێـن ڤـێ تـیـۆرێ پالپشتیێ ل سەر ئاخفتنێن (ئەرستو) ی دكــەن، دەمـا دبێژیت خێزان ژێدەرێ دەولەتێ یە و بنەمایێ ئێكێ یە ژبۆ دروستكرنا دەولەتێ و مرۆڤ نەشێت ب تنێ بژیت وئێكگرتنا هەردوو رەگەزان یا پێتڤی یە ژبۆ بەردەوامیا مرۆڤاتیێ، هەروەسا پالپشتیێ ل سەر هندەك ئاخفتنێن فەیلەسوف و حەكیمێن یۆنانی ژی دكەن، كو دبێژن عەشیرەتا یونانی بنەمایێ كومەلگەها یونانی یە.
ژمارەكا ڤەكولەران رەخنێ ل ڤێ تیۆرێ دگرن، وەكو (موری و داڤید) و دبێژن راست نینە خێزانا بابسالاری ئێكەم یەكەیا كۆمەلایەتی بیتن، ژبەركو سیستەمێ خێزانا بابسالاری یا ل سەر بنەمایێ پەیوەندیا خوینێ گەلەك درەنگ پەیدابوویە و سیستەمێ خێزانا دەیك سالاری كو زاروك بۆ دەیكێ هاتینە هەژمارتن و ل ژێر دەستهەلاتا وێدا بوون، بەری سیستەمێ خێزانا بابسالاری بوو، هەر دیسان بیرۆكا كو دبێژیتن خێزان شانەیا ئێكێ یە، ناكوكە دگەل ڤەكولین و تێبینیێن هندەك ڤەكولەران، ژ وانـا زانایێ ئەسكوتلەندی (ماك لینان) دپەرتوكا خودا ب ناڤێ) الزواج البدائی) دبێژیتن كو عەشیرەت بچویكترین یەكەیا كومەلایەتی یە، ژ بەركو مروڤ هندەك كریاران دكەن گیانەوەر شەرم دكەن وان كریاران ئەنجام بدەن، پلنگێ درندە تێشكێن خۆ ب خودان دكەت و دپارێزیت ژ مەترسیان، لێ گەلەك قەبیلا ب ساخی كچێن خۆ بن ئاخ دكرن.
–٢تیۆرا قەبیلێ
خودانێن ڤێ تیۆرێ دبێژن كو قەبیلە ئێكەم شانەیا كۆمەلایەتی بوو، وەكو (ماك لینان و باشۆڤین و مۆلجان)، قەبیلە ژ كۆمەكا مرۆڤان پێكدهێتن كو ب هەلكەفت و ژ نیشكەكێ ڤە، یان ژی ژ بەر پێتڤی یا هاوكاریكرنێ داكو بشێن خو بپارێزن ژ مەترسیان هاتیە دروستكرن بێی كو مرۆڤایەتی و مرۆڤ دۆستی و حەزژێكرن وان پێكڤە گرێ بدەت و بێی كو بكەڤنە ژێر بارێ پەیوەندیا سێكسی یان خێزانی، بەلكو ژن مولكێ هەمی زەلامان بوو و زارۆ ل سەر ناڤێ دایكێ دهاتنە نیاسین ، بارودوخێن دژوارێن ڤێ كۆمەلگەهێ ئەو ناچاركرینە كە دەستبەرداری هندەك كەسان بن ئانكو ژناڤببەن كە ببۆچوونا وان ئەڤ كەسە د لاواز و بێ مفانە ورولەكێ باش نینە ژ بۆ بەرگریێ و پەیداكرنا نانی وب تایبەت ژدایكبوویێن مێ دكوشتن و ژناڤدبرن و تنێ رەگەزێ نێر دهێلان ب هێجەتا كو ئەودشێن بەر سینگێ مەترسیان بگرن و نانێ رۆژانە پەیدا بكەن. ئەڤە بوو ئەگەرێ كێمیا ژنان و خێزان د ناڤ ڤێ كومەلێدا ب تنێ ژ زەلامان پێك دهات و كومەكا زەلامان ب هەڤپشكی دگەل ژنەكێ سكس دكر ئانكو ژنەك ژ بۆ چەند زەلامان بوو، پاشان سیستەمێ بەشداری یا برایینی پەیدا بوو، كو ژمارەكا برایان پشكداربوون دگەل ژنەكا بتنێ و زارۆك بۆ برایێ مەزن دهاتە حسابكرن.
ل دویماهیێ سیستەمێ زەواجـــا تاكەكەسی پەیدابوو كو زەلامـەك خودان ژنەك بوو یان زێدەتر و زارۆیێن خۆ ژی بخۆ ڤەدگرتن، ب ڤێ چەندێ خێزانا بابسالاری جهێ قەبیلێ گرت د رێكخستنا كومەلایەتی دا. لایەنگرێن ڤێ تیۆرێ پالپشتی یێ ل سەر چەند بەلگان دكــەن كو دبێژن ژ ئەنجامێن قۆناغێن بەرەلایا سێكسی (الاباحة الجنسیة) بارودوخێن كۆمەلێن سەرەتایی ئەوێن ل ڤی سەردەمی دژین د ناڤەراستا ئەفریقیا و ئاسیادا ئانكو مرۆڤ د ناڤ كۆمەلیەكێدا دژیت كو ل سەر بنەمایێ بەرەلایا سێكسی پێكهاتیە و ئەڤ سیستەمێ فرە مێری تا نوكە ژی ل هندەك تیرێن ) ئەسكیمو) و هندەك تیرێن چیایی ل (هندێ) و هندك ئاكنجیێن (تبت) ژ جوتیاران و تا نوكە ژى ل هندەك تیرێن ئەفریقیا سیستەمێ خێزانا
دەیكسالاری پەیرەو دكەن.
باوەرپێكەرێن ڤێ تیۆرێ تووشی رەخنێن مـەزن بـوون ژ لایـێ زانایێن كۆمەلناسی ڤە و دبێژن ئـەڤ تیۆرە ل سـەر بنەمایێ هزرا گوماناوی هاتیە ئاڤاكرن و ب هیچ رەنگەكی نێزیكی راستییێ نینە، ئەو بهانەیێن كو بەحس دهێتە كرن ل سەر قۆناغا بەرەلایا سێكسی، ب تنێ دەرەنجامێن دابونەریتێن قۆناغێن بەرێ نە و هەبوونا وێ هاتیە خویاكرن بێی كو چ بەلگەیەكێ راستەوخۆ ل سەر هەبوونا وێ هەبیت.
–٣تیۆرا عەشیرەتا تەوتەمی
خـودانـێـن ڤـێ تـیـۆرێ دبـێـژن كـو شانەیا كۆمەلایەتیا ئێكێ هاتیە پێكهاتن ژ ئەنجامێ هەڤگرتنێ د ناڤبەرا هندەك كەساندا كو د وێ بـاوەریـێ دانـە كو نفشێ وان ڤەدگەریت بـۆ (تـەوتـەمـەكـی،) ژبـەرهـنـدێ زانـایـا ناڤ لێكرعەشیرا (تەوتەمی .) كەسێن ڤێ عەشیرەتێ هیچ پەیوەندییەكا خزمایەتیێ د ناڤ بەرا وان دا نینە و ل سەر وی بنەمایی پێك نەهاتینە، هەروەكی د تیۆرا خێزانێدا دیاركری، هەروەسا پەیوەندیا بەرژەوەندیێن هەڤپشك وانا پێك ڤەگرێنا دەت هەر وەكی د تیۆرا قەبیلێ دا دایە خویاكرن بەلكو پەیوەندیا دناڤبەرا وان كەسان دا ل سەر بنەمایەكێ ئاشوپی و باوەریا وان كو ئەو هەمی ڤەدگەرن بۆ ئێك (تەوتەم) هاتییە ئاڤاكرن. تەوتەم گیانەوەرەكە و ئەو كوما مروڤان كو ئەڤ باوەریە هەیە، هزردكەن و دبێژن كو ئەڤ تەوتەمە باپیرێ وان یێ مەزنە، بۆ نموونە عەشیرەتا گورگی یان كێڤریشكێ یان
تەیران یان چەكچەكیلان و ڤان گیانەوهرا بۆ خۆ دكەنە توتەم و ل وێ باوەریێ نە كو كەسێن وێ عەشیرەتێ كوڕێن وان گیانەوەرانە، ژبەرهندێ ناڤێن وان گیانەوەران لسەر عەشیرەتا خۆ ددانن و ب پیرۆزی سەحدكەنێ و وانا دپەرێسن.
لایەنگرێن ڤێ تیۆرێ پالپشتی یێ ل سەر هندك ڤەكۆلینێن شینواری دكــەن ل هندەك وەلاتێن خودان شارستانییەتیێن كەڤن كو ژمارەك زۆر ژ گیانەوەران وەكو خوداوەند داناینە و ب باپیرێ خو یێ مەزن داینە دیاركرن، هەتا نوكە بەشەك ژ هندۆكێن سۆر ل ئەمریكا باكوور د وێ باوەریێ دانە كو بنیاتی مرۆڤی ئانكو باپیرێ وان یێ مەزن گیانەوەر بوو، هەروەسا بەشەك ژ عەرەبان ناڤێن گیانەوەران ل سەر قەبیلە و كەسوكارێن خۆ دانایە. هەمان رەخنە كو ل تیۆرا قەبیلێ هاتیە گرتن ل ڤێ تیورێ هاتیە كرن ژبەركو تیۆرا عەشیرەتا تەوتەمی جودا نینە ژ تییورا هوزێ تنێ ئەوا گرێدای بیرو باوەرێن دینی نەبیت.
بـــارۆدۆخـــێ یـاسـایـی ل كۆمەلگەهێن
سەرەتایی
ســـەرەرای وێ چەندێ كو كۆمەلگەهێن سەرەتایی واتایا یاسایێ وەكو ڤی سەردەمی نەزانییە، لێ دوو دیـاردێـن بەرچاڤ دناڤ كومەلگەهێن سەرەتاییدا د بەرنیاس بوون كو مرۆڤ دشێت بارودوخێ یاسایی ل وان كومەلگەهان بەرچاڤ بكەت، ئەو دیاردە ژی هەر ئێك ژ دەستهەلاتا مەزنێ خێزانێ ل سەر ئەندامێن خێزانێ یە كو بەرنیاسە ب دەستهەلاتا بابی و یا دووێ ژی دەستهەلاتا هێزێ یە.
–١سیستەمێ دەستهەلاتا بابی
د ڤی سیستەمی دا، ئەندامێن یەك خێزان ملكەچن ب تەمامی د مافێن تایبەتێن خۆ دا بۆ دەستهەلاتا مەزنێ خێزانێ كو بابە، كەسایەتیا ئەندامێن خێزانێ هاتیە تێكەلكرن و حەلاندن د ناڤ كەسایەتیا یاسایی یا بابی دا و ب كوراتی ملكەچی هەمی بریارێن وینە و ئەڤ دەستهەلاتە درێژ دبیت تەنانەت بۆ ئازادی و گیان و مالێ وان، ئەڤجا چ حوكمێ وا یێ دادپەروەر بیت یان ژی ب كوتتەكی بیت، بێی كو ئەوان ماف هەبیت
بەرگریێ ژ خۆ بكەن یان داخوازا مافێ خۆ بكەن.
یاسایا رومانی یا كەڤن باشترین نمونەیە بۆ وێ دەستهەلاتا بێ سنوور. مەزنێ خێزانێ دەستهەلاتا رەها هەبوو ل سەر وان ئەندامێن خێزانێ كو ل ژێر دەستهەلاتا وی دابوون و یێ ئازاد بوو ئەو زارۆكێن ژ نوی پەیدا دبن د ناڤ خێزانێدا وەكو ئەندامەكێ خێزانێ وەربگریت یان بەرەلا بكەت، هەروەسا وەكو دادوەرێ خێزانێ مافێ ئیمزاكرنێ هەبوو ژبۆ سزادانا ئەندامێن خێزانێ تا رادهیێ مرنێ، مافێ فرۆتنا زاروكـــان هەبوو ژ دەرڤــەی باژێرێ رۆما وەكو كویلە.
–٢سیستەمێ دەستهەلاتا هێزێ
هاریكاری دناڤبەرا ئەندامێن كۆمەلگەهێدا، جورەكێ پەیوەندیا دناڤبەرا واندا پەیدا كر و ژبۆ سەلامەتیا وان پەیوەندیا و بەردەوامیا هاریكاریێ پێتڤی بوو سیستەمەك هەبیت بۆ دیاریكرنا ئەرك و مافان، ئەو سیستەمە د كومەلگەهێن سەرەتایی دا ل سەر بنیاتێ هێزێ هاتبوو ئاڤاكرن و ب
هێزێ ماف پەیدا دكرن و دپاراستن و ب هێزێ ناكۆكی دهاتنە ئێكلاكرن، ژبەر هندێ نورمال بوو ژیانا كومەلگەهێن سەرەتایی بەردەوام دناڤ شەر و ئاژاوێدا بوو و تاكە ئامراز بو ناڤبژیڤانیێ د ناڤبەرا واندا ب تنێ هێز بوو.
د ڤی سیستەمیدا مرۆڤێ بیانی چ مافەك نەبوو و وەكو دوژمن دهاتە بەرچاڤكرن و كوشتنا وی یا حەلال بوو، لەورا دەستدرێژیكرن ل سەر بیانیان نە تاوان بوو، بەلكو دەستدرێژیكرن و دزی و تالان و تولڤەكرن ئەرك و زیرەكی و مێرانی بوو . مرۆڤی كەسایەتیەكا تایبەت و سەربەخۆ نەبوو جودا ژ خێزان و هۆزێ، بەلكو كەسایەتیا وان بەشەك بوو ژ كەسایەتیا گشتی، مەزنترین سیمایێن هێزێ تۆلڤەكرن بوو، لەورا تۆلڤەكرن یا بەردەوامبوو و تەنانەت وەكو میراتی لێ هاتبوو، ژبابی بۆ كوران.
پشتی مـرۆڤـاتـی ژ قوناغا شڤانكاریێ) الرعي) بەرەڤ جۆتیاریێ (الزراعة) چووی و ئاكنجیبون پەیدا بووی، تارادەكی ب كارئینانا هێزێ و توندوتیژیێ سڤك و كێم بوو ژبەر ترسێ ژ خوسارەتیێ وشكەستنێ. هـــنـــدەك جـــــاران هـــنـــدەك عــەشــیــرەت دەســتــبــەرداری كەسێن تـاوانـبـار دبـــوون و رادەستی كەسوكارێن تاوانلێكری دكرن، یانژی پەنا بۆ ئاشتیێ دبر و قەربوویا كەسوكارێن تاوانلێكری دكرن ب رێكا دانا پارەی ل شوینا شەر و تۆلڤەكرن و كوشتنێ. ل ڤێرێ پێنگاڤا ئێكێ هاتە دەستپێكرن د ناڤ كۆمەلگەهێن سەرەتایی دا ژبۆ پێتڤییا پەیدابوونا هــزرا یاسایێ و دروستكرنا ئێكەم رەنگێ سیستەمێ دادوەری كو دگۆتنێ (دادوەریـــا تایبەت.) لایەنێن ناكۆك پەنایێ بۆ لایێ سییێ
دبەن وەكو ناڤبژیڤان، ئەڤ ناڤبژیڤانە بارا پتر شێخێن قەبیلە وعەشیرەتا بوون. سەرەرای ڤێ چەندێ ژی، بكارئینانا هێزێ نە هاتە بنبركرن ب ئێك جاری، بەلكو دەمێ هەردوو لایەنێن ناكۆك ب بریارێن ناڤبژیڤانان رازی نە دبوون، دووبارە پەنا بۆ هێزێ دبرن.
ژێدەرێن یاسایێ ل كۆمەلگەهێن كەڤن
د ڤی سەردەمی ژێدەرێن یاسایێ د جۆرا وجۆربوون و گرنگی یا وان ژكۆمەلگەهەكێ بۆ ئێكا دی یا جیاواز بوو، هندەك جارا ب رەنگی یاسادانانێ كو ژ دەستهەلاتا گشتی یا تایبەت ب دەرئێخستنا یاسایان دەردكەڤیت و خویا دبیت، یان ژی ب شێوهیێ (عرف) ی و هندەك جاران ژێدەرێن یاسادانانێ ئایین یان دادگا یان (فقە) ە. د شەریعەتێ كەڤن دا ژێدەرێن یاسادانانێ ب درێـژاهـی یا قۆناغان رەنگێن جــودا ب خۆڤە گرتینە، ل دەستپێكێ ب شێوهیێ حوكمێن خودایی (احكام الهیة) بوو، پاشی ئەڤ حوكمە هاتنە گهورین بۆ بنەمایێن عرفی (قواعد عرفیة) يێن نە نڤێسی، پشتى پەیدابوونا نڤێسینێ هزرا یاسایێ ب رەنگێ یاسادانانێ وەكی ڤی سەردەمی هاتە گهورین .
