بنەكۆكا كوردان و بابكالكێن وان یێن دیرۆكی

پ. د. فەرسەت مەرعی

و: سالح يۆسف سۆفی

– پشكا دووێ –

4- لولوبی:

مە چ گرۆڤە نینن پشتڕاست بكەن كو لولوبی ل سەردەمەكێ دەستنیشانكری بەری یان پشتی سۆئی(=سۆیی)یان هاتبنە دەڤەرا كوردستانێ، وەسا دیارە ژی هەردوو كۆم هەڤچەرخێن ئێك بووینە و ئێك كۆم بووینە و پشتی هنگی بووینە دو پشك، پشكا ئێكێ ل باكوورێ میزۆپۆتامیا كو دگۆتنێ سوبارتو و پشكا دووێ ب گشتی ل دەشتا زەهاو و شارەزوور نەخاسمە ژی ل دەڤەرێن دەردۆرێن سلێمانیێ كو ل سەردەمێ ئاشوریییان ب وارێ زاموا یان مازاموا ناڤدار بوو، ئاكنجی بووینە.

پشتڕاستین كو دەڤەرا سلێمانیێ دلێ وێ دەڤەرێ بوو یا نه‌ته‌وێ لۆلۆبى لێ ئاكنجی بووی، هەڤدەم ژی ل هزارا سێیێ یا بەری زایینێ پایتەختێ شانشینییەكا ب ناڤێ (خەمازی) بوویە.

هندەك ل وێ باوەرێنە كو دەڤەرێن ئاكنجیبوونا وان ژ دەڤەرێن ناڤبری بەرفرەهتر بوویە و دەڤەرێن ل ناڤبەرا رووبارێ سیروان هەتا دەریاچەیا ئۆرمییێ ژی ڤەدگرت، وارێ وان ژ بەر هێرشێن ئەكەدی، ئاشوری و ئۆرارتی بەرفرەهـ دبوو و تێك دچوو، شاهـ سەرجۆنێ ئەكەدی د نڤیسینێن خۆ دا بەحسێ وارێ لولوبییان دكەت و دبێژیت: وارێ وان دكەڤیتە ناڤبەرا هەردوو دەڤەرێن ئۆرۆنا و(سینیو؟)، هەروەسا ژ بەركو مە چ زانیاری ل سەر هەردوو دەڤەرێن ناڤبری نینن، ئەم ب دروستی وی سنووری نزانین یێ لولوبییان كۆنترۆل ل سەر كری، لێ پشتڕاستین كو دەڤەرا سلێمانیێ دلێ وێ دەڤەرێ بوو یا ئەو نەتەوە لێ ئاكنجی بووی، هەڤدەم ژی ل هزارا سێیێ یا بەری زایینێ پایتەختێ شانشینییەكا ب ناڤێ (خەمازی) بوویە، ژ بەر هندێ، دشێین بێژین كو لولوبی بوون یێن ئەو شانشینییا ناڤبری پێك ئینای.

ب رێيا نامه‌يه‌كا بزمارى دهێته‌ زانين كو  هەردوو شانشینییێن ئیبلا و خەمازی ل نیڤا هزارا سێیێ یا بەری زایینێ د خۆسەر بووینە و هەر ئێك ژ وان دئازاد بووینە چ پێنگاڤان بۆ بەرژەوەندییا خۆ بهاڤێژن.

ب رێیا نامەیەكا بزماری كو ل جهێ ((ئیبلا) (تل ماردیخ 70 كیلۆمێتران ل باشوورێ حەلەب) هاتییە دیتن، دزانين كو پەیوەندییێن دیپلۆماسی ل ناڤبەرا هەردوو شانشینیێن ئیبلا و خەمازی هەبووینە، ناڤەڕۆكا نامەیێ دیار دكەت كو شاهێ شانشینییا ئیبلا (اركب ـــ دمو) حەز دكەت هژمارەكا سەربازێن ب هێزێن مەشقدایێن شانشینییا خەمازی ب دەست خۆ بێخیت، لێ تێدا دیار نینە كا ئەو سەربازێن ب هێزێن مەشقدای بۆ چ دڤێن، بەرامبەری وێ چەندێ ژی دەهـ پارچەیێن كەلوپەلێن دارین(ژ داری چێكری) و دوو پارچەیێن چەكی (چەكێ جوانكرنێ/ خەملاندنێ) ب رێیا بالیۆزێ خەمازی بۆ (زیزی) شاهێ وێ شانشینییێ هنارتن، بێ گومان ژ ناڤەڕۆكا ڤێ نامەیێ دیار دبیت كو هەردوو شانشینییێن ئیبلا و خەمازی ل نیڤا هزارا سێیێ یا بەری زایینێ د خۆسەر بووینە و هەر ئێك ژ وان دئازاد بووینە چ پێنگاڤان بۆ بەرژەوەندییا خۆ بهاڤێژن، ناڤەڕۆكا نامەیێ چ ئاماژە تێدا نینن كو سەر ب چ دەستهەلاتێن دی یێن سیاسی ڤە بیت، لێ ئەو تشتێ پرسیارەكێ گەلەك دئازرینیت ئەوە، ژ بەر چ ئەڤ هەردوو شانشینیێن ژێك دوور بووینە هەڤپەیمانێن ئێكدوو كو دوورییا ل ناڤبەرا وان نێزیكی هزار كیلۆمێتران بوویە، ئەڤە ژ بلی هندێ كو دەولەتان بەرێ و نۆكە ژی، هەڤپەیمانی ل ناڤبەرا خۆ نەكرینە بۆ بەرسینگگرتنا مەترسییەكا هەڤپشك نەبیت یا گەفێ ل قەوارێ وان دكەت.

زانیاریێن دیرۆكی یێن بەردەست، پشتڕاست دكەن كو شانشینییا كیش هندەك جاران پێكۆل كریە هێزا خۆ بەرامبەری شانشینیێن دەردۆرێ خۆ دیار بكەت، ئەوا پشتەڤانییا ڤێ چەندێ ژی دكەت، دەقەكێ بزمارییە یێ ل باژێڕێ كیش هاتییە دیتن، تێدا بۆ مە دیار دبیت كو شەڕەكێ گەرم ل ناڤبەرا كیش و خەمازی هاتییە روودان (1)،  هەروەسا د دەقەكێ دی دا یێ ل ئیبلا هاتییە دیتن دیار دبیت كو (میسالم) شاهێ كیش ل بەر بوویە كۆنترۆلێ ل سەر ئیبلا بكەت، ل سەر ڤی بنواشەی، گرێدانا هەڤپەیمانییێ ل ناڤبەرا هەردوو شانشینییێن ئیبلا و خەمازی رۆهن و ئەشكەرا دبیت كو ئارمانج ژێ ئەو بوویە رێ نەهێتە دان بنەمالا كیش كۆنترۆلێ ل سەر وان هەردوو شانشینییان بكەت.

ل دووڤ خشتەیێن بزماری یێن ب ناڤێ خشتەیێن سەلماندنا شاهان دهێنە نیاسین، وەسا دیار دبیت كو كیش ب راستا شیایە شانشینییا خەمازی بێخیتە بندەستێ خۆ و خەمازی نەگەهشتە خۆسەرییا خۆ پشتی كەڤتنا كیش و پشتی وی دەمی نەبیت یێ رێبەرییا پشكا ژێرییا عیراقێ كەڤتییە د دەستێ بنەمالا (وەركاءْ) دا، لێ ئیحتیمالا گەلەك مەزن ئەوە كو كەڤتنا كیش ژ بەر هێرشەكا نشكاڤەیی یا لولوبییان بیت، ئاها ئەڤەیە یا د خشتەیێن سەلماندنا شاهان دا دیار دبیت، لێ بەرمایكێن شوونواری بەحسێ چ تشتێن هۆسا ناكەن.

پشتی بنەمالا (وەركاءْ) پێ یێن خۆ بنەجهـ كرین، قەستا خەمازی كر و زڤڕاندە بن كۆنترۆلا خۆ، ئەڤە ژی خواندنەكە بۆ دەقێ تایبەتێ بەحسێ ڤان راستییان دكەت و د خشتەیێن سەلماندنا شاهان  KISI KI GIS TUKUL BA.AN.SIG دا هاتییە:

كیش، ب چەكی ل شانشینییا وێ هاتە دان،

بۆ خەمازی(= دەڤەرا سلێمانییێ) هاتە ڤەگوهاستن،

ل خەمازی، ختانیش،

ئەو شاهە (ئانكو بوو شاهـ)،

و 360 سالان حوكم كر،

خەمازی، ب چەكی هاتە لێدان،

و شانشینییا وێ بۆ وەركاءْ هاتە ڤەگوهاستن.

هەژی گۆتنێیە كو جارەكا دی شانشینییا خەمازی خۆسەرییا خۆ وەرنەگرت، پشتی پەیدابوونا شاهـ سەرجۆنێ ئەكەدی (2334-2284 ب.ز) نەبیت دەمێ ڤی شاهی كۆنترۆل ل سەر دەولەتۆكێن (دەولەتێن بچووكێن) سۆمەری كری و وەلات ڤێكئێخستی، ئانكو مژوولبوونا وی ب ڤێكئێخستنا وەلاتی ڤە، دەلیڤە بۆ شانشینییا خەمازی پەیدا كر خۆسەرییا خۆ وەرگریت، ل سەردەمێ نەڤییێ وی ژی، ئانكو ل سەردەمێ شاهـ (نرام سین) (2260-2223ب.ز)، لولوبییان ل سەردەمێ حوكمدارێ خۆ (ساتونی Satuni) دگەل وەلاتێ سیدۆری ل دژی شاهێ ئەكەدی (نرام سین) ئێكگرتن، ئەڤە ژی بوو ئەگەرێ وێ چەندێ شاهێ ناڤبری هێرشەكا سەركەڤتی ل دژی ڤێ ئێكگرتنێ بكەت و ئەڤ سەركەڤتنا خۆ ژی ل سەر نەخشەبەرەكێ چیایی ل دەربەندی گاور (ل باشوورێ رۆژئاڤایێ دەربەندیخان تۆمار كر، وەسا دیارە ژی لولوبی پشتی مرنا شاهـ نرام سین گەهشتینە ئازادییا خۆ، چونكی شاهێ پشتی وی (شاركلی شری) (2223-2197ب.ز) هێرشەكا دی كریە سەر وارێ لولوبییان.

رووبەرێ وارێ لولوبییان بەرەڤ باشوورێ رۆژهەلاتی بۆ دەڤەرا هالمان (زەهاوا نۆكە) بەرفرەه بوو و تابلۆیێ (ئەنوبانینی) یێ شاهێ وان ل وان جهان دانای ڤێ چەندێ پشتڕاست دكەت، سەرباری فۆرمێ سۆمەری ـــ ئەكەدی يێ ناڤێ شاهێ وان، لێ دبیت پەیوەندی دگەل ناڤێ خوداوەندێ عیلامی (هاتوبانی هومبان) هەبیت، دوور نینە ژی كو ئەنوبانینی داگیركرنا گوتییان بۆ وارێ (سۆمەر و ئەكەد) بۆ خۆ ب دەلیڤە زانی بیت بۆ دووبارە كۆنترۆلكرنا وان دەڤەران.

پشتی هەوا (نرام سین)، تشتەكێ كێم نەبیت چ تشتێ دی ل سەر لولوبییان گوهـ لێ نابین، ل سەردەمێ ئاشوری، نەخاسمە ژی ل سەردەمێ شاهـ ئاشور ناسرپالێ دووێ (883-855ب.ز) ێ ئانكو پشتی نێزیكی دوو هزار سالان مە گوهـ ل وان دبیت و ناڤێ وان ب وارێ (زاموا) ڤە دهێتە گرێدان كو ئەڤ وارە چەندین جاران كەڤتییە ناڤ ئیمپراتۆرییا ئاشوری، دبیت ژی هندەك رێبەرێن لولوبی رۆلەكێ سەرەكییێ گرنگ د پەیدابوونا دەولەتا ئاشوری دا گێڕابیت، هەروەسا ل سەدسالا دوازێ بەری زایینێ هژمارەكا شاهێن ڤێ دەولەتێ د بنەكۆكا خۆ دا لولوبی بوون، هەروەكی ئەفرایم سپایز (1902-1965ز) سەرۆكێ پشكا ڤەكۆلینێن رۆژهەلاتی ل زانكۆیا پەنسلڤانیا و رێڤەبەرێ بەرێ یێ خواندنگەها ئەمریكی یا ڤەكۆلینێن رۆژهەلاتی ل بەغدا  وەسا دبینیت، كو ئەڤ ڤەكۆلەرە هاتبوو عیراقێ بۆ ڤەكۆلینا شارستانییا میتانی و حۆری ل باكوورێ عیراقێ(=كوردستانا عیراقێ)، وی ل سالا 1927 ێ ئاكنجیگەها تەپە غاورا (التل الكبیر) ل باكوورێ عیراقێ دیت و ل سالێن سیهێ یێن سەدسالا بیستێ وی ب خۆ سەرپەرشتییا كارێن هەلكۆلانان كریە و دەقێن یاسایی یێن حۆری وەرگێڕاینە كو ل دەمێ مانا خۆ ل عیراقێ دیتبوون.

تشتێ پەیوەندی ب جۆرێ ژیانا ئابۆرییا لولوبییان ل سەدسالا سێیێ بەری زایینێ ڤە هەی، دەقێن ئابۆری یێن ژ باژێڕێ گاسۆر (كو پاشی ئەو ناڤ ببوو نوزی) بۆ مە هاتین، دیار دكەن كو ئەو ل سەر خودانكرن و بازرگانیكرنێ ب گیانداران ژیاینە، ئانكو وان گرنگی ددا ژیانا شڤانی و خودانكرنا گیانداران پتر ژ گرنگیدانێ ب ژیانا چاندن و تۆڤچینییێ، چونكی وی دەمی بازرگانان دەڤەرا لولوبییان ب باشترین بازاڕ بۆ فرۆتنا دەخلودانی ل قەلەم ددا.

دەمێ گوتییان پترییا دەولەتۆكێن عیراقا كەڤن ستاندین، لولوبی ژ بندەستێ ئەكەدییان رزگار بوون، لێ سەرباری هندێ مە گوهـ ل چو تشتێ رۆهن و ئەشكەرا ل سەر شانشینییا وان (ئانكو ل سەر شانشینییا خەمازی) نابیت.

هەروەسا دەمێ گوتییان پترییا دەولەتۆكێن عیراقا كەڤن ستاندین، لولوبی ژ بندەستێ ئەكەدییان رزگار بوون، لێ سەرباری هندێ مە گوهـ ل چو تشتێ رۆهن و ئەشكەرا ل سەر شانشینییا وان (ئانكو ل سەر شانشینییا خەمازی) نابیت، رامانا ڤێ ژی ئەوە كو هەردوو شاهێن ئەكەدی نرام سین و شاركلی شری هەتا راددەیەكێ ستوونێن شاهاتییا وان نەهێلابوون، ئەڤە سەرباری هاتنا گوتییان یێن ئەو رووبەر تەنگتر لێ كرین یێن لولوبی لێ دئاكنجی بوون، ژ بەر هندێ ژی، ژ دووماهییێن سەردەمێ ئاشوری، لولوبی وەك كۆمێن جوداجودا ژیاینە، پاشی ب بۆرینا دەمی بووینە چەند عەشیرەتەك و هەر عەشیرەتەك بوویە خودان خوداوەند و حوكمدارێ خۆ یێ تایبەت.

پشتی نەمانا حوكمێ گوتی، دووبارە كۆمەلێن لولوبی كەڤتنە بن سەروەرییا دەولەتێن پشتی وی حوكمی پەیدا بووین، هەر بۆ نموونە، دەقێن بنەمالا دووێ یا كیش (2164-2109ب.ز) ئاماژەیێ دكرنە وێ چەندێ كو حوكمدار نمخانی (2113-2109ب.ز) كوڕێ خۆ (لو ـــ ننا) كریە حوكمدارێ خەمازی، هەروەسا نڤیسینێن بنەمالا سێیێ یا ئۆر(2111-2003ب.ز)، نەخاسمە ژی نڤیسینێن شاهـ (شوسین) (2036-2028ب.ز) شاهێ چارێ یێ بنەمالا ناڤبری ئاماژە كریە وێ چەندێ كو وی شیرەتكارێ خۆ (ئیرننا) وەك حوكمدارێ (ئەربیل) و وەك میرێ خەمازی و ل سەر خەلكێ باژێڕێ (سو) و ل سەر عەردێ باژێڕێ (كردا) دامەزراندییە.

نڤیسینێن شاهـ شوسین (1972-1964ب.ز) كو شاهێ چارێ یێ بنەمالا سێیێ یا ئۆر بوو، زانیارییێن گرنگ ل سەر پەیوەندییا ل ناڤبەرا زمانێ سوئی(=سوبارتی) و لولوبی پێشكێش كرینە، ئێك ژ دەقێن وی شاهێ ناڤبری دبێژیت: زمانێ سوئی و لولوبییان هەڤشێوە بوو.

ئەڤە ژی وەرگێڕانا پشكا تایبەت ب ڤێ راستیێیە ژ ڤی دەقێ بزماری:

(وی دەمی خەلكێ وارێ شوبر و دەڤەرا خەمازی ب زمانەكێ هەڤشێوە دئاخڤتن).

چونكی پەیڤا سۆمەری (خامون HA-MUN بەرامبەری وێ پەیڤا ئەكەدی (مینخر تو) هەیە كو رامانا وێ (ڤێكگەهشتی، گونجای) ئانكو هەڤشێوە)ە.

هەروەسا ناڤێ لولوبییان گەهشتبوو مسرێ و ناڤێ وان ل سەر زمانێ دوو بنەمالێن 18 و 19 ێ هاتییە، هەر بۆ نموونە، (تحوتمسێ سێیێ) (1481-1425ب.ز) فیرعەونێ شەشێ یێ بنەمالا هەژدێ د ئاخڤتنەكا خۆ دا ل سەر حوری و میتانییان ل باكوورێ سوریا بەحسێ لولوبییان كریە، سەرباری هندێ، ناڤئینانا وان د ژێدەرێن بزماری دا هەتا بەری كەڤتنا نەینەوایا پایتەختێ ئاشورییان ل سالا 612ب.ز یا بەردەوام بوو و ناڤێ لولوبیان د نڤیسینێن شاهێ ئاشوری (تگلات پلیزەرێ سێیێ (745-727ب.ز) دا هاتییە.

لێ ئاماژەیێن مە پشتڕاست دكەن كو لولوبی پشتی نەمانا حوكمێ گوتی بووینە گەلەك كۆمێن ژێكجودا، ئەو ئاماژەیە یێ د نامەیەكێ دا هاتی كو بۆ (كواری KUWARI)یێ شاهێ خوری ل شوشرا (نۆكە شمشارەیە ـــ دكەڤیتە سەر زێ یێ ژێری ل دەشتا بتوێن  ل دەڤەرا رانیە ـــ) هاتییە ئاراستە كرن، (شیراتو SEPRATU)یێ نامەهنێر دبێژیت: شاهێن لولوبی (نە شاهەكێ ب تنێ) تووشی كێمییا دەخلودانی بووینە، ژ بەر هندێ، ئەو داخوازا ئاشتییێ دگەل شاهێ شوشرا دكەن.

ئاماژەیا دی یا پشتەڤانییا دابەشبوونا وان بۆ گەلەك عەشیرەتان دكەت، ل سەر ئەزمانێ شاهێ ئاشوری (تگلات پلیزەرێ ئێكێ (1114-1076ب.ز) هاتییە و تێدا هاتییە كو 25 خوداوەند ژ لولوبییان وەرگرتینە و ب سەر پەرستگەهێن ئاشوری بەلاڤ كرینە.

ئەو د تۆمارێن ئارابخا (كەركوكا نۆكە) دا ب ناڤێ (لوللو) یان هەتا ب (نوللو) ژی هاتینە كو رامان ژێ چیایی یان خەلكێ وان چیانە یێن بەنی ژێ دهاتنە ئینان، لێ د سەردەمەكێ دا درەنگتر دا رامانا ڤی ناڤی د زمانێ خولدی (ئۆرارتی) دا رامان ژێ بیانی هەروەسا دوژمن ژی بوو، لێ فۆرمێ كەڤن یێ ناڤێ (لوللوپوم Lullupum) كو د فۆرمێ ئاشوری دا بوویە (لوللومی) بێی ب كارئینانا (p) ئالاڤێ شاهانەیێ تاك و كۆمێ سۆمەری  ب زمانێن ناڤخۆیی و عیلامی، د بنەكۆكا خۆ دا ئاماژەیەكە كو پەیوەندییەك ب عیلامی و سۆمەرییێ و دیالكێتێن وەسا ڤە هەبوویە، ئەڤ راستییە ژی وان پەیوەندی یێن ب هێزێن زمانی یان شارستانی یێن ل ناڤبەرا لولوبی و خەلكێ دی یێ كەڤنێَ كوردستانێ یێ وەكی گوتی و خوری رەت ناكەت، نەخاسمە ژی هەكە بزانین كو ناڤەندا وان ل دەڤەرێن نێزیكی ئێك بووینە، وەكی ئاكنجیگەهێن نوزی یێن خوری و ئارابخا یا گوتی و بابیت یا لولوبی كو ئەڤە هەمی دكەڤنە دەردۆرێن كەركوكا نۆكە، ئەڤە سەرباری بەلاڤبوونا وان ل هەمی دەڤەرێن كوردستانێ و

ئایین و كەلتۆر و زمانێ ئەكەدی گەلەك كاریگەری ل سەر لولوبييان هەبوویە، هەتا خۆ بەرهەمێ وان یێن نڤیسینێ و ناڤێن هندەك شاهێن وان ژی ب زمانێ ئەكەدی بووینە.

 گرۆڤەیێن دیرۆكی ڤێ چەندێ پشتڕاست دكەن و ئەو گرۆڤە دزڤڕنە وی سەردەمێ عیلامییان ل سەردەمێ شاهێ ئەكەدی (شاركلی شاری) ل دووماهییا هزارا سێیێ یا بەری زایینێ هندەك ژ ڤان دەڤەران داگیر كرین.

بەری بچینە بنەكۆكا ناڤكرنا لولوبییان، پێدڤییە وێ چەندێ ژی بێژین كو ئایین و كەلتۆر و زمانێ ئەكەدی گەلەك كاریگەری ل سەر وان هەبوویە، هەتا خۆ بەرهەمێ وان یێن نڤیسینێ و ناڤێن هندەك شاهێن وان ژی ب زمانێ ئەكەدی بووینە و باشترین گرۆڤە ژی ئەو نەخشەبەرە یێ شاهێ لولویی (ئانوبانینی Anubanini) ل سەربیل زەهاب ل پشت خۆ هێلای و ئەو نەخشەبەر ژی هەر ب زمانێ ئەكەدی (،) بوویە، هەروەسا (ئانوبانینی) ب خۆ ژی ناڤەكێ ئەكەدی یە و رامان ژێ ئانو Anu (خوداوەندێ ئاسمانی) ئەفراندەرێ منە.

بنەكۆكا ناڤكرنا لولوبییان:

د دەقێن بزماری دا یێن بەحسێ لولوبییان كرین، دبینین ناڤێ وان ب دوو فۆرمان و نە زێدەتر هاتییە: یێ ئێكێ LU..LUB) و هەروەسا (LULU Bum و یێ دووێ (Lu.lu )ە.

هەكە بەرێ خۆ بدەینە دەقێن بزماری یێن بەحسێ لولوبییان كرین، دێ بینین ناڤێ وان ب دوو فۆرمان و نە زێدەتر هاتییە: یێ ئێكێ LU..LUB) و هەروەسا (LULU Bum و یێ دووێ (Lu.lu )ە، ئەڤ هەردوو فۆرمێن ناڤان ژی بۆ زمانەكێ نەنیاس هاتینە زڤڕاندن كو ڤەكۆلەرێ بزمارییێ ئەمریكی گێلب GELB ئەو زمان ب زمانێ BANANALANGUAGE ناڤ كریە، گرۆڤەیێ دی ل سەر وێ چەندێ ئەوە كو ئەو ناڤێن ب زمانێ (بنانا) دهێنە ل قەلەمدان ناڤێن لولوبی بووینە و ئەڤ چەندە ژ وەرگێڕانا دەقێن بزماری یێن ئەكەدی دیار دبیت یێن ئەو ناڤ تێدا هاتین، چونكی ئەكەدییان بەری هەر ئێكێ دی كۆنترۆل ل سەر وارێ لولوبییان كریە و گەلەك ئێخسیر ژێ ل گەل خۆ ئیناینە، ژ بەر هندێ، دبینین كو پترییا ناڤێن كەسێن د زمانێ (بنانا) هاتین ناڤێن كەنیزەیانە یان ژی یێن بەنییانە، ژ بەركو د شەڕێن كەڤن دا ئێخسیر دكرنە بەنی.

هەر چەوان بیت، ناڤێن كەسێن لولوبی هەنە دشێن هاریكارییا مە بكەن بۆ حوكمدانێ ل سەر بڕیارا ب دووماهیهاتنا ڤی زمانی، هەروەسا دەنگ و تێرمێن د ڤان شوونوارێن زمانی یێن لولوبی دا هەین تێرا مە دكەن ژێك ڤاڤێڕین و رۆهن بكەین.

دشیاندایە بێژین كو پاشگرێن ب دووماهییا ڤان ناڤان ڤە هەین، د زمانێ عیلامی ژی دا دهێنە دیتن، وەكی: – ك، – ر، – س و هەتا پیتا (ن) یا دگەل پیتێن لڤۆك و موعه‌للـه‌قه‌ و بێی وان و پاشی دگەل پیتێن نەبزوێن ژی وەكی (پ، 2) كو ئاماژە دكەتە كۆمێ هەروەكی مە گۆتی، هەر بۆ نموونە، سرتا چیایێ (سیم ــــ اكی) ل وارێ زاموا، هەروەسا سرتا چیایێ (ئاز ـــ یرو) كو نۆكە دبێژنێ (ئەزمڕ) و ل نێزیك سلێمانیێ یە.

ژ لایەكێ دیڤە پیتا (ر) ل دووماهییا هندەك ناڤێن وەك ناڤێ سرتەكا چیایان دهێت و ئەڤە گەلەك جاران د تۆمارێن ئاشوری دا دوبارە دبیت كو ئەو ژی (كولك ـــ ار)ە وەك بلندترین چیا ل وارێ (لولومو) كو ب ئاوایێ وارێ (زاموا) ژی هاتییە، هەروەسا كەڤالێ ئەنونابینینی یێ ل سەر چیایێ (بات ـــ یر) هاتییە دانان، هەروەكی ل سەر كەڤالی ب خۆ ژی هاتییە تۆمار كرن، هەروەسا رووبارێ (اید ـــ یر) و باژێڕێن (زام ـــ ری) و (با ـــ ری) ب رەخ دەڤەرا (لا ـــ رە) و چیایێن (لا ـــ لار) و دەرتەنگێ (هاشم ــــ ار) و یێن دی ژی هەنە.

ب راستی ژی ئەڤ جۆرێن ناڤان ل دەڤەرێن (باراهس) ل باشوورێ وارێ لولوبییان و باكوورێ عیلام (ل دەڤەرێن خورەم ئاباد و كرمانشاهـا نۆكە) ژی دهێنە دیتن، سەرباری هندێ، هندەك ناڤێن لولوبی ژ جۆرەكێ دی دبینین، وەكی: ئەوزی، كەلا بابیت (بازیانا نۆكە) و بوناسی، باژێڕێ هودون، چیایێ سوانی، رووبارێ راد ـــ انو، وارێ هالما ـــ ن، یان ئارام ان، یان هەتا ئەلم ــــ ان ئیالم ـــ ان (حەلوانا سەردەمێ ئیسلامی)، ل سەر ڤی بنواشەی، سپایزەرێ بسپۆرێ ئەمریكی وەسا دبینیت كو ناڤێ هەردوو رووبارێن زێی (زابا) كو پاشگرەكێ ڤی زمانی (زا ـــ با) ل سەر هاتییە زێدە كرن مەدلوولەكێ زمانڤانییێ لولوبی هەیە وەكی چیایێ ناڤدارێ (كینی ـــ با) كو ئەڤ چیایە ب ناڤێ (نیسیر) ل نك ئاشورییان ناڤدار بوویە، ل دویڤ پترییا بۆچوونان ژی ئەو چیا چیایێ پیرەمەگرۆنێ نۆكەیە، هەروەسا زانیاری پشتڕاست دكەن كو دەڤەرەك ب ناڤێ (لو ـــ لو) هەیە، لێ دگەل هندێ ژی ل وێ باوەرێینە كو سەركردەیێ لولوبییان ناڤێ وی (لولو) بوویە و دەڤەرا (لولو) ژی ژ ناڤێ وی هاتییە، چونكی لو لو ــــ بی Lu Lu Bi  ب زمانێ سۆمەری رامان ژێ كەسێن ڤەگەڕیای یان یێن سەر ب (لو ــــ لو)نە، چونكی (بی B) جهناڤێ ملكداریێیە بۆ كەسێ سێیێ یێ تاك.

(لو – لو بوم LULU BUM) فۆرمەكێ ئەكەدییە، ژ زێدەكرنا (ئالاڤێ ناساندنێ =BUM) ل سەر دووماهییا پەیڤێ هاتییە، هۆسا ناڤێ لولویی یان ژ ناڤێ سەركردەیێ وان یان ژی ژ ناڤێ دەڤەرا بەلاڤبوونا وان هاتییە.

لێ ناڤكرنا  (لو – لو بوم LULU BUM) فۆرمەكێ ئەكەدییە، ژ زێدەكرنا (ئالاڤێ ناساندنێ =BUM) ل سەر دووماهییا پەیڤێ هاتییە، هۆسا ناڤێ لولویی یان ژ ناڤێ سەركردەیێ وان یان ژی ژ ناڤێ دەڤەرا بەلاڤبوونا وان هاتییە، وەكی سوئییان (=سوبارتییان) و گوتییان.

هەروەسا لولوبییان كۆمەكا شوونوار و كارێن هونەری ل وارێ خۆ ل پشت خۆ هێلاینە و ئەڤ شوونوارە ئاستێ وان یێ شارستانی دیار دكەن، پاشی ئەو ل سەردەمێ ئاشوری د هونەرێ بیناسازی دا ناڤدار بوون، ژ بەر هندێ ناسرپالێ دووێ (882-859ب.ز) هژمارەكا زۆر یا لولوبییان ئینانە وارێ خۆ كو ل وێرێ وەك هۆستا و پەیكەرسازێن باش هاتبوونە نیاسین، وان ل وارێ ئاشورییان هژمارەكا زۆر یا ئاڤاهی و پەیكەران چێ كرن، ل دەربەندێ رامكان ل نێزیك سەرەكانییێن رووبارێ زێیێ بچووك ل باشوورێ رۆژهەلاتێ رانیە، هەروەسا ل هورین ل شێخان و دەڤەرێن دی یێن كوردستانێ شوونوار هەنە شەهدەیی یێ ل سەر  كارێن هونەری یێن لولوبییان ددەن.

پترییا جاران بەلگەنامە و تۆمارێن كەڤنێن ئاشوری بەحسێ لولوبییان ناكەن دگەل گوتی و كاسی(= كاشی) و سوبارییان نەبیت، لێ دەمەكێ درێژ پشتی وی سەردەمی، دبینین شاهێن ئاشوری یێن وەكی: تیگلات پلاسر، حەدد نیراری، توكولتی نینورتا چەندین جاران ب تنێ كەڤتینە د شەڕان دا دگەل لولوبییان، هەروەسا ئاشور ناسرپالێ دووێ ل سالێن (884-8840ب.ز) چار جاران لەشكەركێشی ل سەر وارێ (لوللو) كریە، ل جارا ئێكێ رێبەرەكێ لولوبی ب ناڤێ (نور ـــ حەدد) ڤاڕێبوون ل سەر حوكمێ ئاشوری كر، ئینا لەشكەری مایتێكرن كر بۆ ڤەمراندنا وێ ڤاڕێبوونا ل وارێ لوللو ل نێزیك دەرتەنگێ (دەربەندی بازیانا نۆكە) كو وی دەمی ب ناڤێ (بابیت) بوو هاتییە روودان (كو هەر ل وی دەربەندی بازیان شاهێ كوردستانێ شێخ مەحموودێ حەفید داستانەكا مەزن دژی ئنگلیزی تۆمار كربوو)، ئەڤ دەرتەنگە یێ پەرژانكری بوو ب شویرهەكێ، ئینا ئاشورییان ب سەر چیایێن ل دەردۆرێ شویرهێ دا گرتن و خۆ گەهاندنە پشت دەرتەنگی و ب قوربانیێن گەلەك مەزن ئەو دەڤەر ستاندن، ژ وانا باژێڕێن ناڤدارێن وەكی بابیت و دغارا و كاكری و گەلەك باژێڕێن دی ژی.

ل باژێڕێ (زیمری) ژی كو ناڤەندا شاهاتییا لولوبییان بوو، دەمێ ئاشورییان ئەو باژێڕ ستاندی، (ئەمیخا)یێ شاهێ لولو خۆڤەكێشا چیان.

ل باژێڕێ (زیمری) ژی كو ناڤەندا شاهاتییا لولوبییان بوو، دەمێ ئاشورییان ئەو باژێڕ ستاندی، (ئەمیخا)یێ شاهێ لولو خۆڤەكێشا چیان، ل دویڤ بۆچوونا زانا (ئولمستید) ژی، رێبەر و سەربازێن لولوبی چیایێ كینیبا (نیسیر یێ ئاشوری) بۆ كربوو پەناگەهەك، ل دووماهیێ ژی لەشكەرێ ئاشوری ب سەركردایەتییا جێنشین شلمانسەر هێرش كرە سەر سەربازێن لولوبی ل چیایێ بلندێ نۆكە یێ ناڤێ وی (پیرەمەگرۆن)ە، لێ جارا ئێكێ نەشیا ئارمانجا خۆ بهنگێڤیت و ب تمامی تووشی شكەستنێ بوو، لەوان دبینین ئاشوری دگەل وان بەڕەڤانكەران ئاش بووینە، لێ سەرباری هندێ ژی دبینین ئاشور ناسرپال دەنگ وباسێن وان روودانان تۆمار كرینە و مۆنۆمێنتەكێ تایبەت بۆ ب رەخ مۆنۆمێنتێن هەردوو شاهێن ئاشوری (تیگلات پلاسر) و (توكولتی نینورتا) چێ كرینە، پاشی شاهێ ئاشوری شلمانسەرێ دووێ ژی ل سالا 859ب.ز هێرش كرە سەر وارێ زاموا و هەتا چیایێن تیكدیم و نیكدیار كۆنترۆل كرن.

هەروەسا ل سالا 844ب.ز ڤی شاهی جارەكا دی د وارێ زاموا ڕا دەرباز بوو و هێرش كرە سەر كانتۆنا (نامری)، شاهێ وێ كانتۆنێ كو ناڤێ وی (مردوك مودامق) بوو نەچار بوو خۆ ل چیایان ئاستێ بكەت، دیسا شلمانسەرێ دووێ ل سالا 829ب.ز هێرش كرە سەر دەڤەرا (كرخی) و ئەو دەڤەر وێران كر و سالەكێ پشتی وێ هێرشێ، دەنگ وباسێن زاموا(وارێ لولوبییان) وەك ئێك ژ كانتۆنێن ئیمپراتۆرییا ئاشوری دگەهنە مە.

ب ڤی ئاوایی، وارێ لولوبییان ببوو مەیدانەك بۆ سەرهلدانێن ناڤخۆیی و هەوێن سەربازی یێن ئاشوری هەتا دووماهییا حوكمێ ئاشوری ل سالا 612ب.ز، پاشی هۆزێن میدی هاتنە د ناڤ دا و شاهێ میدی (كەی ئەكسار) تێڕا دەرباز بوو دەمێ هێرش كریە سەر نەینەوا و هێشتا هندەك شوونوارێن میدی ل دەردۆرێن وێ ماینە كو ئێك ژ وان كەڤالێ شكەفتا قزقاپانە.

سوباری ب دیتنا ڤەكۆلەرێ مەزنێ عیراقی تاها باقر:

هەر ژ دیاربوونا دەنگ وباسێن حوكمدار و شاهێن پێشەنگ ل سەردەمێ دەستپێكا بنەمالێن سێیێ (ل نیڤا هزارا سێیێ ب.ز) تێدا بەحسێ هندەك مللەتێن نە بەرنیاس و دووری وارێ سۆمەر هاتییە كرن، ژ وانا سوباری یێن بۆ جارا ئێكێ بەحسێ وان ل ناڤ دەنگ وباسێن حوكمدارێ باژێڕكێ لگش هاتییە كرن كو ناڤێ وی (ئەیاناتم) بوو، د دەنگ وباسێن هێرشێن سەرجۆنێ ئەكەدی دا ژی، پشتی هنگی ژی مشە بەحسێ وان د دەقێن دیرۆكی دا هاتییە كرن، هەروەسا ناڤێ مللەتێن دی ژی دگەل وان هاتییە كو ئەو ژی (حوری) یان (خوری)نە.

بنەكۆكا سوبارییان و زمانێ وان ناهێتە زانین و هەمی تشتێ ل سەر هاتییە گۆتن ئەوە كو زمانێ وان ژ خێزانا زمانێن هندۆـــ ئەورۆپییە و ئەو مللەتێن چیایی بووینە.

لێ بنەكۆكا سوبارییان و زمانێ وان ناهێتە زانین و هەمی تشتێ ل سەر هاتییە گۆتن ئەوە كو زمانێ وان ژ خێزانا زمانێن هندۆـــ ئەورۆپییە و ئەو مللەتێن چیایی بووینە و وەكی گوتی و لۆلۆبییان ل لایێن رۆژهەلاتی نەبووینە، ئەو ئاكنجییێن باكوورێ هەردوو رووباران ل دەڤەرا جزیرا بلند و ل رۆژهەلاتێ دیجلە بووینە، هەروەسا ل ناڤ وارێ وان دەڤەرا باكوورێ عیراقێ(= كوردستانا نۆكە) هەبوویە كو ب وارێ ئاشور ژی هاتییە نیاسین ئەڤە ژی بەری مشەختبوونا ئاشوری یێن سامی ل هزارا سێیێ یا بەری زایینێ، وان پشكا مەزن یا سوبارییان لادابوونە دەڤەرێن چیایی یێن رۆژهەلاتێ رووبارێ دیجلە، بێگومانە ژی كو گەلەك ژ وان چووینە ناڤ پێكهاتا نەتەوەیی یا ئاشوری، هەروەسا كاریگەرییێن زمانی و شارستانی یێن وان ژی چووینە ناڤ كەلتۆرێ ئاشوری، ژ وانا خوداوەند و هندەك رێورەسمێن ئایینی و ناڤێن هندەك باژێڕ و بابەتان، هەر بۆ نموونە: دێ دبینین شۆڕشڤانێ ناڤدارێ بابلی مردوخ – بلان(721-710ب.ز) بەحسێ بەڤلێ خۆ شاهێ ئاشوری سەرجۆن كریە و دبێژیت كو شاهێ (وارێ سوبارتو)یە و نە یێ وارێ ئاشورە.

هەر ئەڤ ب كارئینانە د نڤیسینێن شاهێن دەولەتا دووماهیێ یا بابلی ــــ كلدانی دا (624-539 ب.ز) دا هاتییە، لێ ئاشورییان خۆ ژ ب كارئینانا پەیڤا (سوبارتو) دایەپاش، ژ بلی د هندەك دەقێن تایبەتێن مۆریڤەگرتن و خێڤزانكییێ دا، هەر بۆ نموونە، پێشبینییا سەیر یا خێڤزانكێ ئاشوری بۆ شاهەكێ ئاشوری كری كو سوباری دێ ئەخلامو (ئێكە ژ هۆزێن ئامۆری) ژ ناڤ بەن.

هەر ئەو خێڤزانك بۆ شاهی رۆهن دكەت و دبێژیت: (ئەم سوباری نە)، لێ كا بۆچی ئاشورییان خۆ ژ ناڤكرنا وارێ خۆ ب ناڤێ (سوبارتو) دایە پاش، ژ بەر هندێ بوویە كو وان ئەڤە ب دەربڕینەكا كرێت دیتییە چونكی بۆ بەنییان دهاتە گۆتن و ئەو بەنی د ناڤدار بوون و بابلییان ژ وارێ سوبارتو دئینان، هەتا وەلێ هاتی پەیڤا سوبارم(Subarim) و سوبرم(Subram) د زمانێ ئاشوری یێ كەڤن دا ببیتە هەڤواتایا پەیڤا (بەنی)، وەكی بنەكۆكا پەیڤا (Slave) د هندەك زمانێن ئەورۆپی مللەتێن (سقلبی) ئانكو (سلاڤی) دا.