رەڤەندا کوردی ل ئەورۆپا (بەرزەبوون د ناڤبەرا دوو کۆلتوران دا)
![](https://i0.wp.com/badinan.org/wp-content/uploads/2023/07/سالمێ-جاسم.jpg?resize=448%2C320&ssl=1)
د. سالمێ جاسم
بابەتێ مە پەیوندییەکا خورت یا ب دوو زاراڤەیێن زانستی ڤە هەی، ئەو ژی هەر دوو زاراڤەیێن رەڤەند و کۆلتور، لەوما ژی ئەم ل پێشيیێ دێ پێکولێ کەین ڤان هەر دوو زاراڤەیان پێناسە و شرۆڤە بکەین:
پەیڤا “رەڤەند” یا کوردی واتەیا دياسپۆرا (Diaspora) یا ب بنیاد یۆنانی ددەت و د زمانێ ئنگلیزی و ئەلمانی ژی یان ژی ئەم دکارین بێژین د بوارێ زانستی و ئەکادیمی دا ژی هۆسا دهێتە ب کار ئینان، د زمانێ عەرەبی دا زاراڤەیێ “جالیـة” دهێتە ب کار ئینان.
زاراڤەیێ کۆلتور Cultur د بنگەهێ خۆ دا پەیڤەکا لاتینی یە و هاتيیە وەرگرتن ژ پەیڤێن “colere” ب واتەیا ئادەکرن یان سەخبێرکرن و پەیڤێن “Cultura” و “Cultus” ب رامانا چاندن و سەخبێرکرنا ئەردی دهێت. |
زاراڤەیێ Diaspora ژ زمانێ یۆنانی یێ کەڤن هاتيیە و ل پێشيیێ ژی د دیرۆکێ دا واتەیا پارچەبوون و بەلاڤبوونا پێکهاتەیەکا ئایینی دگەهینیت، ئانکو پارچەبوون و بەلاڤبوونا ئایینەکێ دەستنیشانکری ل گەلەک وەلاتان، ب تایبەتی ژی هاتيیە ب کار ئینان بۆ بەلاڤبوونا جهویان ل گەلەک جوگرافیێن جودا و پاشی ژی بۆ پارچەبوون و بەلاڤبوونا کریستیانان. پاشی ژی ئەڤ زاراڤەیە ل سالێن شێستان ل چەرخێ بیستێ هاتیە ب کارئینان ل سەر پێکهاتەیێن نەتەوەیی ژی. ئەم دکارین بێژین زاراڤەیێ Diaspora واتەیا پارچەبوونا جیۆگرافی یا گرۆپەکا نەتەوەیی ددەت، کۆ جودا و دویر ژ رەهـ و ریشالێن گرۆپا خۆ وەک کێمە گرۆپەک د ناڤ جڤاکەکا دی یا مەزن دا دژیت و تووشی گرفتێن ناسنامێ و خۆگونجاندنێ دگەل وي جڤاکێ دبیت، هەر گرۆپەکا دیاسپۆرایێ ژی هندەک تایبەتمەندیێن خۆ یێن هەڤپشک ههنه، وەكی زمان، دیرۆک، ئایین و عادات و هتد.
زاراڤەیێ کۆلتور Cultur د بنگەهێ خۆ دا پەیڤەکا لاتینی یە و هاتيیە وەرگرتن ژ پەیڤێن “Colere” ب واتەیا ئادەکرن یان سەخبێرکرن و پەیڤێن “Cultura” و “Cultus” ب رامانا چاندن و سەخبێرکرنا ئەردی دهێت، ئانکو ڤی زاراڤەی پەیوەندییەکا گەلەکا خورت یا ب ئالاڤێن ژیانێ ڤە هەی، لەوما ژی زاراڤەیێ کۆلتور د هەمی بوارێن ژیانێ و زانستی دا دهێتە ب کار ئینان و ئەم دکارین وەک کۆم بێژین زاراڤەیێن کۆلتوری. میناک ژی وەک کۆلتورێ خوارنێ، کۆلتورێ دانوستاندنێ، کۆلتورێ سیاسی، کۆلتورێ جڤاکی و هتد…
دیرۆکا رەڤەندا کوردی ل ئەورۆپا
دیرۆکا رەڤەندا کوردی ل ئەورۆپا ڤەدگەریتەڤە بۆ دویماهیيا سەدسالا نوزدێ و دەستپێکا سەدسالا بیستێ دەما هندەک ژ کەسایەتیێن سیاسی یێن کوردی ژ ئەگەرێن سیاسی و وەک ئۆپۆزسیۆن ل دژی دەولەتا ئۆسمانی و قاچاری کۆچبەری ئەورۆپا و ئەمریکا دبن، لێ ژ بەر هژمارا کێم یا ڤان کەسان و پەرت و بەڵاڤبوونا وان ل سەر گەلەک وەلاتان نەشیان ببنە رەڤەندەکا یەکگرتی و خورت.
![](https://i0.wp.com/badinan.org/wp-content/uploads/2023/07/1-1.jpg?resize=780%2C521&ssl=1)
زنار سلۆپی د بیرەوەریێن خۆ دا بەحسێ دامەزراندنا لقێ کۆمەلا خوێندکارێن کورد ل سویسرا ل سالا 1913 ێ کریە، لێ هژمارا وان یا کێم بوویە و یا دەمکی بوویە.
بۆ جارا ئێکێ ل سالا 1956ێ ل باژێرێ ڤیسبادن Wiesbaden یێ ئەلمانیا رۆژئاڤا خواندەڤانێن کورد یێن هەمی پارچهيێن کوردستانێ کۆمبوون و کۆمەلا خوێندکارێن کورد ل ئەورۆپا KSSE دامەزراندن. |
بۆ جارا ئێکێ ل سالا 1956ێ ل باژێرێ ڤیسبادن Wiesbaden یێ ئەلمانیا رۆژئاڤا خواندەڤانێن کورد یێن هەمی پارچهيێن کوردستانێ کۆمبوون و کۆمەلا خوێندکارێن کورد ل ئەورۆپا KSSE دامەزراندن و ئەڤە ب قۆناغا ئێکێ یا رەڤەندا کوردی یا رێکخستی ل ئەورۆپا دهێتە هژمارتن، ل سالا 1962ێ هژمارا ئەندامێن ڤێ کٶمەلێ 230 قوتابی بوون و ل سالا 1965ێ گەهشتە پتر ژ 400 خواندەڤانان ژ هەر چوار پارچێن کوردستانێ کۆ ڤێ کومەلێ و ئەندامێن وێ نوێنەرایەتيیا سیاسی یا کوردان دکر تا دویماهیيا سالێن نۆتان ژ چەرخێ بۆری و ب تایبەتی ژی د. کامیران بەدرخان و پاشی د. عسمهت شەریف وانلی.
ژ ئەگەرێ پەیمانا هنارتنا کارکەران ژ تورکیا بۆ ئەلمانیا ل سالا 1961ێ گەلەک کورد ژی ژ سالا 1967ێ تا دویماهيیا سالێن حەفتێیان چوونە ئەلمانیا، هەروەسا هەر ژ بۆ مەرەما کاری و ژیانەکا خۆشتر گەلەک کوردێن تورکیا چوونە نەمسا، هۆلەندا، بەلچیکا، سویسرا و فڕەنسا، ئەڤە ل پێشیيێ زەلام چوون و پاشی پشتی چەند سالان ژن و زاڕۆکێن وان ژى گەهشتنە وان و پتريیا وان تا نها ل وان وەلاتان ماینە، هۆسا ئەڤ قۆناغە ب قوناغا نفشێ ئێکێ یێ رەڤەندا کوردی ل ئەورۆپا دهێتە هژمارتن.
![](https://i0.wp.com/badinan.org/wp-content/uploads/2023/07/4.jpg?resize=780%2C533&ssl=1)
ژ بهر کۆدەتایا عەسکەری یا سالا 1980ێ ل تورکیا هاتييه روودان گەلەک کوردێن دی یێن تورکیا بوونە پەنابەر ل ئهورۆپا و هژمارا رەڤەندا کوردی ل ئهورۆپا مەزنتر لێهات، پاشی ل دەستپێکا سالێن نۆتان یێن چەرخێ چوویی گەلەک کوردێن کوردستانا باشوور، یا عیراقێ، پەنابەری ل وەلاتێن ئەلمانیا، سوێد، نەمسا، هۆلەندا، بریتانیا، فڕەنسا و سویسرا وەرگرت.
ژ ئەنجامێ شەڕێ ناڤخویێ سوریا و هاتنا داعش و کریزا ئابۆری ل کوردستانا باشوور پێلێن رێکخستی یێن کۆچبەرێن کوردی بۆ وەلاتێن ئەورۆپی یێ بەردەوامە، هۆسا د ئەنجام دا ئەڤ هژمارا مەزن یا پەنابەران بوویە کریزەیەکا نێڤدەولەتی.
نها هژمارا رەڤەندا کوردی کو ژ کارکەران و پەنابەران ژ هەمی پارچهيێن کوردستانێ ل وەلاتێن ئەورۆپی ژ ملیۆنەکێ پتر لێهاتیيە و نفشێ دووێ ژی لێ زێدەبوویە و هۆسا ژی گرفت و کێشەیێن ناسنامێ و خۆگونجاندنێ مەزنتر و پترتر لێ هاتینە.
خۆگونجاندن دگەل کۆلتورێ خۆجهـ؟
رەڤەندا کوردی نەشیایە یا ئێكگرتی و یەکدەنگ و یەکڕەنگ بیت، ڤێ چەندێ ژی کارتیکرنەکا گەلەک نەرێنی ل سەر بەرزەبوون و نەچالاکبوونا رەڤەندا کوردی کریە. |
بەرۆڤاژی رەڤەندێن تورکی، ئەرمەنی و جوهی، رەڤەندا کوردی نەشیایە یا ئێكگرتی و یەکدەنگ و یەکڕەنگ بیت، ڤێ چەندێ ژی کارتیکرنەکا گەلەک نەرێنی ل سەر بەرزەبوون و نەچالاکبوونا رەڤەندا کوردی کریە. ئەڤ ڤەرێژێن نەرینی ژی بۆ ڤان فاکتەرێن سیاسی، جڤاکی و ئابۆری یێن خوارێ ڤەدگەڕیت:
![](https://i0.wp.com/badinan.org/wp-content/uploads/2023/07/2-1.jpg?resize=439%2C347&ssl=1)
دابەشبوونا دیاسپۆرا کوردی بۆ سەر چوار دەولەتێن نەتەوەیی یێن جودا و وەرارکرنا وێ یا ئابۆری، سیاسی و جڤاکی یێن جودا ژهەڤ بوویە ئەگەرێ پاشخانەیەکا کۆلتوری یا جودا ژئێک و دئەنجام دا کوردێن هەر پارچەیەکێ کۆلتورەکێ جودا هەبیت.
دابەشبوونا رەڤەندا کوردی ل سەر گەلەک پارت، کۆمەلە و رێکخستنین سیاسی وەکریە کو هەڤڕکی و دژبەری د ناڤبەرا وان دا یا خورت بیت.
پێکهاتەیا ئابۆری یا جودا یا رەڤەندا کوردی ل ئهورۆپا، هندەک کارکەر و ئاستی خواندنێ یێ نزم و بەشەکێ دی خودان کار و کارگەهـ و کۆمپانی، ئانکو جوداهیێن جڤاکی کویرتر لێهاتینە و بووینە ئەگەرێ ژیەک دویرکەتنا رەڤەندا کوردی و پارچەبوونا وێ.
رەڤەندا کوردی پێکهاتيیە ژ دوو نفشێن د ئاستێ تەمەنی و خواندنێ یێن ژهەڤ دویر، کو تێکنەگەهشتنەکا مەزن د ناڤبەرا هەر دوو نفشان دا هەیە، نفشێ ئێکێ کو دەیک و بابن پتر گرێدایی کۆلتورێ کوردستانێ نە، لێ نفشێ دووێ ژ ئەگەرێ خواندنێ ل خواندنگەهێن ئەورۆپی و زانینا پتر زمانان و تێکەلبوونا دگەل کۆلتورێ باڵادەست دا یێ دەولەتا ئەورۆپی وەکریە کو ئەڤ نفشە بەرۆڤاژی نفشێ دووێ پتر گرێدایی کۆلتورێ وەلاتێ خۆجهن. تێکەلیێن نفشی دووێ، کچ و کوڕ، دگەل هاوتەمەنێن خو ژ کۆلتورێن دی بووینە ئەگەرێن مەزن یێن ناکۆکییان د ناڤبەرا هەر دوو نفشان دا و گەلەک جاران ژی بوویە ئەگەرێن کوشتنێ و هەلوەشیانا مالباتان.
نفشێ ئێکێ يێ رهڤهندا كوردى پتر یێ نەخواندەڤانە و پاشخانەیا وی یا رۆشنبیری یا لاوازە، بەرۆڤاژی نفشێ دووێ كو نکاریت خۆگونجاندنێ دگەل کۆلتورێ دەولەتا خۆجهـ دا بکەت. |
نفشێ ئێکێ پتر یێ نەخواندەڤانە و پاشخانەیا وی یا رۆشنبیری یا لاوازە، بەرۆڤاژی نفشێ دووێ كو نکاریت خۆگونجاندنێ دگەل کۆلتورێ دەولەتا خۆجهـ دا بکەت، هۆسا ژی پتر گرێدایی کۆلتور ئانکو عادات وتەقالیدێن وەلاتێ خوویە.
![](https://i0.wp.com/badinan.org/wp-content/uploads/2023/07/5.jpg?resize=666%2C525&ssl=1)
پێکهاتەیا جودا یا ئایینی (موسولمان، ئێزدی، تائیفی، سنی، عەلەوی و شیعی) یا رەڤەندا کوردی ل ئهورۆپا بوویە ئەگەرا نە نێزیکبوونا دیاسپۆورا کوردی ل دەرڤەی کوردستانێ.
فاکتەرێ فرەزاراڤەیی (کرمانجی، سورانی، زازاکی، هەورامی و.. هتد.) د ناڤ دیاسپۆرا کوردی دا ژی ئەگەرەکێ گرنگێ لاوازیيا خۆڕێکخستنا رەڤەندا کوردی یە ل ئهورۆپا.
ژ ئەگەرێ سیاسەتا زۆرداری، پشتگوهئێخستنا ئابۆری و خرابکرنا گوندان، تەعریب و ئاسیمیلاسیۆنا وان دەولەتێن کوردستان پارچەکری، رێژەیەکا مەزن یا رەڤەندا کوردی نەشێت ڤەگەڕیت وەلاتێ خۆ. |
بەرۆڤاژی رەڤەندا عەرەبی، تورکی، ئەرمەنی و جهوویی کو ژ لایێ دەولەتێن خۆڤە دئێنە پشتەڤانی کرن، رێکخستن و ب کارئینان بۆ مەرەمێن ئابۆری و سیاسی رەڤەندا کوردی ژ ئەگەرێ نەبوونا دەولەتەکا کوردی نەشیایە یا ئێکگرتی، رێکئێخستی و ئەکتیف بیت و پتر یا گرێدایی وەلاتێ خۆ بیت، ئەڤە ژی پتر بۆ نەبوونا کیانەکێ کوردی ڤەدگەڕیت.
ژ ئەگەرێ سیاسەتا زۆرداری، پشتگوهئێخستنا ئابۆری و خرابکرنا گوندان، تەعریب و ئاسیمیلاسیۆنا وان دەولەتێن کوردستان پارچەکری، رێژەیەکا مەزن یا رەڤەندا کوردی نەشێت ڤەگەڕیت وەلاتێ خۆ و هۆسا ژی دابڕانەک چێ دبیت و دبیتە ئەگەرێ بێهیڤیبوون و بەرزەبوونا رەڤەندا کوردی.
رەنگڤەدانا حزبایەتیيێ ل وەلاتی ل سەر رەڤەندا کوردی ل ئهورۆپا و پتر پارچەکرن و بەڵاڤکرنا وێ ل سەر کۆمەلە و رێکخستنێن جودا.
هەبوونا دەلیڤەیێن کاری ل وەلاتێن ئەورۆپی وەکریە کو ژیانا رەڤەندا کوردی خۆشتر بیت و هزرێ د ڤەگەڕیانێ دا نەکەن.
![](https://i0.wp.com/badinan.org/wp-content/uploads/2023/07/3-1.jpg?resize=515%2C344&ssl=1)
هەبوونا دیموکراسيیێ و مافێن مرۆڤی، ب تایبەتی ژی مافێن ژنێ، و وەکهەڤيیا جڤاکی و نەبوونا کونترۆلا جڤاکی وەکریە کو ب تایبەتی ژی نفشێ دووێ ژ کوردستانێ یێ دویربیت و ژن پتر داخوازا مافێن خۆ بکەت و د ئەنجام دا گەلەک ژن و مێر ژێکڤە دبن و گەلەک مال پارچە دبن و خراب دبن.
کورت و کرمانج، ئەم دشێین بێژین پتريیا رەڤەندا کوردی، ب تایبەتی ژی نفشێ ئێکێ وەک لەش یێ ل ئهورۆپا و ب هزر و دل یێ ل کوردستانێ. |
ئەڤ فاکتەرە، یان ژی ئەم دکارین بێژین ئەڤ جوداهییە د ناڤبەرا نفشێن جودا ژ لایەکیڤە و د ناڤبەرا دوو کۆلتورێن جودا ژ لایەکێ دیڤە بووینە ئەگەر و ئاستەنگێن مەزن د رێیا خۆگونجاندن، خۆڕێکخستن و ل دویماهيیێ ژی ئەکتیڤبوونا رەڤەندا کوردی دا، هەر ئەڤ فاکتەرە ژی بووینە کو بەرۆڤاژی رەڤەندێن دی، رەڤەندا کوردی نەشیایە ببیتە لۆبییەکێ بهێزێ سیاسەتا کوردی ل هەر چوار پارچهيێن کوردستانێ.
د رەوشەکا هۆسا یا ئالۆز و نە ل بار رەڤەندا کوردی نەشیایە جهێ خۆ ل وەلاتێن ئەورۆپی بکەت، ئانکو ل وەلاتێن خۆجهـ، و نکاریت ڤەگەڕیت کوردستانێ ژی، هۆسا ژی ئەڤ رەڤەندا تەنێ ب هژمار مەزن د ناڤ دوو کۆلتورێن جودایێن دژهەڤ دا بەرزەبوویە، کورت و کرمانج ئەم دشێین بێژین پتريیا رەڤەندا کوردی، ب تایبەتی ژی نفشێ ئێکێ وەک لەش یێ ل ئهورۆپا و هزر و دل یێ ل کوردستانێ.