زانا و نڤیسەر و هۆزانڤان و خەتخۆشێ كورد شێخ تاهرێ شۆشی 1917-1961ز
د. حەمزە شۆشی
بەراهیك:
به‌رى ده‌ستپێكرنا هەر كارەكی، درۆد و سوپاسی و پەسنێن جوان و هەژی بۆ خودایێ مەزن و سلاڤ و رێز و قەدرگرتن بۆ پێغەمبەرێ مە یێ خۆشتڤی بن.
| شێخ تاهرێ شۆشی نەڤیایە وەك هەر دارەكا خرش و بێ بەرهەم بیت و تشتەكی بۆ گەلێ خۆ و مرۆڤاتییێ پێشكێش نەكەت. |
ئاشكرایە ژ بەرهەمێ زانا هۆزانڤان و بەهرەمەندێ كوردێ مەزن (شێخ تاهرێ شۆشی) كۆ مرۆڤەكێ پڕ باوەر و خودێ نیاس بوویە وهەمی دەم و گیانێ خۆ تەرخان كرینە بۆ ڤێ مەبەستێ، ڤیایە پەیاما ئایینێ خۆ بگەهینیت و بارێ ملێ خۆ ب جوانترین شێوە دانیت و خودێ خۆ پێ رازی كەت، نەڤیایە وەك هەر دارەكا خرش و بێ بەرهەم بیت و تشتەكی بۆ گەلێ خۆ و مرۆڤاتییێ پێشكێش نەكەت.
ڤیایە ل دویڤ پێ وان زانا و ئاقلمەند و بیرمەند و بانگەوازێن بوسلمان بچیت و بكاریت كارتێكرنێ د راستڤەكرنا جڤاكی دا بكەت و رێكێ بۆ ڤەوژێریت ژ وان سنج و عەدەتێن خەلەتێن كەتین ناڤدا، ڤیایە ب ئاواز و هۆزان پەند و شیرەتێن خۆ بگەهینیت دا پتر كاریگەری و مفا هەبیت، چونكی پەیڤ و رستا مەوزۆن بیت پتر مرۆڤ پێ داخبار دبیت و هەستێ مرۆڤی پێ دلڤلڤیت دەمێ دبێژیت:
مـەوزۆنـێ كـەلام گـەلـەك شـریـنــە هـەم دلـڤـەكـەرە ئـو خـەم رەڤـییــنـە
زێـدە كو جـوان ورێـك وچـاك بـی خـاسـما ئـەسـەرا رەسـۆلـێ پـاك بــی(1).
لەو زۆربەیا بەرهەمێ خۆ ب شعر ڤەهاندییە و د چەندین بیاڤێن نڤیسینا خۆ دا پێغەمبەرێ ئیسلامێ (محەمەد ـ سلاڤ لێبن) كریە نموونە بۆ هەمی پەند و شیرەتێن خۆ.
ئێدی ل دویڤ حەز و ڤیان و تێگەهشتنا خۆ بەرپێكێن خۆ هلداینە و شەڤ و رۆژ كرینە ئێك دا چەند گول و بشكوژێن گەش و نازك ژ وان مێرگان بچنیت و بكەتە قەفتەگولەك دیاری بۆ گەلێ خۆ، دا بۆ خۆ بكەنە ئامراز و سەربۆر و چاڤلێكەر بۆ هەر دەلیڤەیەك و بۆچۆنەكێ، ڤیایە بەردەوامییێ بدەتە زنجیرا پێشڤەبرنا زانینێ ئەوا باپیرێن وی دەسپێكری، كۆ ژ كەڤن شێخێن شۆش هەلگرێ خەتیرا علم و مەعریفەتا بووینە ل دەڤەرێ و شیاینە ئێكەم خواندنگەها ئایینی دامەزرینن ل سەرانسەری كوردستانێ ل سالا (615كۆچی)(2).
كەسانەكێ وەكی شۆشی كۆ شارەزایی یا خۆ دیار كریە د گەلەك جۆرێن زانستێن ئیسلامیدا، عەقلی و نەقلی، دیسا د بیاڤێ بنەجهكرن و شرۆڤەكرنێدا، ئەڤ هەمی بەرهەمە ئەنجامێ ماندیبوونەك و پێكڤە گرێدانەكا شەڤ و رۆژ بوویە دا خودێ خۆ ژ خۆ رازی بكەت و خزمەتەكێ پێشكێشی گەلێ خۆ بكەت، شیایە خۆ پنیاس كەت كۆ مللەتێ كورد خودان بەرهەم و داهێنان و كەسانێن بلیمەتن.
خودێ ژێ رازی تنێ (44) سالان ژیایە، زێدەی وێ چەندێ هەشت سالێن دویماهییا عەمرێ خۆ نەخۆش كەتییە خەستەخانێن مویسل و بەغدایێ، لێ وەك مرۆڤەكێ جەنگەڤان ملكەچی نەخۆشیێ نەبوویە و پتر دەروونێ خۆ هاندایە كۆ پتر بنڤیسیت و بەرهەمەكێ زۆرتر ل پاش خۆ بهێلیت، نەهێلایە هیچ دەلیڤەیەك ژێ بچیت هەرهۆ، بەلكۆ سۆز دایە پێنڤیسێ خۆ نەهێلیت تا پێنڤیس ب خۆ ژ تبلان دكەڤیت، ئەو ژی بەری سێ رۆژان ژ مرنا وی، ئێدی خۆ تەسلیمی فەرمانا خودێ خۆ كریە.
ژ دایكبوون:
شۆشی ل سالا كولب و خەلایا دویماهیكێ (1336ك ـــ1917ز) ل گوندێ (شۆشێ)(3) ئەوا ناڤدار ب كەله و شوینەوار و دیرۆك و بیستان و كانیێن خۆ پەیدا بوویە، كو دكەڤیت رۆژئاڤایێ ئاكرێ (20كم)(4)، ل ناڤبەرا گوندێ (شەرمن) و (گوندكی).
ناڤ ونازناڤ:
ئەو: تاهرە كوڕێ مەلا محەمەدی كوڕێ تاهری كوڕێ شێخ ئیسلامی كوڕێ عەبدرەحمانی كوڕێ عەبدولایی كوڕێ شێخ یونسی كوڕێ شێخ عەبدرەحمانێ شۆشی یە(5).
مالبات و ئویجاخ:
ژ بنەمالەكا باوەردار و رەوشەنبیر بوویە، د كەڤندا ب دەهان شێخ و مەلا و هۆزانڤان ژێ دەركەفتینە و تەكیە و مەدرەسا وێ ب ڕێڤە برینە.
بنەمالا شێخێن شۆشێ ناڤدارن ب بابێ مەزنێ ڤێ بنەمالێ (شێخ شمس الدینێ كوڕێ میر عزالدین كوڕێ محەمەد بەدر كوڕێ میر مبارز الدین كوڕێ میر عیسایێ حەمیدی كوڕێ ئەبو بەكر كەك، كوڕێ میر سیف الدین محمدێ حەمیدی یێ شۆشی)(6).
دیسا زنجیرا بنەمالا شێخێن شوش دگەهیتە مامێ پێغەمبەری (س) (عەبباسێ كوڕێ عبد المطلبي)، هەروەكی دپەرتۆكا ژیانناما خۆدا شۆشی دبێژیت: وەك مە گولێ بووی ئویجاخا مە دگەهیت (عەبباسێ) مامێ پێغەمبەری (س)، نەسەبا مە یا بەرنیاسە تا دگەهیت باپیرێ مە شێخ شەمسەددینێ قوتبێ شۆشی، لێ ژ وێڤە من چ بەلگەیێن ب هێز نەدیتینە ل سەر ڤێ پەیڤێ(7)، لێ پشتی ئەو دەسخەتا پەڕپەڕ ئەوا ب دەستێ (سەیید سلێمانێ كوڕێ حاجی داودێ شۆشی) هاتیە دیتن ل سالا (1195ك) تێدا ئاشكرا دكەت كۆ زنجیرا بنەمالا شێخێن شۆش دگەهیتە میرێن حەمیدییا ئەوێن حوكمڕانی ل دەوروبەرێن دەڤەرا ئاكرێ كرین ل دویماهیكا چەرخێ سێیێ تاكۆ چەرخێ پێنجێ كۆچی.
دەسپێكا خواندنێ و سەیدایێن وی:
چاڤێن خو ل گوندێ شۆشێ ڤەكرینە د سەقایەكێ خۆش و دلڤەكەر و پڕ ئاڤ و باغ و بیستاندا، د بیاڤەكێ زانستی و سۆفیگەریدا كۆ باپیرێن وی مزگەفت و مەدرەسە و تەكیا شۆش ئاڤەدان كرینە، تەڤ باب و باپیرێن وی مەلا و زانا و هۆزانڤان بووینە وەكی شێخ ئیسلام و شێخ عبدالوهاب و شێخ یۆنس و هۆزانڤان سەیفیێ شۆشی، ئەڤی سەقایی پالدایە و تێدا چاڤێن خۆ ڤەكرینە.
ل سالا (1349ك ــ1929ز) دەست ب خواندنا فەقیاتییێ كریە ل جەم مەلایێن دەڤەرێ، سەیدایێن سەرەكی بابێ وی (مەلا محەمەد) و (شیخ مەمدۆحێ شۆشی) بووینە، پاشی قەستا گوندێ (سیسنا) و (گوندكی) و (باكرمان)كریە، بەلێ ب درستی دەسپێكا خواندنا وی ل سالا دویڤدا بوویە ئانكو ل (1349ك ـــ 1930ز)، دەمێ قەستا (مەلا محەمەد كوڕێ مەلا ئەحمەدێ ئاكرەیی) كری ل شارێ ئاكرێ.
پاشی خواندنا خۆ تمام كریە ل جەم هەژمارەكا سەیدایێن هێژا ل سەرانسەری كوردستانێ وەك: (مەلا فازلێ ئاكرەیی) و (مەلا پیرێ كوڕێ مەلا عەبدلعەزیزێ كادانی) و (مەلا سالحێ كوڕێ مەلا یاسینێ جولەمێرگی) و (مەلا شەمسەددینێ كوڕێ شێخ یونسێ شۆشی) و (مەلا ئەحمەدێ هۆستانی) و (مەلا حسێنێ مارینسی) و (مەلا عومەرێ كوڕێ سەیدێ سیرچی) و هێژا (هبةالله ئەفەندی مفتی یێ ئاكرێ) و (مەلا عەبدلعەزیزێ كوڕێ كاك مستەفای) و (مەلا تاهایێ كۆڕی) و (مەلا عەبدلمەجیدێ هەرتەلی) و (مەلا سالحێ كۆزەپانكی) و (مەلا مەعسۆمێ كۆیی) و (مەلا عەبدلایێ كوڕێ مەلا محەمەد ئەمینێ بێتواتەیی)، یێ كۆ باوەرنامەیا خواندنا دوازدە علمی ژێ وەرگرتی ل سالا: (1367ك ـــ 1947ز).
هەروەسا باوەرنامەیا خەتخۆشیێ ژ خەتخۆشێ ب ناڤ ودەنگ (محەمەد تاهرێ كوردی) ل شارێ مەكەهێ وەرگرتییە، دەمێ چەند نموونە ژ تابلۆیێن خەتێ خۆ بۆ هنارتین(8).
دیسا بدیع الزمان (مەلا سەعیدێ نۆرسی) دهێتە هەژمارێ ئێك ژ سەیدایێن وی ب رێكا نامەیان، كۆ بوویە ئێكەم قوتابیێ وی ل عیراقێ و كوردستانێ كو دگۆتنێ: (قوتابیێن نوور)، ئەوێن بەرنیاس ل توركیا.
پێكئینانا خێزانێ:
ل سالا (1949ز) خێزان پێكئینایە دگەل كچا (مەلا محەمەدێ كوڕێ عبدلخالقێ ئاكرەیی) ئەوێ بوویە ئیمام و خەتیب و ماموستایێ جامعا مەزنا شارێ دهۆكێ هەر ژ سالا: (1933ز) تاكۆ وەفاتا وی ل (26/6/1969ز)، هەژیێ گۆتنێ یە شەش زاڕۆك ژێ پەیدا بووینە دو كوڕ وچار كچ(9).
كارێن وی:
| شێخ تاهرێ شۆشي دگۆت: جڤاك و مللەتێ من پتر هەوجەی منە، ئەز قەبیل ناكەم ببمە بەندە و پالێ حوكمەتێ هەر فەرمانا بكەت بجهـ بینم. |
پشتی باوەرنامەیا دوازدە علمی ل دەستێ (مەلا عەبدلایێ بێتواتەیی) وەرگرتی ل شارێ هەڤلێرێ ئاكنجی بوویە ل گوندێ (سیسنا) ئەوێ دویر ژ ئاكرێ ب(5كم)، وەك ئیمام و خوتبە خوینێ گوندی.
ل سالا (1374ك 1954ـ1955ز) ب فەرمانا مەلەكی بوویە سەرپەرشتێ تەكیا (شێخ شەمسەددینێ شۆشی)، هەر د ڤێ سالێدا باوەرنامەیا خۆ تەسدیق كریە ل (رێڤەبەرییا مەعارفێ ل هەڤلێرێ)، هەژیێ گوتنێ یە كۆ شۆشی وەك فەرمانبەر نەهاتییە دامەزراندن هەرچەندە دەلیڤە بۆ پەیدا بوویە ل شارێ مویسل دەمێ چەند كەسێن ماقویلێن وی شارێ چاڤ پێ كەتی و داخواز ژێ كری خۆ ڤەگوهێزیت بۆ شارێ مویسل، لێ شۆشی ئەڤ چەندە رەد كر و گۆت: “جڤاك و مللەتێ من پتر هەوجەی منە، ئەز قەبیل ناكەم ببمە بەندە و پالێ حوكمەتێ هەر فەرمانا بكەت بجهـ بینم”(10).
هەژیێ گوتنێ یە كۆ شۆشی د دەمێ فەقیاتییا خۆدا ب درێژییا دەهـ سالان بوویە ئیمام و خوتبەخوینێ مەها رەمەزانا پیرۆز ل گوندێ (كێلان) ل ژێرییا بجیلێ ل دەڤەرا سیرچییان، ل سەر داخوازا (شێخ شەقیقێ) نەڤیێ (شێخ ئەحمەدێ سیرچی) خودێ ژێ رازی بیت(11).
بارا پترا دەمێ خۆ ب خواندن و نڤیسین و وەعز و نسیحەت و ڤەهاندنا هۆزانێ ڤە بۆراندیە، گەلەك حەژ گول و جوانكاریێ كریە، نێزیكی (160) قالكێن شخاتێ كۆمكرینە و هەر ئێك بۆ جۆرەكێ تۆڤی، گەلەك بەرهەم و دەستكار ل پاش خۆ هێلاینە وەكی: نكراندنا بەری و ئامیرێن نڤیسینێ ژ قەلەم و حبر و خەتكێشی و جزیبەندكرنێ.
پەیڤەندێن وی:
سەخمەراتی مانا وی ل گوندێ (سیسنا) و نەهای ژێبوون ب پێشكەتنا ئەڤرۆ ناڤبری هەستەكێ بلند هەبوویە و پەیڤەندی دگەل زانا و هزرمەند و كەساتیێن جیهانا ئیسلامی پەیداكریە ل مەكەهێ، قاهیرە، ئورفایێ، جزیرێ و مێردینێ، ژ بلی پەیڤەندیێن وی دگەل كەسایەتیێن ناڤخۆیی ل گوند و شارێن عیراقێ وەك: هەڤلێرێ، كۆیێ، رەواندزێ، دهۆكێ، مویسلێ، بەغدا و تەلەعفەرێ.
پەیڤەندا ژ خڕێ گرنگتر ئەوا دگەل خودێ ژێ رازی (مەلا سەعیدێ نۆرسی) پەیداكری كۆ بوویە ئێكەم قوتابیێ نورسی ل عیراقێ و كوردستانێ، دەمێ نامەك بۆ شاندی ل سالا (1953ز) وداخواز ژێ كری بهێتە هەژمارتن ئێك ژ (طلبة النور)، نۆرسی بەرسڤاوی دا و گۆت: من تو یێ هەژمارتی ئێك ژ قوتابیێن خۆ بەری (19) سالان، ئانكۆ: ل سالا (1934ز)، شۆشی ب ڤێ ژمارێ حێبەتی و شاش دمینیت كا بۆچی نۆرسی ژمارا (19) سال ب كارئینایە، شۆشی كەفتە هزر و تەخمینا دەركەفت بەری (19) سالا بۆ ئێكەم جار شۆشی نامەكا نۆرسی خواندیە و زێدە ڤیایە، بێی شۆشی وی ئاگەدار كەت كۆ پێشی هندە سالا من نامەكا تە خواندییە و من حەژ تە كریە.
دیسا پەیڤەندا وی هەبوو دگەل سەیدایێ خەتخۆش (محەمەد تاهرێ كوردی) ل شارێ مەكەها پیرۆز، دەمێ چەند نموونە ژ خەتێ خۆ بۆ هنارتین، وی ژی ب دەورێ خۆ دەستویرنامەیا خەتخۆشیێ د تەڤ شێوێن خەتێن عەرەبیدا دگەل هژمارەكا بەرهەمێن خۆ بۆ هنارتن ل سالا (1366ك ـــ 1946ز)(12).
دەسپێكا راچاندنا گولزارێ:
ل سالا: (1376ك ـــ1957ز) دەست بنڤیسین و ڤەهاندنا ڤەهینۆكا خۆ (گولزارێ) كر، ئەوا د مێژوویا ئیسلامێ و ژیانا پێغەمبەری دا (سلاڤ لێبن)، ب خۆ ئەگەرێ ڤەهاندنا وێ خوەیا دكەت و دبێژیت:
مـەوزون تـو دبـیـنی زور ژ نـامـە چـیـڕۆك و عـولـۆم و شـاهنـامـە
من فكـرە بـرا كـو ئـەز ببـێـژم داخـا ل دلـێ خـو ئـەز بڕێــژم
ئەز نـەزم بكـەم جـوان و ساخلـەم تـەئـریخێ حـەیـاتێ شـاهێ عـالـەم
ژیـن و ئەسەرا وی دێ ڤـەخـویـنم دێ تازە ب شعر و چـاك ڤـەهویـنم(13).
دیسا ژ بۆ ئەگەرا ب كوردی ڤەهاندنا ڤێ كتێبێ دبێژیت:
بەحسێ وی دكەن ل هەر مەكانان مـەدحا وی دكـەن ب هـەر زمانان
ئـەممـا مـە هـەتـا نـهــۆ نـەدیـنــە ژیـنـا وی ب كـوردیــا شـریـنــە(14).
باری تەعالا هزرەك و شیانەكا ب هێز پێ بەخشییە تاكو شیایە پرۆژەكێ هندە مەزن و ڤی بارێ هندە گران هەلگریت، نەخاسم كۆ هەشت سالێن دویماهیێ یێن ژییێ خۆ ب ئێش و خەمان بۆراندییە و كەتیە د هەڤڕكیێن ژیانێدا دەمێ ئیشارەت پێ دای د دیباجا گولزارا خۆدا و د بێژیت:
خاسـما تـو دزانـی حـالـێ بـەنـدە ئـێـش و ئـەلەمـا دلێ مـە چـەنــدە
چـەن سالە دزانـی ئـەز نـەسـاخـم زێــدەی كـو ژ زالمـان ب داخـــم
دیتـن مـە ژ وان گەلەك نەخـۆشـی لەو تـەنگە دل و حەزیـنـە شـۆشـی(15)
بەرهەم و نڤیسین:
شێخێ شۆشی بەرهەمەكێ زۆر يێ هۆزانێ ب زمانێ كوردی و عەرەبی و فارسی ڤەهاندییە، ب دەهان كتێب نڤیسینە بۆ خۆ و هەڤالێن خۆ ب خەتێ خۆ یێ جوان، ب دەهان نامە و خوتبە خەملاندینە، دیسا چەندەها كتێب ژی پەراوێز و هامش و تەعلیق و شرۆڤە ل سەر كێشاینە.
ئێك: بەرهەمێن چاپكری:
1ــــ (گولزار ـــ ریاض النور)(16)، ئەڤ كتێبە ب هۆزان ڤەهاندی یە ب زارێ كرمانجی یا ژۆری، پترە ژ (13) هزار مالكان، ناڤەرۆكا سەرەكی یا وێ ل سەر ژییاننامەیا پەیەمبەرێ مەیە (محەمەدی ــ سلاڤێن خودێ ل سەر بن ـــ) و مێژوویا بوسلمانەتیێ تا سالا پێنجێ كۆچی هەمی ب درێژی و هۆزان راچاندی یە، دیسان گەلەك بابەت و هزرێن جودا د گەلدا بەلاڤكرینە (17).
2 ــــ (پەند وشیرەت)، د ئەسلدا ئەڤ كتێبە پارچەیەكە ژ ڤەهینۆكا مەزن (گولزارێ)، بەلێ من دیت بابەتێ ڤێ ژێكجودایە، كۆ هەمی نسیحەت و پەیڤێن مەزنانە، لەو سەربخۆ هات چاپكرن ل سالا (1997ز)، ژ پتر هزار مالكان پێكهاتیە، ب ئانەهیا خودێ مە لبەرە هەلەكا دی ڤێ پەرتۆكێ شرۆڤە و تەحقیق بكەینەڤە.
3 ـــ (بهدینان فی مذكرات الشیخ طاهر الشوشي)، ئەڤ پەرتۆكە ب زمانێ عەرەبی هاتیە نڤیسین و هاتیە تەحقیقكرن و چاپكرن ل (چنگل، تەهران: 2021)، ژ لایێ د. حمزە شۆشی ڤە، ژ پێنج پشكان پێكهاتيیە و(188) لاپەرە.
4 ـــ (موعجیزاتێن پێغەمبەری ـــ سلاڤێن خودێ لسەربن ـــ)، دو هزار مالكن، ئەو ژی د ئەسلدا بەشەك بوویە ژ گولزارێ، لێ من دیت كۆ بابەتێ وێ تایبەتە لەو مە جودا ئامادەكریە و زانكۆیا زاخۆ ب سۆپاسیڤە ل سالا (2022).چاپكریە.
دو: بەرهەمێن ئامادە بۆ چاپێ:
5 ــــ (الشرح المنظوم علی أرجوزة الشیخ معروف النودهي البرزنجي)(18) ئەڤە شرۆڤە ب عەرەبی یە د علمێ عەرۆزا عەرەبیدا، دیسا ب هۆزان راچاندیە و ژمارا مالكێن وێ (535) مالكن.
6 ــــ (فن القافیة): ئەڤ بابەتە ل دویماهیكا نامیلكا عەرۆزێ زێدە كریە، (98) مالكن و هێژ چاپ نەبوویە، هەردو پێكڤە دبن (633) مالك.
7ــ (المنتخب فی ذكری میلاد محمد فخر العجم والعرب)، ل سەر یاد و بیرهاتنا بوونا پێغەمبەری (سلاڤێن خودێ لێبن)، ب زمانێ عەرەبی دانایە ب خەتەكێ جوان خەملاندی یە،(40) لاپەڕە و هێژ چاپ نەبوویە.
8 ـــ تەحقیقا تەفسیرا (إشارات الإعجاز فی مظان الإیجاز)، یا (مەلا سەعیدێ نۆرسی)، ئەڤ تەفسیرە ژ (506) لاپەران پێكهاتیە و گەلەك جوداهی دگەل دانەیا (احسان قاسم صالحی) هەیە، نەخاسم ئەو راستڤەكرن و زێدەهیێن شۆشی دگەل داناینە و شرۆڤەكرنا پەیڤێن كوردی(19).
سێ: تەحقیق و پەراوێز:
9 ــ نڤیسین و تەحقیقا دیوانا (مەلا ئەحمەدێ جزیری)، شێخی دو دانە ژێ نڤیسینە ب توێژینەكا پڕ بەها، هەردو دانە بزر بووینە، لێ هەڤالەكێ وی ل گوندێ (خۆلێ) ل ناڤ سیرچیا خودێ ژێ رازی (مەلا تاهایێ كۆڤلی) دانەیەك ب دەستێ خۆ نڤیسیە، ئەڤ دانە كەتیە دەستێ هێژا (تەحسین دوسكی) و ئیشارەت پێ دایە ب دانا (كۆڤلی) دەمێ (دیوانا جزیری) چاپكری(20).
10ـــ (فرائض المنهج) د علمێ میراتگریا شەرعیدا، ئەڤ نامە ب خەتەكێ زۆر جوان نڤیسایە و ب ئەندازەكا زور سەیر و سەرنج راكێش دارێژتییە، هەر لاپەرەك ب شێوازەك تایبەت خەملاندییە، ل سالا (1359ك) هاتیە نڤیسین(21).
11ـــ شۆشی وەك خەتخۆشەك ب سەدان نموونە ژ خەتێ خۆیێ قشت و جوان نڤیسینە(22).
12ـــ ب دەهان كتێب و نامیلكە و سەرمەشق بۆ خۆ و هەڤالان نڤیسینە(23).
13ـــ نێزیكی (150) خوتبێن رۆژا ئەینی نڤیسینە و ژمارە و مێژوو ل سەر تۆمار كرینە(24).
14ـ دیسان نامە و بەرهەمێ (مەلا سەعیدێ نۆرسی): (رسائل النور) ب خەتەكێ جوان خەملاندینە، بەرگێ ئێكی: ب ناڤێ: (ذرات)(25)، ئۆ بەرگێ دووێ ب ناڤێ: (عصا موسی)(26).
15ـــ شۆشی سێ هۆزانێن جزیری تەخمیس كرینە، هێژا (محسن دۆسكی) بەلاڤكرینە د گۆڤارا رۆشەنبیری نوێ دا، ژمارە (124)، سالا: 1989ز)(27).
دیسان گەلەك پەراوێز و تەعلیق و شرۆڤە زێدە كرینە ل سەر كتێبان وەك:
16ـــ پەراوێز سەر كتێبا (شرح شافیة ابن الحاجب) یا (محەمەدێ كوڕێ محەمەدێ كوڕێ معین الدینێ فەسەوی) یا ناسیار: ب (كمال الدین) د علمێ صەرفێ عەرەبیدا، سالا: (1360ك) هاتیە نڤیسین ل گوندێ باشقال(28).
17ــــ پەراوێزێن سەر كتێبا (عصام الدین) یا (ابراهیم كوڕێ محەمەدێ ئەسفرائینی)، د علمێ بەلاغا عەرەبیدا (الوضع والإستعارة)، سالا (1360ك) ل گوندێ باشقال نڤیسایە(29).
18ــــ پەراوێزێن كتێبا (الجامع الصغیر) یا (امام سیوطي)(30)، ژمارا فەرمۆدەیان (10031)، بارا پترا وان شرۆڤەكرینە و پەیڤێن ئاسێ رۆنكرینە و ژێدەر بۆ دیار كرینە.
19ـــ (من حكمیّات النورسي)، ئەڤ بابەتە پێكهاتیە ژ (183) پەیڤێن (مەلا سەعیدێ نۆرسی)، شێخ تاهرێ شۆشی ژێگرتینە ژ (18) نامەیێن وی، ئەوێن برایێ وی (مەلا عەبدلمەجیدی) كرینە عەرەبی، ل دویماهیكا بەرهەمێ (عصا موسی) نڤیسینە، من ئامادە كریە بۆ چاپێ ب چەند زێدەهی و رێكخستنان.
20 ــــ نەخشەكێ سالانە بۆ دەمێن نڤێژا راكێشایە ل سەر ئێك لاپەڕ، ل لایێ دووێ شرۆڤەیا وێیە.
بەرهەمێ ب دەست نڤیسای:
شۆشی ژ بلی بەرهەمێ خۆ گەلەك نامە و كتێب ب خەتێ خۆ نڤیسینە، چونكی ل چاخێن كەڤن كتێب نەبووینە و فەقیان بۆ خۆ دنڤیسین و خەتێ خۆ پێ جوان دكر، بۆ نموونە:
1ـــ متن لبّ اڵاصول فی أصول الفقه، أبي زكریا اڵانصاري، بێ مێژوویە، (50) لاپەڕە.
2 ـــ رسالة تشریح اڵافلاك للعلامة بهاءالدین محمّد العاملي، شۆشی ژ نڤیسينا وێ خلاس بوویە سالا (1364ك) ل شارێ هەڤلێرێ، (52) لاپەڕە.
3 ـــ رسالتان شریفتان في علمي العروض و القافیة، اڵاولی: للشیخ محمد أمین البیزه وي(31)، و الثانیة: للشیخ معروف البرزنجي النودهي، ل سالا(1364ك) نڤیسایە،(38) لاپەڕە.
4ـــ حل المعاقد بشرح القواعد، ل سالا (1357ك ـــ 1938ز) ل گوندێ (كێلان) ل دەڤەرا سیرچیا نڤیسی یە، (205) لاپەڕە.
5 ـــ مەولیدنامەیەك ب خەتەكێ جوان ل سالا (1358ك)، نڤیسییە، بەراهیا وێ بزر بوویە، (80) لاپەڕە.
6 ـ مەولیدنامەیەكا (ئیبن حەجەرێ هەیتەمی یێ مەككی) بۆ هەڤالێ خۆ (شێخ عەبدلعەزیزێ كوڕێ شێخ مەعرۆفێ شرتی) ل سالا (1369ك) نڤیسیە.
7ـــ مەولیدەكا دی نڤیسی یە، (46) لاپەڕن و بەراهییا وێ بزر بوویە.
8 ـــ شرح رسالة الوضع، تلميذ المصنف ملا عبدالله مموندي، بێ مێژوویە، (30) لاپەڕە.
9 ـــ متن التهذیب فی المنطق، یا سەعددینێ تەفتازانی، ل: 23/4/1360ك نڤیسی یە، (6) لاپەڕە.
10ـــ فن التجوید، متن الجزري، ل گوندێ مكێرسێ ل سالا (1350ك) نڤیسیە، (8) لاپەڕە.
11ـــ كتاب الفرائض، ل كێلانێ ل ژێریا بجیلێ سالا (1361ك) نڤیسی یە، (12) لاپەڕە.
12ـــ رسالتان فی علم الهیئة، اڵاولی: للعلامة أبو بكر المدعو بكجك ملاّ الأربلی، والثانية: للعلامة بهاءالدین محمد العاملي، ل سالا (1363ك) ل گوندێ كێلانێ نڤیسی یە، (44) لاپەڕە.
13ـــ أبیات شرح السیوطي علی الالفیة، د علمێ رێزمانا عەرەبیدا، مێژوویا نڤیسینێ (18محرّم 1359ك) ل ئاكرێ، (33) لاپەڕە.
14ـــ غایة تهذیب الكلام فی تحریر المنطق والكلام وتقریب المرام من تقریر عقائد الإسلام للعلامة التفتازاني، مێژوویا نڤیسینێ ل (8 ذو الحجة 1358ك)، ل شارێ ئاكرێ، (30) لاپەڕە.
15ـــ قسم الكلام من التهذیب فی المنطق، بێ مێژوویە، (28) لاپەڕە.
16ـــ عوامل الجرجاني، ل گوندێ باشقال نڤیسی یە سالا (1359ك)، (20) لاپەڕە.
نەساخی و مرنا وی:
ل سالا: 1375ك ـــ 1956ز) نەچار بوویە ل خەستا سینگی ل مویسل بنڤیت بۆ دەمێ چار هەیڤ و(20) رۆژان، هەر د ڤێ سالێدا و جارەكا دی نەچار دبیت پتر بەرەڤ نشیڤ بچیت و ل (خەستا توێسە)(32) ل ژێريیا بەغدا بنڤیت ژ ئەگەرێ ئێشا سینگی(33).
پشتی هەیامەكێ و چێبوونەكا بەروەخت ڤەدگەڕیت شارێ ئاكرێ، بەلێ قەدەرا خودێ ژ هەما مەزنتر و جارەكادی نەچار د بیت ل سالا: (1378ك ـــ 1959ز) بەرەف بەغدا بچیت و ل (خەستا تویثة) بنڤیتەڤە،(34) د ڤێ سەفەرێدا ودەمێ خودێ ژێ رازی (مەلا مستەفایێ بارزاني) ڤەگەڕیای ژ مۆسكۆ سەرەدانا هەڤالەكێ خۆ (مستەفا عەبدلا ئاكرەیی)(35) كر، دیسا چاڤ ب شێخی ژی ڤە كەت و ئامادەیا خۆ دیار كر بۆ برنا هەردوكا بۆ (رۆسیا) ژ بۆ چارەسەریێ، لێ كاودان هاریكار نەبووینە بۆ ڤێ سەفەرێ(36).
ئێدی ب ڤێ نەخۆشیێ خاترا خۆ ژ ڤێ دنیایا بێسەروبەر دخوازیت ل رۆژا ئەینی 23/12/1961ز، ل رۆژا پاشتر جەنازێ وی یێ پیرۆز ل گۆڕستانا شۆشێ هاتە سپارتن، تنێ خودێ ژێ رازی (44) سال عەمر بۆراندن، لێ بەرهەمەكێ زۆرێ ب بەرەكەت ل پاشخۆ هێلا كۆ نفشێ بهێت بۆ خۆ مفایێ ژێ وەربگریت و دویڤچۆن و ڤەكۆلینا د بەرهەمێ ویدا بكەن.
ئێدی پێتڤییە هیڤییا شۆشی ژ بیر نەكەین و دوعایەكێ ژێرا بكەین، دەمێ دبێژیت:
من هیـڤی یـە ئـەی بـرا و یــاران هۆن بیرڤە نەكەن مە جار ب جاران
ئەز مایـی تـەنێ سوكۆت د قەبری پاشـمایێ مەیە ڤـە چەنگێ حـوبـری
چەنگەك مە حوبـر د نـاڤ قەلەم كر شـریـن مـە ریـاضێ نـور رەقـەم كر
بەلكی ب سەبـەب دوعایێ چاكان حـەشرا مـە بكـەت خـودێ ل پـاكان(37).
هزار و ئێك سلاڤ و رەحمەت ل گۆرێ پاك و بژوین بن، داخوازێ ژ باری تەعالا دكەین ب هەر پیتەكا دارێژتی خێرەك بۆ بهێت نڤیسانێ و مە ژی بدەتە ب خاترا وی.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ژێدەر و دەهمەن:
1 ــــ شێخ طاهرێ شۆشی، گولزار، بەرهەڤكرنا حەمزە شۆشی، (چاپخانا هاوار، دهۆك: 2012)، ل 73.
2 ــــ دەسخەتا سەیید سلێمانێ شۆشی، هاتیە نڤیسین ل: (18 شوال 1195كۆچی)، نۆكە د دەستێ نەڤییەكێ وی دایە ب ناڤێ: (خەتتاب كمال)، ل شارێ دهۆكێ ئاكنجیە.
3 ــــ گوندێ شۆشێ: ل روژئاڤایێ ئاكرێ یە ب (20كم)، كەلا وێ بلندترە ژ یا ئاكرێ، ب هناران ب ناڤ و دەنگە، سەحكە: یاقۆتێ حەمەوی، معجم البلدان (دار صادر، بیروت، 1995ز) 3/ 372، عبد الكریم فندي، قلاع بادینان (چاپخانا هاوار، دهۆك،2011) ل 51، حیكمەتێ مەلا یاسینێ ئاكرەیی، ئاكرێ د رۆپەلێن دیرۆكێ دا (چاپخانا خانی، دهۆك، 2004)، ل 304.
4 ــــ شۆشی، گولزار، ل 20.
5 ـــ هەر ئەو ژێدەر، ل 18، صادق بهاءالدین ئامێدی، هۆزانڤانێت كورد، (چاپخانا كۆڕی زانیاری كورد، بەغدا:1980) ل 508.
6 ــــ شێخ شمس الدین قوگب كوڕێ میر عزالدینێ كوڕێ محه‌مه‌د بەدر كوڕێ میر مبارزالدین كەكێ حەمیدی، ل سالا (871ك) ژ دایبوویە و ل سالا (957ك) وەفات بوویە، باپیرێن وی میراتییا دەولەتا حەمیدی برێڤەبریە، خودانێ تەكیا شۆش و گه‌ریقەتا قادریا خلوەتی بوویە، كتێبەك ب دەستێ خۆ دانایە د وەعزو نەسیحەتان بەلێ تا نۆكە نەدیارە، مالباتا وی دگەهیتە مامێ پێغەمبەری (عباسێ كوڕێ عبدالمطلبی )، سەحكە: شۆشی، گولزار، ل 18، یونس سامرائي، القبائل والبیوتات فی شمال العراق (مطبعة اڵامة، بغداد، ل 108، (دەسخەتا سەیید سلێمانێ شۆشی، هاتیە نڤیسین ل: (18 شوال 1195كۆچی(1985).
7ـــ شۆشی، گولزار، ل 18، دیسا: شوشی، بهدینان فی مذكرات الشیخ طاهر الشوشي، ل 38.
8 ـــ شوشي، بهدینان فی مذكرات الشیخ طاهر الشوشي، ل84.
9 ـــ هەر ئەو ژێدەر، ل93.
10ــــ شۆشی، گولزار، ل 24.
11 ــــ هەر ئەو ژێدەر، ل 38.
12ــــ هەر ئەو ژێدەر، ل 84، دیسا: شۆشی، گولزار، ل 41.
13 ــــ شۆشی، گولزار، ل 73.
14 ــــ هەر ئەو ژێدەر.
15ــــ هەر ئەو ژێدەر.
16ــــ دانەری ناڤێ وێ ب عەرەبی دانایە (ریاض النور)، بەلێ د گەلەك جهاندا هەر وی ب خۆ ناڤ لێ دانایە (چەمەن) و(گولزار)، دەمێ دبێژیت: گەرچی مـە لنك خەیـالێ دۆرە لاكین ــ چەمەن و (ریـاضێ نۆرە)، سەحكە: گولزارێ، ل 70.
17ـ تحسین دوسكي، المدخل لدراسة اڵادب الكردي (منشورات جمعیة علما‌ء كردستان، 1993م)2/ 94.
18 ــــ شێخ مەعرۆفێ كوڕێ شێخ مستەفای كوڕێ ئەحمەدێ نۆدهی ل نێزیك چوارتە، زاناو هۆزانڤان ب هەرسێ زمانێن كوردی و عەرەبی و فارسی، خودان مەدرەسەك قەنج بوویە لەو فەقییان ژ تەڤ دەڤەرێن كوردستانێ قەستا وی كریە، نێزیك (50) بەرهەم هەنە، ل سالا (1254ك/1888ز) چوویە بەر رەحما خودێ، محمد الخال، الشیخ معروف النودهي، (مطبعة الزمان، بغداد، ل 69، عبد الكریم مدرس، علماؤنا في خدمة العلم ، ل 572.
19 ــــ سعید النورسي، تفسیر (إشارات الإعجاز فی مظان الإیجاز)، تحقیق احسان صالحي (مطبعة النسل، استانبول، 1994) ل 10.
20 ـ هەر ئەو، سەحكە: تەحسین دوسكی، دیوانا مەلایێ جزیری (چاپخانا خانی، دهۆك،2011): 2/9.
21 ــــ فرائض المنهج، أبي زكریا اڵانصاري ت 926هـ (142) لاپەڕن، دەسخەتە.
22 ــــ شۆشی، گولزار، ل 38.
23 ــــ هەر ئەو ژێدەر.
24 ــــ هەرئەو ژێدەر.
25 ــــ چاردە نامەنە، (516) لاپەڕن، نڤیسینا وێ (1372ك/1952ز)، دەسخەتە.
26 ــــ ژ گەلەك ناما پێكهاتیە، (402) لاپەڕە، نڤیسینا وێ (1374ك/1954ز)، دەسخەتە.
27 ــــ شۆشی، گولزار، ل 38.
28 ــــ شرح شافیة: دەسخەتە د مەكتەبا حەمزە شۆشی دا، (334) لاپەڕە.
29 ـــ رسالا عصام الدین: دەسخەتە د مەكتەبا حەمزە شۆشی دا، (133) لاپەڕە.
30 ـــ الجامع الصغیر من حدیث البشیر النذیر، السیوطی، (المكتبة التجاریة الكبری، القاهرة، 1352 هـ)، دو بەرگە، (10031) فەرمۆدێن پێغەمبەرینە، حاجی خلیفة، كشف الظنون:1/550، خیرالدین زركلي، اڵاعلام (دار العلم للملایین، بیروت، 2002 /گ15): 3/ 301.
31 ـــ مەلا محەمەد ئەمین كوڕێ مەلا ئەحمەدێ سەراوی، زانایەكێ هێژا بوو، ل گوندێ خۆ دەرس گۆتینە، هەروەسا ل بیارێ فەتوا دایە، بەرهەم ل پاشخۆ هێلایە، وەفات بوویە ل سالا (1380ك)، عبدالكریم مدرس، علماؤنا فی خدمە العلم، ل 547.
32ـ خەستا تویسە ل باشۆرێ روژهەلاتێ بەغدایە، ل سەر رێكا (سەلمان پاك) ب دویراتیا (25كم).
33 ـــ ژێدەرێ بەرێ، ل 96.
34 ـــ هەر ئەو، ل 100.
35 ـــ ژ كەسایەتیێن شارێ ئاكرێ یە ناسیارە ب (عەبدلا گدو)، ژ كەسانێن نێزیكی رەحمەتی (مەلا مستەفایێ بارزانی) بوویە، ل سالا (1967ز) چوویە بەر دلۆڤانییا خودێ، ئەڤ پێزانین مە وەرگرتینە ژ هێژا: سەعیدێ هەڕنی، ل (5/12/2013ز).
36ـ هەڤژینا وی (حەجی عەیشا كچا مەلا محەمەدێ ئاكرەیی) ئەڤ گۆتە بۆ مە ڤەگوهازتییە ل شارێ دهۆكێ ل 7/1/2013ز.
37 ــــ شۆشی، گولزار، ل 78.
