شۆڕش، ل هه‌مبه‌ر چه‌مكێ مرنا بابان (مودێرنبوونا ئه‌قلێ سه‌رده‌مى وه‌ك نموونه)
جوان عزه‌ت
باب، پێناسه‌كا كویرا هزرى و دیرۆكى و سیاسى یه. هزربكه به‌رى هزاران سالان رۆلێ بابى هه‌بوویه، بگره ژ سه‌رده‌مێ ئیبراهیم و مۆسا پێغه‌مبه‌ر رۆلێ بابى رۆله‌كێ سه‌رده‌ست بوویه، ئانكو ئه‌ڤ پێناسه و ره‌هه ڤه‌دگه‌ریته قۆناغا درۆستبوونا بنگه‌هێ بابسالاریێ. ل گورى وان زانیارێن د ئیكولۆژى/ شوینه‌وه‌رناسى و ژینگه‌هـ ناسیێ دا دیاردبن، ده‌مێ ده‌ستهه‌لاتێن دایكسالاریێ هه‌ین ل سه‌رده‌مێن شارستانیه‌تا فینقى و هیتیتى و سۆمه‌ریان، ده‌ستهه‌لاتا ژنێ نه‌هـ بۆ شه‌ش هزار سالان ڤه‌كێشا و مرۆڤ رووبه‌روى كوشتنا جه‌نگان نه‌بوو، چۆنكو ژنێ رابه‌رایه‌تیا ئابوورى و سیاسى و جڤاكى دكر، به‌لێ پشتى ئه‌ڤ رۆله كه‌ڤتیه ژێر باندۆرا سیسته‌مێن ده‌ستهه‌لاتێن پاشا و سه‌ركێشیا ئیمپراتۆریه‌تان دا، ئیدى رۆلێ بابێن سیاسى سه‌رده‌ست بوو.
پشتى شكه‌ستنا دیرۆكا سۆمه‌رى و بابلى/ جڤاكێ گشتۆكالى هه‌ر هینگێ ده‌ستهه‌لاتا بابێ مالباتێ زالى درۆستبوونا ده‌ستهه‌لاتا بابێ سیاسى بوویه. كا چاوان زاروك و ژن وه‌كو به‌نده دخێزانێ دا دبنه ژێرده‌ستێن ده‌ستهه‌لاتا مێرى، وه‌سا ئه‌ڤ سیسته‌مه ل سه‌ر ده‌ستێ بابێن سیاسى ژى دبنه زه‌مینه خوه‌شكرن بۆ به‌ندایه‌تیا تاك و جڤاكى ژى، ئانكو تاك و جڤاك ب شۆرشێن ماره‌كرنا ده‌ستهه‌لاتێ دهێنه كووله‌كرن. د ڤى رۆلى دا پێش بریار ل سه‌ر زانستێ هۆنه‌رێ راڤه‌كرنا ده‌ستهه‌لاتدارى و سیاسى بهێته‌كرن، پێدڤییه بریار ل سه‌ر راڤه‌كرنا زانست و هۆنه‌رێ په‌روه‌رده‌یا خێزانێ بهێته‌كرن، چۆنكو خێزان یه‌كه‌یا سه‌ره‌كى یه و باب تێدا بریارده‌ره، ئه‌ڤ بابه ب فۆرمێن چێكرى سیسته‌مێ خوه شوردكه‌ته ناڤ یه‌كه‌یێن دى یێن جڤاكى دا.
بۆ نموونه مزگه‌فت/ باب ب ناڤێ مه‌لا، قۆتابخانه/ باب ب ناڤێ ماموستا، پارت/ باب ب ناڤێ سه‌رۆك و رێڤه‌به‌ر، هه‌روه‌سا ده‌وله‌ت/ باب ب ناڤێ ده‌ستهه‌لاتداری خوه ئاراسته دكه‌ت، ژ به‌رهندێ ماكیسم گوركى “رۆمانا خوه ل ژێر ناڤێ دایك، ڤه‌دگوهێزیته ناڤه‌رۆكا مرنا بابى و رێڤه‌برنا كورى د سه‌رجه‌م بوارێن ژیانێ” دا ب ڤى رهنگى مادام د ناڤ جڤاكێن دره‌نگ مایى دا هێشتا باب رۆلێ بالاده‌ستیێ د ده‌ستهه‌لاتداریێ دا وه‌ردگریت، گه‌لۆ پا گرنگه تێبگه‌هین كودێن نه‌هزركرنێ ژى ژ بۆ درۆستكرنا بابێن سیاسى ل به‌رامبه‌ر درۆستكرنا نه سه‌قامگیریا بیاڤێ كۆمه‌لایه‌تى، جڤاكى، سیاسى و مه‌ده‌نى كودێن مۆقه‌ده‌س/پیرۆزكرنێ وه‌ردگرن.
فۆرمێ خێزانه‌كا نه هاوبه‌ش و نه‌یه‌كسان ب ره‌مزێن تۆندۆتیژى و نه‌دادپه‌وه‌ریا بابى ئه‌نجامێن بۆ وێنه‌كرنا جڤاكه‌كێ نه قانوونى و نه سه‌قامگیرى. هزربكه هه‌ر ژ ده‌ستپێكا دیرۆكێ ره‌مزێ باب ره‌مزێ رێڤه‌به‌رى و خۆه سه‌پاندنێ بوویه. مه‌به‌ست نه بتنێ ئه‌و بابێ دبیته به‌رپرسیارێ خێزانێ، به‌لكو ئه‌و بابێ په‌یوه‌ندیا وى ب ژیانا جڤاكى و سیاسى و ئاینى و ئابوورى ڤه هه‌ى به‌شه‌كه ژ درۆستبوونا ئالۆزیێن دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ. دگه‌ل هندێ هنده‌ك شۆرشێن هه‌ین ده‌ستبه‌ر دبن بۆ درۆستبوونا بابێن سیاسى و ل به‌رامبه‌ر وێ هنده‌ك شۆرشێن هه‌ین ده‌ركه‌فتنه بۆ درۆسبوونا ده‌ستهه‌لاتداریا وان بابێن سیاسى، هه‌روه‌ها هنده‌ك شۆرشێن دى ژى هه‌نه فۆرمێن نۆى نه بۆ پێكهاتا وان بابێن دبنه ره‌مزێن به‌رگریكرن و زیندیبوون و سه‌ركه‌فتنا شۆرشێن پشتى خوه.
بنێره شۆرشێن ئێكێ وان بابان دكوژن، شۆرشێن دوویێ وان بابان دپه‌رێسن، به‌لێ شۆرشێن سیێ وان بابا دكه‌نه زه‌مینه‌یێن سه‌ركه‌فتنێ بۆ داهێنانا قۆناغێن پشتى شۆرشێ و به‌رامبه‌ر وێ دكه‌نه ره‌مزێن ئاشتیێ و دناڤ هه‌مى په‌یوه‌ندیێن ژیانێ دا وه‌ك خۆلقێنه‌رێن پشتى دۆنیا رزگاربوونێ دبینن. بۆ نموونه بابه‌كێ وه‌كى رۆسۆ و ڤۆلێتر و مونتیسكۆیى ده‌مێ بووینه ئه‌نجامێ درۆستبوون و زیندیبوونا شۆرشا 68 ئه‌یارا فه‌ره‌نسى، هه‌تا نها ژى بووینه واته‌یه‌ك ژ واته‌یێن دامه‌زراندنا دیرۆكێن نڤشێن نوى. دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ ئه‌و شورشێن ل سه‌ر ده‌ستێ غاندى و ماندێلا و گیڤارا هاتینه به‌رهه‌م جیهان ب جاره‌كێ به‌رامبه‌ر رژێمێن كۆلۆنالیزمێ/ داگیركاریێ هۆشیار كر. به‌لێ به‌رۆڤاژى ئه‌و شۆرشێن بابێن نازیزم و فاشیزم و تۆتالیتاریزم چێكرین، كه‌فتنا دیوارێ به‌رلینێ و یه‌كه‌تیا سۆفیه‌ت و بهارا عه‌ره‌بى و رژێمێن سته‌مكار درۆستكرن. له‌ورا ئه‌ڤ سه‌رهه‌ڤیا د قانوونا بابى دا هه‌ى، سه‌رهه‌ڤیا ئه‌زموونا دیرۆكا كه‌س و كه‌لتوور و نڤشێن به‌رى مه بوویه، ئێك ژ وان باوه‌رێن كو خێزان كریه بناغه‌یێ توندۆتیژیا نه یه‌كسانیێ، درۆستبوونا سه‌رده‌ستیا رۆلێ بابى بوویه. هه‌ر ژ كه‌ڤن وه‌ره فرۆید كار ل سه‌ر قه‌تاندنا ڤێ گرێیا نه‌دادپه‌روه‌ریێ ب شرۆڤه‌كرنا ره‌هێن سایكۆلۆژى شرۆڤه‌كریه و به‌رامبه‌ر وێ چه‌مكێ بابى ب گرێیا غه‌رێزێن ژیان دوستى و مه‌رگ دوستیێ دامه‌زراندینه. ئانكۆ زالبوونا بابى ل سه‌ر ژن و زارۆكى، واته زالبوونا ده‌ستهه‌لاتدارانه ل سه‌ر تاك و جڤاكى. ئه‌ڤه ره‌هه‌كا چاندیا دیرۆكى یه و دخوازیته قۆناغێن نژاندنا شرۆڤه‌كاریا ئه‌قلێ تاكى. ژ به‌رهندێ درۆسبوونا بابێن كه‌ڤنار ل سه‌ر درۆستبوونا بابێن نوى، ئه‌ڤرۆ وه‌كریه نڤشێن كه‌ڤن هندى دیربوونا قۆناغێن ئه‌رد و ئه‌سمانى دگه‌ل نڤشێن نوى دویر بمینن، دبێژنه ڤێ قۆناغێ قۆناغا مه‌ترسیداریا جڤاكى و قۆناغا ژناڤبرنا بابێن سیاسى و هزرى ب گه‌رساندنا شۆرشێن ژناڤبرنا شارستانێن جیاواز.
مایكۆفسكى تێكسته‌كا جهێ سه‌رراوه‌ستیانا هزرى به‌رهه‌م دئینیت و دبێژیت: “بێهلێن دا بابێن سیاسى بكه‌ینه كاله‌یه‌كێ كه‌ڤن، بۆهندێ دا جاده‌یێن مه روون ببن”. ل ڤێرێ پرسیاره‌ك خوه به‌یان دكه‌ت، گه‌لۆ بابێن سیاسى و دیرۆكى شیاینه ببنه به‌رهه‌مێ رۆنكرنا ژینگه‌هێن مرۆڤایه‌تى و جڤاكێن مه‌ده‌نى؟ ئه‌رێ ژ بلێ ڤێ گه‌لۆ شیاینه ببنه ره‌مزێن سودوه‌رگرتنێ بۆ سه‌ركه‌فتنا شۆرشێن پشتى خوه؟
بێگومان ژ ده‌رڤه‌ى دیرۆكى ئه‌م نه‌شێن زانستێن جڤاكى یێن سه‌رده‌م بخۆینن و به‌رۆڤاوێ ژ ده‌رڤه‌ى زانستێن جڤاكى و واقعى ژى ئه‌م نه‌شێن دیرۆكێ بخۆینین، ئانكو هه‌تا ئه‌م دیرۆكا بابێن چوویى ل سه‌ر پیڤه‌رێ ئه‌قلانى نه هه‌لسه‌نگینن و نه‌خوینن و شرۆڤه نه‌كه‌ین، ئه‌م نه‌شێن ب درۆستى د سیفه‌ت و چه‌مك و بنه‌مایێن شۆره‌شێ ژى بگه‌هین، چۆنكو شۆرش به‌رهه‌مێ درۆستكرنا ئه‌خلاق و ره‌فتارێن گوهه‌رینا هزرێن گرتى یه بۆ نۆژه‌نكرنا هزرێن ڤه‌كرى و دامه‌زراندنا سیسته‌مێن نوى و ژناڤبرنا رۆحا كه‌ڤنا سیاسى. ژیه‌رهندێ سه‌رده‌مێ دیكارتى “ئه‌ز گۆمان دكه‌م وه هزر دكه‌م ، واته كو ئه‌ز هه‌مه” ب جاره‌كێ بوو سه‌رده‌مێ بلندبوونا ده‌نگێ شۆرشا ئه‌قلانیه‌تێ. له‌ورا هه‌تاكو ئه‌م بزانین پێناسا بابێن سیاسى د ڤى سه‌رده‌مى دا یا باشه یان یا خرابه، پێدڤییه به‌رى هه‌رتشتى خواندنێن مه بۆ ده‌رئه‌نجامێن واقعى هه‌بن، چۆنكو گرنگ نینه كى بابێ سیاسى یان قاره‌مانێ سیاسى بیت، به‌لێ یا گرنگه مرۆڤ تێبگه‌هیت، كا ئه‌و باب چاوان سیسته‌مان برێڤه‌دبه‌ن و چاوان سیاسه‌تێ ئاراسته كه‌ن!
د رۆژهه‌لاتا ناڤین دا داگیركرنا “چه‌مكێ بابى” ل سه‌ر “چه‌مكێ ئه‌زێ به‌رخوه‌ر” بوویه ڤاكته‌ركێ به‌رده‌وامێ ژیانێ و ل جهێ “ئه‌ز ژ پێخمه‌ت ته‌ڤاهیێ هه‌مه، بوویه ئه‌ز ژ پێخمه‌ت خوه هه‌مه” یا دیاره ئه‌ڤ ئه‌خلاقه نه‌شێت خزمه‌تا سه‌رده‌مێ نها مودێرنیزم و ته‌كنولۆژیایێ بكه‌ت، ژبه‌ركو ده‌ما ئه‌زێ/ به‌رژوه‌ندیخواز، من چارچۆڤه دكه‌ت، وى ده‌مى من و ته ژناڤ دبه‌ت. ب هزركرنا من، ئه‌و ژیانا ل سه‌ر چه‌مكێ “ئه‌زێ تاك ئه‌زێ خوه نیاسم” دهێته به‌رهه‌م ئه‌و ژیان دشێت خوه ل سه‌ر ئه‌قلێ مه‌عریفى و ئازادى و دیتنێ ئاڤا بكه‌ت، ل سه‌ر ڤێ ئاڤاكرنێ ئه‌زێ خوه نیاس شیانێن بگوریكرنا ژیانێ ژى هه‌نه و ترس ژ مرنێ نینه. ژبه‌ركو، ئێدى ده‌مێ دیرۆكا بابێن سیاسى دبیته دیرۆكا گوهه‌رینێ، هینگێ نه بتنێ دبیته دیرۆكا هوشیارى و بلندبوونا پره‌نسپێن مرۆڤایه‌تیێ، به‌لكو دبیته ده‌نگه‌كێ بلندێ هزركرنێ د ناڤ دیتنا ڤاكته‌رێن دیرۆكێ بخوه ژى دا.
درۆستكرنا جڤاكه‌كێ به‌رخوه‌ر سه‌رده‌ستكرنا رۆلێ “ئه‌ز نینم” و “یێ دى” یێ هه‌ى، درۆستكرنا جڤاكه‌كێ لاواز و شكه‌ستى و سه‌رمایه‌خۆره . ئانكو كا چاوان هۆنه‌ر چاڤلێكرنا سرۆشتى دكه‌ت، وه‌سا بابێن سیاسى ژى چاڤلێكرنا قۆناغێن رژێمێن دیرۆكى دكه‌ن و جڤاكى دئێخنه ژێر په‌یوه‌ندیێن گیانه‌وه‌ریێ و ناڤێن گیانه‌وه‌ران ل سه‌ر مرۆڤان و یێن مرۆڤان ل سه‌ر گیانه‌وه‌ران ددانه به‌ر ته‌رازویێن كێشان و پیڤان و بكارئینانێ. ئه‌ڤ دیرۆكه ل چۆارده‌ورێن دیرۆكا له‌شى هاتیه پێچان، چۆنكو دیرۆكا بابسالاریێ ژ دیرۆكا به‌رفره‌هكرنا دینده‌هێ ده‌سپێكریه و باب سه‌ركێشێ وێ دینده‌هێ بوویه، پاشى ڤى شێوه‌ى فورمێ خوه كێشایه ناڤ بنده‌ستكرنا له‌شى دا و له‌ش ل سه‌ر ده‌ستێ ده‌ستهه‌لاتداریا بابێن سیاسى وه‌كو متایه‌كێ ئه‌زران و لاواز و كوره و له‌نگ هاتیه زمان . له‌ورا گرۆتێسك شانۆیا خوه ل سه‌ر دوو شێوان “هه‌لویست و زمان” دگه‌هینیت و ئه‌ڤ شانۆیه ل سه‌ر گۆمان و دوباره‌بوونا ئایدیۆلۆژێن دیرۆكى رادوه‌ستیت، كاچاوان گۆتارا زمانێ بابى شیایه زالى گوتارا زمانێ له‌ش و ئه‌قلى ببیت.
ده‌ما ئه‌قلێ قه‌بیلێ جهێ تاك و سازى و سیسته‌مى دگریت، وى ده‌مى تێكستا هابرماس “گه‌لۆ نزانم بگریم یان بكه‌نم، ژبه‌ركو ئه‌قل و زانینێ چ بها و باندۆرا خوه ل سه‌ر ژیانا خه‌لكى نه‌مایه!. رۆلێ خوه دبیینت. ئه‌گه‌ر ل سه‌رده‌مێ ئه‌ڤرۆ بنێرین ئه‌قله‌كێ نوى ب ناڤێ ئه‌قلێ ته‌كنولۆژیا بچووكرنا ” كه‌لتوورێن نه‌ته‌وه ده‌وله‌ت” ب مه‌زنبوونا ” كه‌لتوورێ نه‌ته‌وه جیهان” ده‌ستپێكریه، ئه‌ڤ ئالیسه‌نگى یه ده‌رگه‌هه‌كێ دى یێ مودێربوونا تاكى ڤه دكه‌ت، ئه‌و ژى تاك بوویه خوه‌دانێ په‌نجه‌ر و مالا خوه یا سۆسیال بوون ب ئازادكرنێ، هه‌ر ئێك د هزر و دیتنێ خوه دا دشێت په‌یاما خوه بگه‌هینیته جڤاك و دۆنیانێ، واته ئه‌ڤ فره رهنگى یه دوو كه‌لتوور سه‌رده‌ست كرینه، “كه‌لتوورێ روژئاڤا كه‌لتوورێ ئه‌قلێ مودێرن و دیمۆكراسى و مه‌ده‌نى و شارستانى و تاكه‌كێ ئازاد و فره ره‌نگه، كه‌لتوورێ رۆژهه‌لاتێ كه‌لتوورێ ئه‌قلێ قه‌بیله و پێش مۆدێرن و نادیمۆكراسى و نا مه‌ده‌نى و ناشارستانى و نا ئازادیا تاكى ب چارچۆڤه‌كرنا ئه‌قلێ تاریێ شكه‌فتا پلاتۆنى یه”. ئه‌ڤ تێكه‌لبوونا كه‌لتووران باندۆرا ئه‌قلێ فره رهنگى و مرنا چه‌مكێن كلاسیك سه‌رده‌ست كریه. ئه‌ڤ جێاوازیا هزرێن دونیایێ پێدڤى ب فه‌زایه‌كا مه‌ده‌نیا جیهانى هه‌یه، كو تێدا تاك و مرۆڤ ب گشتى بۆ ئارمانجێن خوه یێن جیهانى رێك بكه‌ڤن و دووباره هێزه‌كا سیاسى یا پلۆرالیزمى، ئه‌قلانى و پیشه‌سازى به‌رهه‌م بینین.
ژێده‌ر: ـ
- ملحمة گلگامش
- ماكسيم غوركي/ رواية الام/ الترجمة للغة العربية/ الدكتور فواد ايوب، المحامى سهيل ايوب.
- إبراهيم العريس باحث وكاتب/ ثلاث مقالات في النظرية الجنسية لفرويد وأصل الحكاية: ثورة المعلم التي دفعت مريديه إلى الانشقاق، 7 سبتمبر 2020 14:14
- مه‌ریوان وریا قانع، فكرو دونیا، چ1، چابخانا كارو ـ سلێمانیێ، سالا 2013،
- محسن ئۆسمان، هزركرن دپرسێن فه‌لسه‌فى دا، بزاڤ و گه‌ریان ل میتۆده‌كێ ره‌خنێ.
