کورتە مێژوویەکا کورتە چیڕۆكێ

نڤيسینا: ولیەم بۆید

وەرگێڕان ژ ئنگلیزى: حکیم عبدالله

دا ب دەستپێکەکا تیۆرى دەست پێبکەین، هزرەکا د سەرێ من دا ل دۆر هەبوونا باندەکێ مرۆڤێ نیاندرتال ( یان کۆمەکا وەکى مرۆڤان) دگەل نێزیکبوونا شەڤێ ل بەر دەرێ شکەفتێ ل دۆر ئاگرى د خرڤە بووینە، ئێک ژ وان  ب خوەڕەسى دبێژیت: ” هوین چ جاران باوەر ناکەن کا ئەڤرۆ چ بە سەرێ من هات. “هەستیکێن لەقداى  ل رەخەکى دکۆمن، زاڕۆک بێدەنگ دبن و عەشیرەت هەمى گوهدارییا چیڕۆکڤەگێڕى دکەت، سەرهاتییا بالکێش و بیرهاتنێن خۆش و پێکەنینێن درێژ، بێگومان ئەو چیڕۆكن یێن ئەڤرۆ ئەم دنڤیسین و دخوینین، تو دشێی بێژى کو ڤەگێڕانا چیڕۆكێ ب شێوەیه‌کى یان یێ دى، یا ب گۆتارا مە یا مرۆڤایەتیڤە گرێدایە وەکى – هەردەمێ هشیارییا مە ب رابردووى و داهاتى وەرارێ دکەت – هینگێ ئەم دزانین کو ئەم دشێین ڤەگێڕانا دیرۆکا خۆ یا کەسایەتى چێکەین و هزر بکەین کو دشیاندایە ئەگەرێن وەک حێبەتیکرن و ترساندن و هوشداریدان و ئازراندن و هەستێن مایى پشکدارییا چیڕۆکەکا بالکێش ببن.

یا دیارە چیڕۆكا ب رەنگەکێ باش دهێتە ڤەگێڕان، بەرسڤا تشتەکێ کویر د سرۆشتێ مە دا ددەت.

 ئەز دزانم ئەڤە هەمى تشتەکێ ئاشۆپیە و ناهێتە بجهـئینان، لێ بۆ من خۆیا دبیت کو دڤێت تشتەک ژ ڤى سیستەمى هێزا سەیر یا کورتە چیڕۆکێ شرۆڤە کەت، ب هزرا مە، شێوێ کورت تشتەکێ سرۆشتیە پتر ژ یێن درێژ: ئەو سەرهاتییا چەند دەمژمێرەکا ڤەدکێشیت، دێ د دەمەکێ نێزیک دا وان  گوهدارێن خۆ بینیت یێ ژێ درەڤن، ئەو چیڕۆكێن ئەم بۆ هەڤدو دبێژین، دکورتن. هزر ل وێ چەندێ بکە، ل دەمێ ڤەگێڕانا سەرهاتییەکێ چ روى ددەت: هەتا نە پرۆفێشنالترین سەرهاتی، ڤەگێڕ دێ ژ نەچارى هندەک هویركارییان دەستنیشان کەت و هندەکێن دى لادەت، هەروەسا تەکەزیێ ل هندەک رویدانان کەت و هندەکێن نە پەیوەندیدار پشتگوهڤەهاڤێت، بلەز ئێخستن، دەم  بەرزەکرن، پەسنکرنا کاراکتەرێن سەرەکى بەلێ نە هەمیان، پێخەمەت بەرەڤ دویماهییەکێ بچیت، ب شێوەیه‌کێ نموونەیى. پرۆسێسا دەستکاریکرنێ دەستپێدکەت، تا راددەیه‌کێ بێی هشیارى، هەلبژارتن، رۆهنکرن، بهێزکرن و داهێنان، درەوەکا باوەریپێکرى، ب ڕێکا خۆ، ڤەگێڕانەکا بچویک و بێ کێماسى. یا دیارە چیڕۆكا ب رەنگەکێ باش دهێتە ڤەگێڕان، بەرسڤا تشتەکێ کویر د سرۆشتێ مە دا ددەت، هەروەکى درێژییا دەمێ ڤەگێڕانێ، تشتەکێ تایبەت پێ داهێناى، هندەک ژ جەوهەرێ ئەزموونا مە درێژکرییە، هەستەکێ دەمکى یێ گەشتا مە یا ئالۆز بەرەف گۆڕى و ژبیرکرنێ چێکریە.

ئەگەر ئەڤە هەمى راست بیت، باشە بۆچى کورتە چیڕۆكێ، وەک فورمەکێ ئەدەبى، دەمەکێ هندە درێژ ڤەکێشا دا وەرارێ بکەت؟ چونکى کورتە دیرۆکا کەلتۆرى یا کورتە چیڕۆكا بەلاڤکرى بتنێ چەند دەهـ سالەکان ژ سینەمایێ کەڤنترە. هەلبەت بەرسڤ ژى، یا د پرۆسێسا پیشەسازى و دیمۆگرافى دا. هەمى گاڤا کورتە چیڕۆك وەک نەریتەکێ زارەکى نەفەرمى هەبوویە، لێ هەتا دەمێ خواندن و نڤیسین د ناڤ تەخا ناڤین یا خەلکى دا ل چەرخێ نۆزدێ گەهشتیە رۆژئاڤاى و بازاڕێ كۆڤار و بەلاڤۆکێن دەورى پەیدابووى بۆ خزمەتکرنا خواست و ئارەزوویا خواندنا خەلکى، چ دەزگەهەکێ بەلاڤکرنێ ب دروستى یێن پارچەکا کورتە چیڕۆكەکێ یا پێکهاتى ژ پێنج هەتا پێنجى لاپەران نەبوو. هەر ئەڤ ناڤەندا نوى بوو کو شیانا نڤیسینا کورتە چیڕۆكێ بۆ نڤیسەران ئاشکرا کرى. خواندڤانى حەز ل کورتە چیڕۆكێ دکر. ژ نشکەکێڤە بۆ نڤیسەران دیار بوو کو فۆرمەکێ دى یێ ئەدەبى یێ ل بەر دەستێ وان. ئەو شێوێ کو کورتە چیڕۆك ب رەنگەکێ کاریگەر د پێگەهشتنا خۆ یا تمام دا راستییا بۆچوونا من خۆیا دکەت، پێنگاڤێن لەرزۆک و دودل و چەرخێن گەشەکرنێ یێن خاڤ ژى نەبوون. ب راستى، د ناڤەڕاستا چەرخێ نۆزدێ دا، هاوتۆرن و ئالان پۆ و تۆرگنێڤ شیان کورتە چیڕۆكێن کلاسیک و بێ دەم ب رەنگەکى مەجازى بنڤیسن هەر ژ دەستپێکێ کو ئاماژە دکەتە هەبوونا شیانێ د ئاشۆپا مرۆڤى دا. کورتە چیڕۆك د ناڤەڕاست و دویماهییا چەرخێ نۆزدێ دا ب رەنگەکێ بەرفرەهـ کەتە بەردەست و  ل دویماهییێ و د شێوێ ئەنتۆن چیکۆڤى دا گەهشتە گۆپیتکێ.           

کورتە چیڕۆك د ناڤەڕاست و دویماهییا چەرخێ نۆزدێ دا ب رەنگەکێ بەرفرەهـ کەتە بەردەست و  ل دویماهییێ و د شێوێ ئەنتۆن چیکۆڤى دا گەهشتە گۆپیتکێ.

 ڤێجا ئەو کى بوو ئێکەم کورتە چیڕۆكا مودێرن یا ب دروستى نڤیسى و بەلاڤکرى ؟ ئەو کیژ سەرکێشێ مەزن بوو؟ ڤەگێڕانێن کورت و سەرهاتى د چەرخێن بۆرى دا ب رەنگەکى یان یێ دى هەبوون: هزرا خۆ د شەهرەزادێ و دى کامیرۆن یا بۆکاتشیۆى و سەرهاتیێن کانتربێرى دا بکە و ئنجیلێ ژبیر نەکەین، گرێکێن لاوەکى یێن شانۆگەرى و رۆمانان، تڕانەپێکرن، نامیلکە، داستان، هۆزانێن ڤەگێڕاى، گۆتار و رۆژنامەڤانى، لێ ئەو چ تێکستێ ئەدەبى یە ئەم ب پشتراستى ئاماژە پێ بکەین و پۆلین کەین و رابگەهینین: ” ئەڤە کورتە چیڕۆكەکا مودێرنە؟” دبێژن کو ئەڤ شانازيیە بۆ چیڕۆكا وۆلتەر سکۆتى ” هەر دو تەرشڤان ”  دزڤڕیت کو د کومەلا وى (Canongate Chronicles of the) دا ل سالا ١٨٢٧ بەلاڤبوویە. دەستپێکەکا گونجایە، چونکى وەرارا بلەز یا ددویڤڕا یا کورتە چیڕۆكێ یا جیهانى بوو، و کاریگەرییا سکۆتى ژى هینگێ یا جیهانى بوو- نە بتنێ ژێدەرێ سرۆشتى یێ جۆرج ئیلیۆتى و تۆماس هاردى ل وەلاتێ وان، بەلکۆ بۆ بلزاکى ل فەرەنسا و پۆشکینى و تۆرگنێفى ل رۆسیا و فێنیمۆر کۆپەر و هوتۆرن ل ئەمریکا. ئەگەر مرۆڤ هزرا خۆ د کاریگەريیا ڤان نڤیسەران دا بکەت ل سەر فلۆبێر  و مۆپاسانى و چیکۆڤى و پۆى و مێلڤلى، ئەم دی شێین ب پشتراستى دەست کەین ب ڤەگەڕاندنا رەهێن ژ دایکبوونا کورتە چیڕۆكا هەڤچەرخ  بۆ ژێدەرێ وێ یێ رەسەن. ئارێشا ئێکانە ئەوە کو پشتى دەستپێکرنا سکۆتى، هەبوونا کورتە چیڕۆكێ ل بەریتانیا ل نیڤا چەرخێ نۆزدێ ب زەحمەت دهاتە دیتن، وەکى زاڵبوونا رۆمانێ. نڤیسەر ل فەرەنسا و رۆسیا و ئەمریکا بلەز بەرەڤ شێوازى چوون و ئەم نەشێین کورتە چیڕۆكێ ببینین هەتا دیاربوونا رۆبەرت لویس ستیڤنسۆنى ل سالێن هەشتێیان ژ چەرخێ نۆزدێ کو ئەم دشێین دەستپێکا کورتە چیڕۆكێ ببینین کو جارەکا دى ل بەریتانیا گەشە دکەت و رێز ژ ستیڤنسۆنى درێژ دبیت تا دگەهیتە وێلزى و بینیت و جێمس و کیبلینگى.     

ژبەر هندێ، ژ گەلەک لایانڤە، دشیاندایە دەستپێکێن دروست یێن کورتە چیڕۆكا مودێرن ل ئەمریکا بهێنە دیتن. دبیت مرۆڤ هزرکەت کو بەڵاڤکرنا سەرهاتیێن ناتالیان هوتۆرنى یێن دوجارکى هاتینە گۆتن ل سالا ١٨٣٧ وەک خالا دەستپێکێ بیت. دەمێ ئەدگار ئالان پۆى چیڕۆكێن هوتۆرنى خواندین، وى ئێکەم ڤەکۆلینا راستەقینە یا جوداهییێ ل ناڤبەرا رۆمانێ و کورتە چیڕۆكێ ئەنجام دا. د ڤێ ڤەکۆلینێ دا، وى کورتە چیڕۆك پێناسە کر و گۆت ب شێوەکێ سادە ڤەگێڕانەکە ” کو دشیاندایە د روینشتنەکێ دا بهێتە خواندن. ” ئەڤە ژى وەسا ب ساناهى نینە وەک ل دەستپێکێ دیار. ئەو تشتێ پۆى هەول ددا تبلا خۆ دانیتە سەر مەرەقا کاریگەرییا تاکانەیا کورتە چیڕۆكێ یە، کو ئەو تشتە یێ وى گەلەک بهێز هەست پێ دکر د بکارئینانا هەر تشتەکى د ئێک دەم دا. پۆ، پێڤە دچیت و دبێژیت ” د تەمامیا پێکهاتنێ دا، نابیت چ پەیڤ بهێنە نڤیسین کو مەیلا وێ یا ئێکسەر یان نە ئێکسەر نەبیت بۆ وێ دیزاینا وێ یا پێشوەخت هاتیبە دانان. ب ڤى ئاوایى و ڤێ پویتەپێکرنێ و شیانان، وێنەکێ درێژ د هشێ وى کەسى دا هزرا خۆ ب هونەرەکێ وەکهەڤى تێدا دکەت هەستەکا رازیبوونەکا تمام بجهـ دهێلیت”.

رەنگە ئالان پۆ کەسەکێ دیزاینکەر و رێبەر بیت – کو بتنێ وى ” دیزاینەکا پێشوەخت ڤیایە ” وەک قالبەک یان نموونەيه‌کێ زاڵ یێ کورتە چیڕۆكەکێ – لێ ئەو گەلەک یێ هشیارە ل سەر سرۆشتێ وێ کاریگەرییا کورتە چیڕۆكەک دشێت ئەنجام بدەت.” هەستکرن ب رەزامەندییەکا تمام.” دبیت کورتە چیڕۆك مەزنتر بیت، پتر دەنگڤەدان هەبیت و نەهێتە ژبیرکرن پتر ژ کو کورتییا رۆخسارى بشێت بگەهینیت. مرۆڤ هزرا خۆ د چیڕۆكێن پۆى دا بکەت – ل بەراهيیا وان ژى چیڕۆكێن پۆلیسى – وەک ” کەتنا خانیێ یۆشەرى ” مرۆڤ هەست پێ دکەت کو وى هەول ددا وى تشتى بجهـبینیت یێ وى بانگەشە بۆ دکر. دگەل هندێ ژى، من دڤێت پێناسا پۆى پێنگاڤەکێ پێشڤە ببەم و جارەکا دى هوسا دارێژم کو : دڤێت کورتە چیڕۆكا ب دروستى ئەوا ب هەمى شیانێن خۆ کار دکەت، کاریگەرییا خۆ یا وەسا هەبیت کو دشیاندا نەبیت بهێتە کورتکرن، چونکى د ڤى بوارى دا، ب دیتنا من، کورتە چیڕۆك و رۆمان دابەش دبن، کو کاریگەرییا خواندنا کورتە چیڕۆكەکا باش ب تمامى جودایە ژ کاریگەرییا خواندنا رۆمانەکا باش. کورتە چیڕۆكێن مودێرن یێن مەزن خودان کوالێتیەکا نهێنى و دەنگڤەدانەکا خاپینۆکە –  ئالۆزیا پشتى هزرکرنێ – کو ناهێتە دەستنیشانکرن یان شرۆڤەکرن. تشتێ حێبەتى ئەوە د ڤێ رەوشێ دا، سەرجەم بێ گومان مەزنترە ژ کۆیێ پارچێن پێکهاتانێن وى. دبیت پۆى، ب بێ ئاگەهى، هندەک جاران ئەڤ چەندە بدەستڤەئینابیت. لێ ئەو نڤیسەرێ کار دکەت و دویڤچوونا پۆى کرى و ئەم ڤێ ساخلەتێ لنک دبینین، هێرمان مێرڤلە.

         

مرۆڤ هزرا خۆ د چیڕۆكێن پۆى دا بکەت – ل بەراهیا وان ژى چیڕۆكێن پۆلیسى – وەک ” کەتنا خانیێ یۆشەرى “، مرۆڤ هەست پێ دکەت کو وى هەول ددا وى تشتى بجهـبینیت یێ وى بانگەشە بۆ دکر.

 مێرڤلى کەرب ژ نڤیسینا چیڕۆكا ڤەدبوون. وى بانگەشا وێ چەندێ دکر کو ئەو بۆ پارا دنڤیسیت – لێ د چیڕۆكێن مێرڤلى دا، کو ل سالا (١٨٥٦) د کۆمەلا خۆ یا کورتە چیڕۆكا (پیازا تێلز) دا بەلاڤکرینە، وەک  ” بێنیتۆ سێرێنۆ ” و ” بارتلیێ دادنۆس ” هاتییە کو کورتە چیڕۆكا مودێرن یا مەزن بووى و پێگەهشتى، کو خافلەتییەکا بالکێش بوو. د چیڕۆكێن مێرڤلى دا، دشیاندایە نموونێن راستەقینە یێن هێزا سەیر یا کورتە چیڕۆكێ بهێتە دیتن. ئەگەر تو د وى تشتى گەهشتى یێ مێرڤل د چیڕۆكا ” بێنیتۆ سێرێنۆ ”  دا دکەت و تە خۆشى ژێ دیت، هینگێ دێ تو تێگەهى و خۆشییێ ژ وى تشتى بینى یێ د ڤان چیڕۆكا دا روى ددەت:  ” دکتۆر جیکیل و بەڕێز هاید ”  یا  ستیڤنسۆنى و ” هەڤپشکێ نهێنیێ ” یا کۆنرادى و ” خانییێ ب بەربانک  ” یا چیکۆڤى و ” گرێن وەک فیلێن سپى ” یا هێمنگواى و ” پێشگۆتن ” یا مانسفیلدى و ” دێر ” یا کارڤەرى و ” بهار ل فیالتا  ” یا نابوکۆڤى و ” گورم گورم تو یێ مرى ” یا سپارکى و ” بیرهاتنا خۆش دکەت  ” یا بۆرگێسى و گەلەکێن دى. ئەم نەشێین تەڤایا کاریگەرییێن ڤان چیڕۆكا کورت بکەین یان جارەکا دى دارێژین، لێ هەر چەوا بیت دێ هەول دەین: تشتەکى ل دۆر هەستەکا ب هێز و ئازراندنا کێم وێنە و ژدەرڤەى شرۆڤەکرنێ بزانین. مێلڤل بخۆ پیڤەرى ددانیت کا دێ کورتە چیڕۆك شێت چ بدەستڤەئینیت و دهێلیت ئەم پیڤەران دانین دا ب کار بینین بۆ پیڤانا هەمى نڤیسەرێن مەزنێن دى یێن ڤى فۆرمى.

تۆرگنێڤى ژى ل سالێن ١٨٥٠ چیڕۆك بەلاڤ دکرن – مرۆڤ دشێت کولاڤێ خۆ دگەل یێ مێلڤلى بهاڤێژیتە د بازنێ دا وەک ئێکەم دەستپێشخەرێ فورمێ نوى – لێ بەشداریا تۆرگنێڤى یا مەزن ئەو بوو کو دەست ب تشتەکى بکەت چیکۆڤ ژێ ب دویماهى هاتبیت. بۆچى ئەنتۆن چیکۆڤ (١٨٦٠-١٩٠٤) ب شێوەکێ ئاشکرا و دروست وەک مەزنترین نڤیسەرێ کورتە چیڕۆكێ هەتا نوکە دهێتە پەسنکرن ؟ هەمى بەرسڤێن ڤی پرسیارێ دێ ب رەنگەکێ نەتمام دەرکەڤن، لێ ئەگەر ئەم ب شێوەکێ گەلەک سادە بێژین کو چیکۆڤ، ب گوهۆرینا ڤەگێڕانێ، د چیڕۆكێن خۆ یێن پێگەهشتى یێن سالێن نۆتان دا ژ چەرخێ نۆزدێ، شورەشەک د کورتە چیڕۆكێ دا کر. چیکۆڤى دیت و تێگەهشت کو ژیان یا هەرەمەکى و بێ رامانە و مێژوو هەمى ژى مێژوویا دەرئەنجامێن نە خواستیە. بو نموونە، وى دزانى کو تو یێ باش بى، تو ژ ئێش و ئازار و نەدادپەروەریا ترسناک قۆرتال نابى و دبیت کەسێن تەمبەل بێى زەحمەت و ب ساناهى پێشبکەڤن. دەستبەردان ژ گرێیا گوپیتکا دەستپێکێ و ناڤەراستێ و دویماهیێ یا دەستکارى تێدا کرى و حوکمدان ل سەر کەسانێن وى رەتکر، و کارنەکرن بۆ ب دەستڤەئینانا گوپیتکێ یان گەریان ل دویڤ چارەسەريیەکا ڤەگێڕانێ یا ژێهاتى، هەمى بوونە ئەگەرێن وێ چەندێ کو چیڕۆكێن چیکۆڤى ب ئێش و ئازار بن. چیکۆڤ نوێنەراتيیا قۆناغا ئێکێ یا کورتە چیڕۆكا مودێرن دکەت.  هەر ژ مرنا وى و هێرڤە، کاریگەریيا وى یا مەزنە و نەشێى خۆ ژێ رزگار کەى.  پشتى هینگێ و ل چەرخێ بیستێ، کورتە چیڕۆك بوو کورتە چیڕۆكا چیکۆڤى. جۆیس چیکۆڤى یە، و کاترین مانسفیلد تا راددەکى وەسا و رایمۆند کارڤەرى هەبوونا خۆ بێى وى نەبوو. رەنگە هەمى ئەو چیڕۆكێن پشتى چیکۆڤى هاتینە نڤیسین، ب شێوەکى یان یێ دى قەردارێن وى نە. ب تنی د بیست سالێن بۆرى دا، نڤیسەرا دەستپێکر ژ بن سیبەرا وى دەرکەتن ب باندۆرەکا ناڤین.  

لێ دگەل چیکۆڤى و هاتنا چەرخێ بیستێ، کورتە چیڕۆكا مودێرن چوو د سەردەمێ خۆ یی زێڕین دا. کو ئەڤە ژى ساخلەتەکێ گەلەک گونجایە.

 لێ دگەل چیکۆڤى و هاتنا چەرخێ بیستێ، کورتە چیڕۆكا مودێرن چوو د سەردەمێ خۆ یی زێڕین دا. کو ئەڤە ژى ساخلەتەکێ گەلەک گونجایە: د دەهـ سالێن چەرخى دا تو دشیایى ب نڤیسینا کورتە چیڕۆكێ زەنگین ببى، بتایبەتى ل ئەمریکا. ژمارەکا مەزن یا گوڤارا هەبوو. خواندەڤان ب مەرەق بوون، تیراژێ بەلاڤکرنێ یێ بلند بوو، خەرجى د بلند بوون. د سالێن بیستێ دا ژ چەرخێ بیستێ، ٤ هزار دولار ژ لایێ گوڤارا (ساتردەى ئێڤنینگ پۆست) ڤە  بوو سکۆت فیتزجیراڵدى دهاتنە تەرخانکرن بەرامبەر کورتە چیڕۆكەکێ بتنێ. ئەڤە ژى پێدڤیە لێکدانى بیستێ بکەى دا بگەهیە هزرەکێ ل دور بهایێ دراڤى ب زاراڤێن ئەڤرۆ. هەر دیسان د ڤى دەمى دا بوو، هەکو جەماوەریا کورتە چیڕۆكێ وەرار کرى و کەتیە د بن گڤاشتنێ و باندۆرا نویخازیێ دا، فورمێ چیڕۆكێ تا راددەکى دەست ب گوهۆرینێ کر: هندەک جۆرێن کورتە چیڕۆكێ ب شێوەکێ بەرچاڤ جودا بوون ژ یێن دى و نموونێن فۆرمى گەشە کر.        

بەرى چەند سالەکا، من بابەتەک د رۆژناما گاردیان دا نڤیسی، کو د کۆمەلا من (بامبۆ) دا بەلاڤبوویە، من پێشنیارا پۆلینکرنەکا نێزیک بۆ کورتە چیڕۆكێ کربوو. من حەفت جۆرێن شەنگستەیى پێشچاڤ کربوون. د بنەڕەت دا، هەتا دەستپێکا چەرخێ بیستێ، تە دو نەریتێن مەزن هەنە: چیڕۆكا بویەر- گرێ و چیڕۆكا چیکۆڤى. چیڕۆكا بویەر- گرێ  (زاراڤ یێ ولیەم گێرهاردیە) ئاماژە دکەتە شێوازێ چیڕۆكا گرێ کو بەرى چیکۆڤى گەشە کریە –  بەرى کو نموونه‌یا وى یا چیڕۆكا بێ فورم ببیتە پیشەنگ. پتریا کورتە چیڕۆكان، هەتا ئەڤرۆ ژى، دکەڤنە دبن ئێک ژ ڤان هەر دو خانه‌یان دا. د دەهـان سالێن د دویڤدا، جۆرێن دى ژ وان دیار بوون. دبیت جۆرێن ژ هەمیا زالتر یێن فورمێن نوى ئەون یێن من زاراڤێ چیڕۆكا مودێرن دانایە سەر – کو تێدا نەزەلالیا ب قەست و گەلەک جاران شاش دبیتە چاکى، هەر چەند ئەو شێوازێ پێ نڤیساى یێ زەلال بیت. ل ڤێرێ، هێمنگواى جێبەجێکارەکێ مەزن بوو، و رەنگە پشتى چیکۆڤى باندۆرا وى ل سەر کورتە چیڕۆكا چەرخێ بیستێ مەزنترین بیت.    

       

   

د دویڤڕا، د ناڤ جۆرێن دى یێن من پۆلینکرین، چیڕۆكا شێلى / تڕانەپێکرنێ بوو. د ڤى شێوێ کورتە چیڕۆكێ دا، رامانەک هەیە پێدڤیە کودێ وێ بهێتە ڤەکرن کو دکەڤیتە ژێرییا تێکستێ ئاشکرا. هەروەسا دهێتە نیاسین وەک ” ڤەگێڕانا تەپەسەرکرى ” کو پێشڤەچوونەکا نویترە کو دبیت ئێکەم پێنگاڤا دیار بیت یا دویرکەتنێ ژ نموونا مەزن یا چیکۆڤى. نڤیسەرێن ناڤەراستا چەرخێ بیستێ مینا نابوکۆڤ و کالڤینۆ و بۆرگێس نوینەرێن ڤى شێوازێ نڤیسینێ نە، هەرچەندە رۆدیارکپلینگ د چیڕۆكێن وەکى ” خانما باتۆرست ” ( ١٩٠٤ ) و ” مارى پۆستگێت ” (١٩١٧ )، مامۆستایێ ڤەگێڕانا تەپەسەرکریە. چیڕۆكا رۆمانا بچویککرى کۆمەکا جوراوجورە یا بوویەر- گرێ – هەول ددەت وى تشتى د چەند لاپەرەکان دا بکەت یێ رۆمان د سەدان لاپەران دا دکەت. ئەم دشێین سەحکەینە چیڕۆكا ” تایبەتیێن کریسمسێ ” یا دیکنزى وەک نموونەکا دەستپێکى بۆ ڤى جۆرى، زێدەبارى وێ هەر چەندێ کو گەلەک نڤیسەر دەم بۆ دەمى ل ڤى جۆرى دزڤڕن (ژ وانا چیکۆڤ). توخمێ دى چیڕۆكا هۆزانکى/چیڤانۆکى یە، کو هۆڤەکێ کێم وێنەیە. چیڕۆكێن دیلان تۆماسى و دى ئێچ لۆرەنسى نموونەیى نە، هەروەسا گەشتێن جى جەى بالاردى یێن تارى بۆ بۆشاییا ناڤخۆیى دگەل ڤێ کومەلێ دگونجن. ل ڤێرێ، هندى د شیاندا بیت کورتە چیڕۆك نێزیکى هۆزانا سترانکی دبیت – ب ڤێ چەندێ ب ئاشکرایى هەول ددەت سەرپێچی و رەتکرنا کورتکرنا ساناهى بکەت. کورتە چیڕۆكێن بالاردى یێن مەزن – کۆمەکا کارێن بەردەوامە هەر ژ سالێن ١٩٥٠ یان هەتا نوکە – وەک هەولێن سەرکەفتى یێن کێم یێن رەڤینێ ژ چیکۆڤى دهێنە دیتن. کۆما دویماهیێ و ئەوا مە دگەهینیتە ئەڤرۆ، ئەوە یا من ناڤێ چیڕۆكا ژیاننامە ل سەر داناى. ئەڤە ژى زاراڤەکێ بەرفرەهە و وان چیڕۆكا بخۆڤە دگریت یێن حەز ژ راستییان دکەن و وێ چەندى رەتدکەن کو نە ئاشۆپى بن. گەلەک جاران ئاستەنگێن ل بەرسینگێ پەرتووکا نە ئاشۆپى دهێتە بکارئینان ( تێبینێن ل ژێرییا لاپەرى، لایەنێن پەیوەندیار ب چاپکریانڤە، وێنه‌یێن شرۆڤەکرنێ، خواستى، گوهۆرینێن فۆنتى، ئامار، فێلبازییا دەقى ). ئەڤە دویماهیک گوهۆرینا فۆرمێ کورتە چیڕۆكێ یە و رەنگەکێ بەرفرەهـ ل ئەمریکا ل سالێن ١٩٩٠ سەرهلدایە و تا راددەکى پێشوازییەکا تایبەت لێهاتیە کرن ب تایبەتى ژ لایێ نڤیسەرێن گەنج ڤە: دێڤ ئیگەرز، دێڤد فۆستەر والاس، ولیەم تى ڤۆلمان ژ دیارترین وان نڤیسەرانە. دبیت ئەڤ شێوازە د دەستێن نڤیسەرێن کێمتر شیان هەین دا ب ساناهى تێکبچیت و ببیتە تشتەکێ سەیر یان خۆش (کو ژ هەژییە جۆرێ خۆ یێ لاوەکى بخۆ هەبیت). هەروەسا چیڕۆكا ژیاننامە وان چیڕۆكا بخۆڤە دگریت یێن کەسێن راستەقینە کو د ئاشۆپێ دا هاتینە نیشادان یان ژى زنجیرێن ئاشۆپى ژ ژیانەکا راستەقینە دنڤیسن. ئەڤ چەندە وەک هەولەک دهێتە دیتن ب ڕێکا ئاشۆپێ د جیهانەکا د میدیا رێکلامێ و راگەهاندنێ و فیلمێ بەلگەنامەیى و رۆژنامەڤانیێ و دەنگ و باسێن ٢٤ دەمژمێرى خەندقى بۆ دەست بسەرداگرتنا هندەک ژ وى عەردى، بۆ داگیرکرنا جیهانا راستەقینە و وەک مرۆڤخۆرەکى مێشکێ دوژمنێ خۆ دخۆت دا ب هێزتر لێبهێت دا ئاشۆپێ بهێزتر بێخیت ب ڕێکا شێلیکرنا هێلا ل ناڤبەرا راستیێن سەخت و یێن داهێناى دا. ئەڤ جۆرە نە گەلەک قەردارێ نموونێ چیکۆڤى یە و دبیت بالکێشترین ئاراستە بیت کورتە چیڕۆكێ ل ڤێ دویماهیێ گرتبیت.         

ئەو شوڕەشا چیکۆڤ پێ رابووى، چێکرنا جۆرەکێ کورتە چیڕۆكێ بوو کو ڤەگێڕان تێدا هاتە گوهۆرین. ل نک وی، هەرەمەکى و نەشرۆڤەکرن و ژێبرنا هەرەمەکى بوونە شێوێ راستقینە یێ کورتە چیڕۆكێ

 ئەز وەک ئێک ژ دادوەرێن ئێکەمین خەلاتێ نشتیمانى یێ کورتە چیڕۆكێ، من د چەند هەیڤێن بۆری دا ب دەهان چیڕۆك یێن خواندین، ئەڤێ چەندێ ژى رێک دا من، تا راددەکى، ساخلەمییا کورتە چیڕۆكا هەڤچەرخ دەستنیشان کەم. بالکێشترین تشت ئەوە کو هەر دو شێوازێن سەرەکى، بویەر- گرێ و چیکۆڤى، هەتا ڤێ گاڤێ ب رەنگەکێ مەزن دزاڵن، ب تایبەتى یێ دویماهیێ. جۆرێن دى ددیار بوون، لێ کێم نیشانێن بوێریێ یان ئەزموونا فەرمى هەبوون. وەسا خۆیا بوو هەروەکى کو ئاستێ دەستکەفتنێ ئەوێ ل دەستپێکا چەرخێ بیستێ گەهشتیێ نوینەریا جورەکێ وەک دەڤەرەکا ئارامیێ یە بۆ نڤیسەرێن چەرخی بیست و ئێکێ. لیستا مە یا کورت یا پێنج کەسى ل دویڤ پۆلێنکرنا من یا دەمکى، ئێک چیڕۆكا بوویەر- گرێ ، دو چیکۆڤى و ئێک  رۆمانا بچویک و ئێک چیڕۆكا شێلى/ تڕانەپێکرنێ بخۆڤەگرتبوون ( سەحکە خوارێ )، لێ ستاندەر ب شێوەکێ بەرچاڤ بلندتر بوو. هەمى وەک ئێک، وەسا دیار دبیت کو ئاماژە بیت بۆ وێ چەندێ کو فورمێ کورتە چیڕۆكا د رەوشەکا رێزدار دایە. براستى، هەر چەندە، نوکە ژ هەر دەمەکى بەلاڤکرنا رۆمانێن کورت ل ڤى وەلاتى ب زەحمەتترە ( ژبلى جهێن دى ل ئەورۆپا)، لێ هێژ بازاڕێ ئەمریکى یێ مەزن و ب مفایە و گەشەکرن بەردەوامە و دبیت گەشەکرنا خۆلێن نڤیسینا ئافراندى ل ئەمریکا و ل بەریتانیا ژى بەرپرس بیت ژ قۆناغا داهاتى د مێژوویا کورت یا فورمى دا. کورتە چیڕۆكا تا راددەکى بلەز دهێتە نڤیسان و ئالاڤەکێ نموونەیى یێ پەروەردەیى یە. ب هزرا من، ئەڤە ئەگەرێ وێ چەندێ شرۆڤە دکەت کا بۆچى گەلەک نڤیسەرێن گەنجێن یێن ئەمریکى بەرەف کورتە چیڕۆكێ چووینە، و کا بۆچى وەشانخانێن ئەمریکى پتر و پتر کۆمەلا بەلاڤ دکەن. بێگومان، وەشانخانێن ل ڤى لایێ زەریایێ ئەتلەسى دێ چاڤ لێ کەن.          

ژ ئەگەرێ وێ تاما د ناڤ خواندەڤانێن کورتە چیڕۆكێ دا د چەرخ ونیڤێن بۆرى دا هاتییە چاندن، چ جارا بەرزە نەبوویە زێدەبارى گوهۆرین و گرفتێن ئابۆرى یێن بەلاڤکرنێ. ئەگەر ژى، وەکى من پێشتر پێشنیار کرى، ئامادەییا بێهشیێ یە د مێشکێ مە دا بۆ ڤەگێڕانا کورت، لێ دبیت برەنگێ پەیوەندیدارتر، ئەو شورەشا چیکۆڤ پێ رابووى، چێکرنا جۆرەکێ کورتە چیڕۆكێ بوو کو ڤەگێڕان تێدا هاتە گوهۆرین. لنک چیکۆڤى، هەرەمەکى و نەشرۆڤەکرن و ژێبرنا هەرەمەکى بوونە شێوێ راستقینە یێ کورتە چیڕۆكێ – دیزاینێ جوان، دەستکارییا نڤیسەرى، دەستبەردان ژ ئەنجامێن لهەڤهاتى – و ژ نشکەکێڤە مە شێوازەکێ ئاشۆپى هەبوو دگەل وێ ژیانا هەرەمەکى و بێسەروبەر و شێلى دگونجیت یا ئەم هەمى تێدا دژین. ڤرجینیا وۆلڤ نە نڤیسەرەکا  داهێنەر یا کورتە چیڕۆكێ بوو ( دبیت ئەڤە ئەگەرێ ئیرەییا وێ بیت ژ کاترین مانسفیلدێ )، لێ وێنەگرەکا فوتۆگرافى یا بەهرەمەند و پێگەهشتى و خودان شیان بوو. دەربارەى وێنەگرتنا فۆتۆگرافى دبێژیت ” ما نە تشتەکێ سەیرە کو مرۆڤ د وێنێ فوتۆگرافى دا پتر ژ ژیانا راستەقینە ببینیت ؟” ئەڤ چەندە، ب هزرا من، گرۆڤەکى ددەتە مە ل سەر هێزا بەردەوام و بالکێشیا کورتە چیڕۆكێ –  ئەو وێنه‌یێن بلەزن یێن رەوشا مرۆڤى و سرۆشتێ مرۆڤى، و دەمێ باش کار دکەن و کار ل سەر مە دکەن، وێ دەلیڤا کێم وێنە ددەنە مە کو ئەم پتر د وان دا ببینین ژ ژیانا راستەقینە.” 

ژێده‌ر: د كۆڤارا  (پرۆسپێکت) يا نيسانا 2006 دا به‌لاڤ بوويه‌ و ژ سايتێ http://williamboyd.co.uk/category/literature/  ژ زمانێ ئنگليزى هاتييه‌ وه‌رگێڕان.