وه‌ڵاتێ خه‌بخو (ئوللوبا)، ناڤێ ده‌ڤه‌را به‌هدینان ل هزارا ئێكێ به‌ری زایینێ
وه‌ڵاتێ خه‌بخو (ئوللوبا)، ناڤێ ده‌ڤه‌را به‌هدینان ل هزارا ئێكێ به‌ری زایینێ
(گه‌ریانه‌ك د ناڤ ده‌قێن بزماری و جوگرافیا دیرۆكی دا)
كۆڤان ئیحسان یاسین
| به‌ری ئه‌ڤ ناڤه بهێته سه‌ر ده‌ڤه‌را به‌هدینان، ناڤه‌كێ دی هه‌بوو، ل هزارا دوویێ به‌ری زایینێ دگۆتنه ڤێ ده‌ڤه‌رێ (وه‌ڵاتێ نوروگووم). |
به‌ری كو ئه‌ڤ ناڤه بهێته سه‌ر ده‌ڤه‌را به‌هدینان، ناڤه‌كێ دی هه‌بوو، ل هزارا دوویێ به‌ری زایینێ دگۆتنه ڤێ ده‌ڤه‌رێ (وه‌ڵاتێ نوروگووم)، كو لساڵا 1781 ب.ز له‌شكه‌رێ شه‌مشی ئه‌ده‌دی ئێرشی ڤێ ده‌ڤه‌رێ كربوو، به‌لێ پشتی هینگێ ناڤێ خه‌بخو دیار بوو. ناڤێ خه‌بخو ب چه‌ند ره‌نگا هاتیيه، ئه‌و ژی (خبخو، خابخو، خه‌بخو)، ل دویماهیيا هزارا دوویێ به‌ری زایینێ ئه‌ڤ ناڤه دیار دبیتن. وه‌ڵاتێ خه‌بخو لسه‌ر پارچه‌يه‌كا جوگرافیا ده‌ڤه‌را به‌هدینان دهاته گۆتن، ئه‌ڤ ناڤه پتر یێ بنه‌جهه ژ ناڤێن دی، ژبه‌ركو مه مینومێنته‌كێ بیرهاتنا یێ مه‌لكێ ئاشووری تگلات پلێزه‌رێ سێیێ (744-727 ب.ز) هه‌یه، كو دبێژنێ (مله‌مێرگێ)، دكه‌ڤیته گونده ده‌رگه‌لا شێخ ئه‌حمه‌دی ل ده‌ڤه‌را دوسكیيان، ده‌قه‌كێ بزماری لسه‌ر هه‌یه كو به‌حسێ وه‌ڵاتێ ئوللوبا و خه‌بخو دكه‌تن، ئه‌ڤ نكرانديیه لسه‌ر ئێك ژ كه‌ڤرێن ناحیا مانگێشكێ ل پارێزگه‌ها دهۆكێ هاتیه نه‌خشاندن و نڤیسین.
ناڤێ خه‌بخو د ناڤ گه‌له‌ك ژ ده‌قێن بزماری و نڤیسینێن مه‌لیكی یێن ئاشووریا دا هاتیيه، به‌لێ ل جهێن ژێكڤه‌ده‌ر ل ژۆريیێ دۆلا دوو رویباران دهاته ب كارئینان، ئه‌م دشێين ره‌نگێن ڤی ناڤی هۆسا به‌حس كه‌ین:-
ئێك: خه‌بخویا خابیری Ḫabḫu وه‌سا دهێته دیتن كو دبیت ناڤه‌ندا وێ ده‌شتا سندیيان ل ده‌ڤه‌را زاخۆ بیت[1].
دوو: خه‌بخو ش بیتان 1 Ḫabḫu šá bitāni وه‌سا دهێته هزر كرن كو دبیت ده‌ڤه‌را به‌رواری باڵا بیت.
سێ: خه‌بخو ش بیتان 2 Ḫabḫu šá bitāni دبیت ده‌ڤه‌را ره‌واندوزێ بیت كو دبێژنێ خه‌بخویا موساسیرێ یان ژی خه‌بخویا ئه‌ردینی[2].
چار: خه‌بخو ش تان خاتی pan Ḫatti Ḫabḫu ئانكو ئه‌و خه‌بخویا به‌رامبه‌ری وه‌ڵاتێ هیتییا، ناڤه‌ندا وێ ژی ده‌ڤه‌را هه‌كارییه ل كوردستانا ژۆری[3].
پێنچ: خه‌بخو ئالزی دیریا Ḫabḫu alzi diria هه‌تا نوكه جهێ وێ نه‌هاتیه دیتن[4].
لسه‌ر بنیاتێ ڤێ په‌یڤێ، ناڤێ خه‌بخو ب كورتێ (KUR. TI) دهاته خواندن، به‌لێ یا به‌رئاقل ئه‌وه كو خواندنا وێ ب پاپخی یان ئوپاپخ (Papḫi یان uPapḫ) هاتبیت، هه‌ر دیسان د ده‌قێن بوغازكوی یێن هیتییا ب ئیبابانخ (babanḫi) هاتیيه، رۆژهه‌ڵاتناس و شوینوارناس هیرتزفیلد دبینیت كو په‌یڤا خه‌بخو چ بنیاتێن نه‌ته‌وهي‌ی و نفش و توخمان نینن، به‌لكی رامانا وێ ئه‌وه كو د ناڤبه‌را دوو چیان دا، مه‌ره‌م ژی پێ ئه‌وه خه‌لكێ چیایێ توروسێ، په‌یڤا (پاپخ) ب رامانا (چیا) د زمانێ سوبارتی دا دهێتن، ئه‌و خه‌لكێ وێ ده‌ڤه‌را دكه‌ڤیته د ناڤبه‌را ئه‌رسانا هه‌تا دگه‌هته به‌حرا وانێ[5]. ل سه‌روه‌ختێ مه‌لكێ ئاشووری سه‌نحاریبی (704-681 ب.ز) ناڤێ (uriki) یێ ئینای بۆ جؤگرافیا وه‌ڵاتێ ئورارتیا ژ وان ده‌ڤه‌ران ژی وه‌ڵاتێ خه‌بخو و ئوللوبا و نائیری[6].
ناڤێ خه‌بخو د ناڤ گه‌له‌ك ژ په‌یكێن (رسائل) سه‌روه‌ختێ مه‌لكێ ئاشووری تگلات پلێزه‌رێ ئێكێ (1114-1076 ب.ز) یێ هاتی، نه‌خاسمه د سه‌رده‌مێ ئاشووری یێ ناڤه‌راست دا، به‌حسێ وێ یێ كری وه‌كی وان ده‌ڤه‌را یێن مادده ژێ دئینا یان ژی ئه‌و ده‌ڤه‌رێن لسه‌ر ده‌ستهه‌ڵاتا ئاشووری پشته‌ڕێ دبوون. ئه‌ڤێن ل خوارێ ژی هنده‌ك سالقه‌یدێن (حولیات) ئاشووریانه لسه‌ر وه‌ڵاتێ خه‌بخو، زانایێ بزماريیان كیرك گرایسونی یێن به‌ڵاڤ كرین. ئه‌م دبینین كو ناڤێ خه‌بخو دگه‌ل ناڤێ پاپخێ یێ هاتی، به‌حسێ وان دكه‌ن كو ئه‌و ده‌ڤه‌رن یێن لسه‌ر ده‌ستهه‌ڵاتا ئاشووریيان پشته‌ڕێ بووین، ئه‌ڤه ژی ده‌قێ وێ یه:-
ب هێزا مه‌زن یا خوداوه‌ند ئاشووری، هێژایێ من، ئه‌ز به‌ر ب ئه‌ردێ شوگی ڤه د ناڤ وه‌ڵاتێ خه‌بخو ڤه چووم، (خه‌لكێ) وێ یێ نه گوهداری خوداوه‌ندێ ئاشوور، هێژایێ من من دگه‌ل ٦٠٠٠ ژ هێزا مه شه‌ڕ دگه‌ل وان ل ئه‌ردێ خامی و لوخی و ئیرگی و ئاله‌موونێ و نیمنی كر، زێده‌باری هه‌می ده‌ڤه‌رێن پاپخێ یێن به‌رفرهه، من شه‌ڕێ وان جهان هه‌میا ل چیای كر[7].
د ده‌قه‌كێ دی دا به‌حسێ ئێرشێ لسه‌ر وه‌ڵاتێ نائیری دكه‌ت، ئه‌ڤه ژی ده‌قێ وێ یه:-
ئه‌ز سێ جاران بله‌ز به‌ر ب وه‌ڵاتێ نائیری ڤه چووم، من ئه‌ردێ به‌رفرهه یێ (نائیری) گرت، ژ ده‌ڤه‌را تومو هه‌تا ئه‌ردێ دیانو و خیماو و باتیرو و خه‌بخو، من هه‌سپ و تشتێن وانا ژێ وه‌رگرتن[8].
د ڤی ده‌قی ژی دا به‌حسێ ئینانا گیانه‌وه‌را ژ وه‌ڵاتێ نائیری دكه‌تن، سالوخا وێ دكه‌تن كو دكه‌ڤیته ره‌خێ دی یێ وه‌ڵاتێ خه‌بخو، ئه‌ڤه ژی ده‌قێ وێ یه:-
من نوسخه‌كا عه‌سلی ژ به‌رێ بازلتی ل نائیری چێكر، ئه‌وێ دبێژنێ هه‌سپێ ئاڤێ، ب فه‌رمانا خوداوه‌ند نینورتای و نیرگالی، خوداوه‌ندێن مه‌زن، یێن زه‌نگین، ب خه‌نجه‌ره‌كێ ژ چێكریێن وه‌ڵاتێ خۆ (یێ مه‌زن) به‌حرا ئه‌ردێ ئامورو من شه‌ڕكر، گیانه‌ورێ پورخوش یێ ساخ من ژ چیایێ\ ئه‌ردێ لاموس ئینا، كو دكه‌ڤته ره‌خێ دی یێ وه‌ڵاتێ خه‌بخو، من ل ده‌ستێ چه‌پێ و یێ راستێ یێ ده‌رۆكێ مه‌لیكی دانان[9].
د ده‌قه‌كێ دی دا به‌حسێ هه‌وه‌كا له‌شكه‌ری بۆ سه‌ر وه‌ڵاتێ نائیری و خه‌بخو دكه‌تن، دبێژیت:-
ئه‌ز سێ جاران به‌ر ب وه‌ڵاتێ نائیری ڤه چووم، من ئه‌ردێ نائیری یێ به‌رفرهه ژ تومو هه‌تا ئه‌ردێ دایانو گرت. من ده‌ستێ خۆ دانا سه‌ر ئه‌ردێ ناڤخۆ یێ خه‌بخو و وه‌ڵاتێ خیموا و باتیرو، من هاریكاری ژ تیمێ ده‌واران وه‌رگرت، ئه‌ڤێن ب دژواری دژیان[10].
به‌لێ د ڤی ده‌قی دا كو بۆ سه‌رده‌مێ مه‌لك ئاشوور بیل كالای (1073-1056 ب.ز) دزڤڕیت، به‌حسێ سه‌ردا گرتنا وه‌ڵاتێ خه‌بخو دكه‌تن، ئه‌ڤه ژی ده‌قێ وێ یه:-
ئه‌ز به‌ر ب وه‌ڵاتێ خه‌بخو ڤه چووم، باژێڕێ خاسا (…) ژ باژێڕێ ئاشلو، باژێڕێن ئه‌ردێ خه‌بخو، من ده‌ستێ خۆ دانا سه‌ر (من ئینانه) باژێڕێ خۆ ئاشوور[11].
| ده‌ڤه‌را به‌هدینان چاڵاكیێن خۆ یێن سیاسی هه‌بوون، ملله‌تێن سوباری و نائیری و ئورارتی ل ژێر گه‌فا وان ئيمپراتۆریيان بوون ئه‌ڤێن ده‌ستێ خۆ داناينه سه‌ر ده‌ڤه‌رێ. |
ژ ڤان ده‌قا دیار دبیت كو ده‌ڤه‌را به‌هدینان چاڵاكیێن خۆ یێن سیاسی هه‌بوون، ملله‌تێن سوباری و نائیری و ئورارتی ل ژێر گه‌فا وان ئيمپراتۆریيان بوون ئه‌ڤێن ده‌ستێ خۆ داناينه سه‌ر ده‌ڤه‌رێ. وه‌ڵاتێ ئوللوبا د ناڤ وه‌ڵاتێ خه‌بخو دا بوو، ئه‌و ئێك ژ هێزێن نێزیكی ئيمپراتۆریيا ئاشووريیان بوو، ل به‌رامبه‌ری به‌رفرهه‌بوونا ئاشووریيان رێگره‌ك بوو.
وه‌ڵاتێ ئوللوبا ده‌ڤه‌را هه‌ڤڕكيیا ئاشووری و ئورارتیيان بوو[12]، نكراندیا مله‌مێرگێ به‌حسێ ئێك ژ وان شه‌ڕا دكه‌تن ئه‌وێن ل وێ ده‌ڤه‌رێ چێبووین[13]، هێزا ئورارتیا ل سه‌روه‌ختێ مه‌لكێ ئاشووری شه‌مشی ئه‌ده‌دێ پێنچێ (728-711 ب.ز) گه‌له‌ك زێده بوو، چار ژ مه‌لكێن به‌ری وی نه‌شیابوون ب ناڤ تخویبێن ئورارتیا ڤه بچن كو بگه‌هنه د ناڤ كاكلكا وه‌ڵاتێ وان دا، پشتی ئه‌ده‌د نه‌راری و كوڕێ وی ئه‌و ملله‌تێن به‌ر هینگێ سه‌ر ب ده‌وله‌تا ئاشووریڤه نیڤ خۆسه‌ر بوون، هه‌تا هاتنا مه‌لكێ ئاشووری تگلات پلێزه‌رێ سێیێ (745-727 ب.ز) كو ده‌وله‌تا ئاشووری ب هێز بكه‌ت، ب ڤی تیزوبه‌رگیزی سه‌نگێن هێزێ هاتنه گوهڕین، سه‌ر هندێ ژی ڕا ئورارتی گه‌له‌ك ب هێز بوون، گه‌له‌ك جاران ب ناڤ جهێن ئاشووریيان ڤه دهاتن، نه‌خاسمه لسه‌رده‌مێ مه‌لكێ ئورارتی (ئه‌شبوئینی) و كوڕێ وی (مینوای)، دبیتن ژی باژێرێ موساسیرێ (هزر دكه‌ین كو نێزیكی رواندزێ یه) پایته‌ختێ وان بیت[14].
به‌لێ لسه‌رده‌مێ ئاشوور ناسربالێ دوویێ (883-859 ب.ز) ناڤێ ئوللوبا د دوو ده‌قان دا یێ هاتی، به‌حسێ هه‌وێن له‌شكه‌ری لسه‌ر ڤێ ده‌ڤه‌رێ دكه‌ن، د ده‌قێ ئێكێ دا هاتیه:-
باژێڕێن نیردون، لولوتا، دیررا، ئه‌ردێ ئه‌لگنو، ئوللوبا، ئه‌رباكو، نیربو، ڤه‌گوشتن (خه‌لكێ وان)، من ئێخسیر ژێ ئینان، خرابكرن، باژێڕێن وان من كرنه هه‌رفتێن خرابكری، من سوخره لسه‌ر ئه‌ردێ نائیری سه‌پاندن، سوخره و پاله‌تی، من حاكمێن خۆ دانانه وێرێ، كه‌تنه دبن به‌نیاتیێ ڤه، چه‌كێ من رۆلێ خۆ لسه‌ر ڤی ئه‌ردی نائیری ئینا، هه‌وا من یا له‌شكه‌ری ترس و سه‌هم ئێخسته د دلێ وان دا، من خویك ژ باژێڕێ داماموشا وه‌رگرت، كو ئه‌و ژی زێڕ و زیڤ و برونز و ئاسن و مه‌تاڵ و ئامانێن ئاخێ و گا و په‌ز و ده‌وار بوون[15].
د ده‌قێ دوویێ دا به‌حسێ باژێڕێ ساگگارا دكه‌تن، دبیت ئه‌و شنگار بیت، كو دكه‌ڤته د ناڤ وه‌ڵاتێ خاتتێ دا:-
باژێڕێ ساگگارا ل ئه‌ردێ ئوللوبا (جهێ) ئه‌ردێ خاتتێ، من ده‌ستێ خۆ دانا سه‌ر[16].
مه دوو ده‌قێن دی یێن هه‌ین كو بۆ مه‌لكێ ئاشووری تگلات پلێزه‌رێ سێیێ دزڤڕن، تێدا به‌حسێ ئێرشێ لسه‌ر وه‌ڵاتێ خه‌بخو دكه‌تن، د ده‌قێ ئێكێ دا هاتيیه:-
من ده‌ستێ خۆ دانا سه‌ر وه‌ڵاتێ ئوللوبووم، من هه‌می وه‌ڵاتێ خه‌بخو كره ویلایه‌ته‌كا ئاشووری، من شكلێ خۆ دانا چیایێ ئه‌لیممیرێ، د ناڤ وه‌ڵاتێ ئوللوبا دا من باژێڕه‌ك ئاڤاكر، مه ناڤ دانا سه‌ر ئاشوور ئیقیشا، خه‌لكێ وێ ره‌ڤی و من ئێك ژ مرۆڤێن خۆ كره حاكمێ وێرێ[17].
د ده‌قێ دوویێ دا به‌حسێ وان باژێڕا دكه‌تن یێن كو ده‌ستێ خۆ دانایه سه‌ر كو دكه‌ڤنه دناڤ وه‌ڵاتێ خه‌بخو دا، ئه‌ڤه ژی ده‌قێ وێ یه:-
ل هه‌می وه‌ڵاتێ ئوللوبا، باژێڕێن پیتیرو، پاریسو، تاشوخا، مانتون، سارداوری، دیوللا ئانا نال، سكپیسا، ئاشووردایا، بابوتا، لوسیا، بیسیا، كه‌لهێن وه‌ڵاتێ ئورارتو ئه‌ڤێ دكه‌ڤنه پشتا چیایێ ناڵ، د ناڤ ئه‌ردێ ئوللوبا دا من كرنه ویلایه‌ته‌كا ئاشووری[18].
پشتی سه‌د ساڵا و لسه‌روه‌ختێ مه‌لك تگلات پلیزه‌رێ سێیێ، ئاشووری شیان هێزا ئورارتیا كێم كه‌ن، ئه‌و شیان چه‌ند جارا بچنه د ناڤ وه‌ڵاتێ وان دا، به‌لێ سه‌ركه‌فتن و ده‌ستكه‌فتێن وان دبه‌روه‌خت بوون، لسه‌رده‌مێ مه‌لكێ ئاشووری سه‌رگونێ دوویێ (721-705 ب.ز) ئورارتی گه‌له‌ك لاواز بوون، پشتی هینگێ بوونه هه‌ڤالبه‌ندێن ئاشووریيان، به‌لێ ب ناڤێ حاكمێن خۆ ده‌ستهه‌ڵات دكر. دبیتن كو ئوللوبا هه‌ڤپه‌یمانا ئورارتیا بیت نه‌خاسمه پشتی وی سه‌رده‌می، ل ده‌ستپێكێ دوو جاران دگه‌ل ئاشووريیان دا كه‌ته د شه‌ڕی دا، ژبه‌ر ڤان شه‌ڕان ژی هه‌روه‌كی مه‌لكێ ئاشووری دیار دكه‌تن ئه‌و كه‌تنه دبن كنترۆلا ئاشووریاڤه، خه‌لكێ وێ ژی هاتنه ده‌ربه‌ده‌ركرن و ئاشووری ل وه‌ڵاتێ ئوللوبا هاتنه جهواركرن[19].
گرنگيیا ڤان ئێرشان ژ به‌ر هندێ بوو دا كو تخویبێن ده‌وله‌تا ئاشووری بهێنه ئێمنكرن، پشتی ئه‌ڤ ئێرشه دهاتنه كرن ئه‌و وه‌ڵاتێن دكه‌تنه دبن ده‌ستهه‌ڵاتا ئاشووريیانڤه ده‌ڤگۆتی (اعتراف) ب ده‌ستهه‌ڵاتا وان دكر، هه‌می ساڵا خویك ددانه وان و دیاری بۆ دئینان، ڤێ چه‌ندێ ژی مه‌ره‌مێن بازرگانی ژی هه‌بوون، ئه‌و رێكێن بازرگانی ب رێكا هه‌وێن له‌شكه‌ری دهاتنه ئێمنكرن، بازرگانی ژی به‌ر ب به‌حرا ناڤه‌ڕاست و ئاسیا بچویكڤه دچوو، كو ماددێن خاڤ ل وارا هه‌بوون ئاشووریيان ب كاردئینان[20].
| ژڤان ده‌قێن بزماری دخوینین كو وه‌ڵاتێ خه‌بخو رویێ ره‌خێ ژۆری و ژۆریێ رۆژهه‌ڵاتا ده‌ڤه‌را ئاشووریيان بوو. |
ژ ڤێ چه‌ندێ دیار دبیت ده‌مێ ئه‌م ڤان ده‌قێن بزماری دخوینین كو وه‌ڵاتێ خه‌بخو رویێ ره‌خێ ژۆری و ژۆریێ رۆژهه‌ڵاتا ده‌ڤه‌را ئاشووریيان بوو، ئه‌م تێدگه‌هین كو هه‌ر بزاڤه‌كا د ناڤبه‌را ڤێ ده‌ڤه‌رێ و ده‌ڤه‌را ئه‌نادۆلێ و هیتتیا و هه‌تا میتانی و ئورارتیا، ده‌ڤه‌را خه‌بخو ناڤه‌ندا كریار و چاڵاكیێن له‌شكه‌ری و سیاسی بوو، دهاته هژمارتن ئێك ژ ده‌رگه‌هێن ئابووری ژی. بۆ شرۆڤه‌كرنا جهێ خه‌بخو و كۆمكرنا پێزانینان لسه‌ر كاره‌كێ ب زه‌حمه‌ته، ئه‌م هزر دكه‌ین كو تخویبێ وێ نه‌یێ بنه‌جهـ بوو، ئه‌ڤ بگروڤه‌كێشێن د جهێ وێ یێ جوگرافی دا رێگره به‌رامبه‌ری چێكرن و تێگه‌هشتنا نه‌خشێ وێ، به‌لێ ب پشتراستكرن لسه‌ر رویدانێن شه‌ڕێ تگلات پلێزه‌رێ سێیێ دژی وه‌ڵاتێ ئوللوبا و شروڤه‌كرنا ناڤا ئه‌وا دبێژنێ (Topony) ئانكو ناڤێن جوگرافی، ئه‌م دشێین چارچۆڤه‌كێ به‌رئاقل بۆ جهێ خه‌بخو دانین.
د رێكا شرۆڤه‌كرنا سالقه‌یدێن مه‌له‌كی یێن ئاشووريیان دیار دبیتن كو ده‌ڤه‌را خه‌بخو دكه‌ڤته سه‌ر تخویبێن ده‌وله‌تا ئاشووری، هه‌ر دیسان ده‌ڤه‌را هه‌ڤڕكیێن جودا بوو، كو ژ ده‌ڤه‌را زێ یێ مه‌زن هه‌تا وه‌ڵاتێ هیتتیا دچوو ئانكو رویبارێ زێ یێ مه‌زن دبوو تخویبێ رۆژهه‌ڵاتێ ده‌ڤه‌را خه‌بخو و ئوللوبا. تخویبێ وان به‌ر ب ره‌خێ رۆژئاڤایی ڤه درێژ دبوو هه‌تا دگه‌هشته وه‌ڵاتێ هیتتیا ل ناڤه‌راستا ئاسیا و وه‌ڵاتێ ئه‌نادۆلێ، كو ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره ڤه‌دگرتن: دیاربه‌كر، گزیرتا بن عومه‌ر، ده‌ڤه‌را هه‌كاری، هیلمونێ، جیرامونێ، تیارێ، سلابكانێ، زیرێ، نیزانێ، مارساورێ، جوله‌مێرگێ و خوشه‌بێ، پاشی ده‌ڤه‌رێن ژۆريیێ جيلو و بازێ، تخوما، كوارێ، شه‌مدینان و ده‌ڤه‌رێن لسه‌ر تخویبێ ئا‌زه‌ربێجانێ ل ره‌خێ ژێريیێ رۆژهه‌ڵاتێ تركیا، دیسان ده‌ڤه‌رێن نێروه و رێكان و هه‌ردوو ره‌خێن زێ یێ مه‌زن، ده‌شتا زاخۆ، ئامێدیێ، ئه‌لقۆش، شێخان و ئاكرێ هه‌تا دگه‌هیته رواندزێ نێزیكی هه‌ڤلێرێ، ناڤه‌ندا وێ ژی ده‌شتا سنديیان بوو ل قه‌زا زاخۆ[21].
به‌لێ شوینوارناسا كورد دكتوره رافیدا عه‌بدولا قه‌ره‌داغی دبینیت كو دبیت ناڤه‌ندا وێ ده‌ڤه‌رێ گوندێ (سڵكه خبخ) بیت ئه‌ڤێ ئه‌ڤرۆكه دكه‌ڤیته ژێریيا رۆژهه‌ڵاتێ باژێڕكێ بیداغێ لسه‌ر رویبارێ خابیری ل قه‌زا زاخۆ[22].
دبیت ژی جهێ ئوللوبا بكه‌ڤیته وێ ده‌شتا درێژۆك ئه‌ڤا رویبارێ خابیری ئاڤا خۆ د ناڤ ڕا دشه‌قینیت، كو به‌روبیاڤێ خابیرێ بچویك و چیایێ ناڵ ڤه‌دگریتن، ئه‌ڤه هه‌ڤكێشا ژ هه‌میان باشتره دا ئه‌م د وان چیا و گران ڕا بگه‌هین ئه‌ڤێن دكه‌ڤنه ره‌خێ ژێريیێ وێ ده‌شتێ، ل وێرێ ژی ئه‌ڤه وه‌كی ناڤبڕه‌كێ لێدهێت و بۆ ره‌خێ ژێری درێژ دبیت هه‌تا دگه‌هته نه‌ینه‌ڤا. جهێ پێشنیازكری بۆ ئه‌ردێ ئوللوبا دگه‌ل دانه‌نیاسینا وێ یا جوگرافی دهێته نیاسین ئه‌و ژی (به‌رامبه‌ری ئه‌ردێ ئاشوور ئانكو بیت مات ئاشوور) هه‌ر وه‌كی د نڤیسینێن مله‌مێرگێ دا هاتی، ئه‌ڤه ژی دیار دكه‌تن كو ئوللوبا یا نێزیكی وه‌ڵاتێ ئاشوور بوو[23].
هنده‌ك ژی دیار دكه‌ن كو دبیتن ئه‌ردێ ئوللوبا و خه‌بخو بكه‌ڤیته ره‌خێ دى یێ چیایێ جودی داخی د ناڤ كوردستانا ژۆری دا، دیسان به‌حسێ وێ د نڤیسینێن مه‌لكێ ئاشووری ئه‌ده‌د نه‌راریێ دوویێ دا یا هاتیيه كرن، به‌حسێ وێ دكه‌تن ده‌مێ هه‌وا خۆ یا له‌شكه‌ری كریه سه‌ر وه‌ڵاتێ بازو و ئاڤڕیێ دده‌تێ كو دكه‌ڤته د ناڤ ئه‌ردێ خه‌بخو دا[24].
ئه‌ردێ ئوللوبا جاره‌كا دی هاته بسه‌روبه‌ركرن دا ببیته كه‌رته‌كێ ئه‌ردێ ئاشووريیان، دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ ژی گوهڕینێن دیمۆگرافی هاتنه كرن ئه‌ڤه ژی ژ به‌ر دویرئێخستنا بكوم یا خه‌لكێ وێ، نڤیسینێن مه‌لكێ ئاشووری تگلات پلێزه‌رێ سێیێ دیار دكه‌ن كو دبیت ملله‌تێ ئوللوبا KUR.ul-lu-ba-aa) ) ژ وێرێ هاتبنه ڤه‌گوهاستن بۆ باژێڕێ نینورتا- ئالایا Ninurta-ilaya، ل به‌رامبه‌ری ڤێ چه‌ندێ ژی خه‌لكه‌كێ دی ژ ره‌خێ رۆژئاڤایێ سوریێ یێن ئیناین و ل وه‌ڵاتێ ئوللوبا یێن جهوار كرین، ئه‌ڤه ژی ژ ڤه‌گێڕانێن هه‌شتێ یێن تۆمارێن باژێرێ كه‌لخو ئانكو نه‌مرودێ دیار دبیتن، هه‌ر دیسان دیار دكه‌ت كو ئه‌ڤێن ژ وان جهان ڤه‌گوهاستینه ئوللوبا هژمارا وان بتنێ 1223 كه‌س بوون، ئه‌ڤه ژی ب ره‌نگه‌كێ رێژه‌یی دێ كارتێكرنێ لسه‌ر هژمارا خه‌لكی ل ئوللوبا كه‌تن[25].
| دوو ناڤ دگۆتنه ده‌ڤه‌را ئوللوبا، دگۆتێ ئیهات ئوللوبا یان ژی ئیهات ئاشوور ئیقیشا pīhat Ulluba یان pīhat Ašur- iqīša، یا ئێكێ ناڤێ ده‌ڤه‌ره‌كێ بوو، یا دوویێ ژی ناڤێ باژێڕه‌كی بوو. |
دوو ناڤ دگۆتنه ده‌ڤه‌را ئوللوبا، دگۆتێ ئیهات ئوللوبا یان ژی ئیهات ئاشوور ئیقیشا pīhat Ulluba یان pīhat Ašur- iqīša، یا ئێكێ ناڤێ ده‌ڤه‌ره‌كێ بوو، یا دوویێ ژی ناڤێ باژێڕه‌كی بوو، كو مه‌لكێ ئاشووری تگلات پلێزه‌رێ سیێ ئاڤاكر بوو، به‌لێ به‌حسێ ڤی باژێڕی د ده‌قێ مله‌مێرگێ دا نه كربوو، دبیتن كو هێشتا ده‌ست ب ئاڤاكرنا وێ نه‌هاتبوو كرن ده‌مێ نڤیسینا مله‌مێرگێ هاتیه چێكرن، هه‌تا نوكه ژی ب دروستی جهێ وی باژێڕی نه‌هاتیه زانین. ئه‌گه‌ر ئه‌م خواندنه‌كا سه‌رڤه بۆ ڤه‌گێڕانا نه‌خشێ مله‌مێرگێ بكه‌ین، ئه‌و ئاڤڕیێ دده‌ته وێ چه‌ندێ كو كه‌لهه‌ك یا ل چیایێ ئیلیممیرو هه‌ی، ئه‌و یا خه‌لكێ ئوللوبا بوو[26]. دیار دبیتن ده‌مێ ئاشووريیان ئێرشی وێ ده‌ڤه‌رێ كری، خه‌لكێ ئوللوبا ره‌ڤینه وێ كه‌لهێ، به‌لێ ئه‌ڤ هزره د چ ده‌قێن دی دا نه‌هاتیيه، ب ڤی تیزوبه‌رگیزی ژی ئه‌ڤ هزره یا به‌رئاقل نینه.
تشتێ مه دهێلیته حێبه‌تی ئه‌وه كو ناڤێ ده‌ڤه‌را pīhat Ulluba یان pīhat Aššur-iqīša پشتی سه‌روه‌ختێ تگلات پلێزه‌رێ سێیێ نه‌هاتیيه، نه‌خاسمه ژى ئه‌وا گرێدای بیاڤێ گرتن و ئاڤاكرنا وێ ده‌ڤه‌رێ، د ده‌قی ژی دا هوسا هاتيیه:
“a-na KUR.Ul-lu- ba: URU.bir-tu ṣab-ta-at”
ته‌رجه‌مه‌كرنا وێ: ژ ئه‌ردێ ئوللوبا، كه‌لها وه‌رگرتی[27].
یا دیاره كو كه‌لهه جهه‌كێ گرنگه، دبیت ژی ئه‌و Ašur-iqīša بخۆ بیتن، هه‌ژيیه بێژین كو pīhat birti یان pīhatu birtu (m)/ bir-ti / tú ئه‌ڤا د ناڤ ده‌قێن سه‌روه‌ختێ سه‌رگونێ دوویێ (722-705 ب.ز) دا هاتی و پاشی بوویه ده‌ڤه‌را ژۆريیێ ده‌وله‌تا ئاشووری، دبیتن ئه‌و ده‌ڤه‌ره ئوللوبا بیتن[28].
زانایێ زمانێن كه‌ڤن سیمو پارپولا پێشنیازا وێ چه‌ندێ دكتن كو دبیتن په‌یڤا بیرتو یان بيتيررو birtu و Bitirruئه‌ڤا به‌حسێ وێ د ناڤ ئاسێگه‌هێن ئورارتیيان دا هاتیه كرن، ئه‌و بخۆ ده‌ڤه‌را ئوللوبا بیتن، چیایێ ناڵ ژی ئه‌و چیایه یێ كو نكراندیا مله‌مێرگێ لسه‌ر هاتیه نكراندن[29]. ئه‌ڤه ژی دیار دكه‌تن كو ئاشووریا باژێڕه‌كێ ئاڤاكریه نه‌ستاندیه و پاشی كریه ئاشووری ئیقیشا، به‌لێ ئه‌وان ده‌ڤه‌ره‌ك یا گرتی كو چ ناڤ لسه‌ر نه‌بوون یان ژی یا چۆل و به‌ردای بوو، پاشی ناڤێ بیرتو یێ دانایه سه‌ر، وه‌كی ناڤه‌ك بۆ ناڤه‌نده‌كا نوی هاتیه دانان.
تشته‌كێ به‌رئاقله كو ناڤێ ئیهات ئوللوبا pīhat Ulluba و ئاشوور ئیقیشا Ašur-iqīšaهاتبیته گوهڕین بۆ ئیهات بیرتو pīhat Birtuهه‌تا كو پشتی ئاڤاكرنا كه‌لهێ ژی و ناڤێ وی هاتیيه گوهڕین بۆ ئاشوور ئیقیشا به‌لێ هه‌ر دگۆتنێ كه‌لهه[30]. ناڤێ ئوكو د هه‌وا پێنجێ یا له‌شكه‌ری یا سه‌نحاریبی (405-681 ب.ز) هاتیيه، هه‌ر دیسان ناڤێ ئاتوكا و سیروكا د ده‌قێ مله‌مێرگێ دا هاتیيه، دوو گوند یێن هه‌ین كو دكه‌ڤنه نێزیكی مله‌مێرگێ دبێژنێ توكو و سركو، دبیتن ئه‌ڤه ناڤێن كه‌ڤن بن به‌لێ پویچه‌كێ یێن هاتینه گوهڕین[31]. به‌لێ نوكه ئه‌م نه‌شێین ڤێ چه‌ندێ ڤه‌بڕكه‌ین نه‌خاسمه هه‌ڤبه‌ركرنا په‌یڤێن وه‌كی ئێك، به‌لێ هه‌كه ئاڤان ناڤا گرێدان ب ناڤێن كه‌ڤن ڤه هه‌بیت، دێ یا به‌رئاقل بیت كو ده‌ڤه‌را ئوللوبا هه‌ر ئه‌و ده‌ڤه‌ره یا كو نكراندیا مله مێرگێ لێ هاتیه نكراندن.
به‌لێ لسه‌ر ناڤێن جوگرافی ئه‌وێن د ناڤ ده‌ق و سالقه‌یدێن ئاشووريیان دا هاتین، ئه‌م دشێین تخویبه‌كێ نێزیكی راستيیێ بۆ وه‌ڵاتێ ئوللوبا د ناڤ وه‌ڵاتێ خه‌بخو دا دیار كه‌ین، ناڤێ چه‌ند ده‌ڤه‌ره‌كا یێ هاتی كو ئاشووريیان هه‌وێن له‌شكه‌ری یێن كرینه سه‌ر، ئه‌و ژی:-
ئێك: ده‌ڤه‌را تورتانو turtānu به‌حسێ وێ یێ هاتيیه كرن وه‌كی ناڤه‌نده‌كا رێڤه‌برنێ، دبیتن ئه‌و گرێ بارسیب Til-Barsip بیتن، ئه‌ڤێ دكه‌ڤته سه‌ر درێژاهيیا رویبارێ فوراتی ژ ره‌خێ ژۆريیێ ده‌ڤه‌را موراد سو.
دوو: ده‌ڤه‌را نائیری Na’iri دبیتن ناڤه‌ندا وێ باژێڕێ ئامه‌دێ بیت، ب درێژاهیا ژۆریێ رویبارێ دجله‌ی ڤه‌دگریتن هه‌تا دگه‌هته وان چیایان یێن سه‌روكانیێن رویبارێ دجله‌ی ژێ دزێن[32].
سێ: ده‌ڤه‌را خلزی-ئادباری Halzi-adbari دبیتن ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره ل ره‌خێ ژۆریێ رۆژئاڤایێ ده‌ڤه‌را ئوللوبا هاتبیته ئاڤاكرن، یا به‌رئاقل ئه‌وه كو بكه‌ڤیته ده‌ڤه‌را شه‌رنه‌خێ رۆژهه‌ڵاتێ رویبارێ دجله‌ی و ژۆریێ چیایێ جودی، سه‌رباری وێ چه‌ندێ ژی ناڤێ ئوللوبا و خلزی ئه‌دباری ژ لایێ جوگرافی ڤه گه‌له‌ك تێكهه‌ل دبوو، به‌لێ یا دروست ئه‌وه كو هه‌ر ئێك ژ ڤانا ده‌ڤه‌ره‌كا ژێك جودا بوو.
چار: ده‌ڤه‌را ئوللوبا\ ئاشوور ئیقیشا Ulluba/Aššur-iqīša پشتی هینگێ ژی دگۆتێ بیرتو، یا به‌رئاقله كو ئه‌ڤ جهه ل ده‌شتا خابیرێ بچویك ل ره‌خێ ژۆریێ باژێرێ دهۆكێ هاتبیته ئاڤاكرن، ژ لایێ ژۆریێ رۆژئاڤای ڤه یا نێزیكی ده‌ڤه‌را خلزی ئه‌دباری یه، ژ لایێ ژۆریێ رۆژهه‌ڵاتی ڤه یا نێزیكی ده‌ڤه‌را ماسینویه.
پێنج: ده‌ڤه‌را ماسینو masennu د ناڤ ڤێ ده‌ڤه‌رێ دا باژێڕێ كیبشونا هه‌بوو كو دكه‌ڤته د ناڤ ئه‌ردێ كومانو\ كومینی دا و پایته‌ختێ وێ بوو، هه‌روه‌كی دهێته دیاركرن كو ئه‌و ده‌ڤه‌را ماسینویه یان ژی دگۆتێ ئه‌ییاهالو، یا درست ئه‌وه كو ده‌ڤه‌را ماسینو دكه‌ڤته ره‌خێ ژۆریێ ده‌ڤه‌را ئوللوبا لسه‌ر درێژاهيیا خابیرێ بچویك، به‌لێ ئه‌ڤ مگرتیيه (افتراض) مه دبه‌ته سه‌ر وێ چه‌ندێ كو گه‌له‌ك تێكهه‌لی د ناڤبه‌را ده‌ڤه‌را ئوللوبا و ده‌ڤه‌را ماسینو ل ره‌خێ سڵال یێ خابیرێ بچویك و ره‌خودورێن وێدا هه‌یه، ئه‌ڤه ژی نه‌یا به‌رئاقله، هه‌روه‌كی نیكولاس پوستگێت[33] پێشنیار دكه‌تن كو ده‌ڤه‌را ماسینو دكه‌ڤته ده‌ڤه‌را ئه‌ترویشێ ل ره‌خێ ژۆری و رۆژهه‌ڵاتێ ده‌شتا ئه‌لقوشێ، پشتی ڤێ دیتنێ دبیتن ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره بكه‌ڤیته ره‌خێ رۆژهه‌ڵاتێ ئوللوبا[34].
شه‌ش: ده‌ڤه‌را راب شاقی rab-šāqêڤه‌گه‌ڕیان بۆ هویركێن ڤێ ده‌ڤه‌رێ كو ژ لایێ كارلیهان كیسله‌ری ڤه ڤه‌كۆلین لسه‌ر هاتیيه كرن دبیت پایته‌ختێ وێ ته‌به‌ریه بیت ل ره‌خێ رۆژئاڤایێ رویبارێ دجله‌ی[35]. به‌لێ فورریر پێشنیاز دكه‌ت كو دكه‌ڤته ره‌خێ سرتا چیایێ زاگرۆس نه‌خاسمه ل ره‌خێ ژۆریێ رۆژئاڤایێ باژێڕێ ئاكرێ[36].
| یا به‌رئاقله كو ده‌ڤه‌را خه‌بخو ده‌ڤه‌ره‌كا به‌رفرهه ژ به‌هدینان ڤه‌دگرت ئه‌گه‌ر هه‌می ژی نه‌ڤه‌گه‌رتبیتن، ژ وان ناڤێن كو دبیتن گرێدانه‌ك ب خه‌بخو یان پاپخ ڤه هه‌بیتن ناڤێ گوندێ (بابۆخكێ) یه. |
حه‌فت: ده‌ڤه‌را ناگیر ئیكالی nāgir-ekalli پێشنیاز دكه‌ن كو ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره دكه‌ڤیته سه‌ر تخویبێن ئورارتیا ل ره‌خێ ژۆريیێ رۆژهه‌ڵاتێ وه‌ڵاتێ ئاشووریا، دێ یا به‌رئاقل بیت كو بكه‌ڤیته ده‌ڤه‌را زێ یێ مه‌زن، نیكۆلاس پوستگێت دبینیت كو دكه‌ڤیته ده‌شتا رواندزێ[37]. دبیت ژی ئه‌و گرێ خفتون بیت كو خه‌لك نوكه دبێژتێ (هاودیان) كو 10 كم یێ ژ ره‌خێ ژۆریێ رواندزێ دویره[38].
پشتی ڤه‌كۆلینا وان ده‌ڤه‌را هاتيیه كرن ئه‌ڤێن ئاشووريیان ئێرش كریه سه‌ر، ئه‌م دشێين تخویبێن وه‌ڵاتێ ئوللوبا و خه‌بخو د ناڤ چارچۆڤه‌كێ جۆگرافی دا دیاركه‌ین، كو ژ چیایێ (ناڵ) ده‌ستپێ دكه‌تن ئه‌ڤێ د نڤیسینا تگلات پلێزه‌رێ سێیێ دا ل نكراندیا مله‌مێرگێ دا هاتی، ئه‌ڤ چیایه دكه‌ڤیته ژۆريیێ باژێڕێ دهۆكێ، ده‌ڤه‌ره‌كا به‌رفرهه دكه‌ڤیته د ناڤبه‌را ڤی چیای و چیایێ مه‌تینا دا كو درێژ دبیته ده‌ڤه‌را به‌رواری باڵا د ناڤ قه‌زا ئامێدیێ دا و ده‌ڤه‌را گولیا و سندیا ل ره‌خێ قه‌زا زاخۆ. ب كارئینانا وان داتایا یێن زانایێ بزماریا (شیگویی یامادای) د ڤه‌كولینا خۆ دا لسه‌ر توخیبێن ده‌ڤه‌را ئوللوبا دبیتن (نه‌خشه‌وارێ/1) توخویبێن د ناڤبه‌را ئورارتیا و ئاشووریا دا بن، یا به‌رئاقله كو ده‌ڤه‌را خه‌بخو ده‌ڤه‌ره‌كا به‌رفرهه ژ به‌هدینان ڤه‌دگرت ئه‌گه‌ر هه‌می ژی نه‌ڤه‌گه‌رتبیتن. ژ وان ناڤێن كو دبیتن گرێدانه‌ك ب خه‌بخو یان پاپخ ڤه هه‌بیتن ناڤێ گوندێ (بابۆخكێ) یه كو دبیتن ژ ناڤێ پاپخ یان چیا هاتبیتن، به‌لێ ئه‌م نه‌شێین ڤێ چه‌ندێ بنه‌جهـ كه‌ین هه‌تا ڤه‌كولینێن پاشه‌ڕۆژێ ڤێ چه‌ندێ دیار دكه‌ن.
نه‌خشێ/1: تخویبێن ئورارتی و ئاشووریا، د ناڤ دا ژی ده‌ڤه‌را خه‌بخو و ئوللوبا دیار دكه‌ن، نه‌خشه ژ لایێ: Yamada, Shigeo., Op. Cit, p 40
ژێده‌ر
ا: كوردی و عه‌ره‌بی
- جميلي، عامر عبدالله، “دراسة جغرافية وتحقيقات بلدانية في مقاطعة خبخ ḫabḫu في ضوء المصادر الآشورية،” اثار الرافدين، العدد 5، الموصل، 2020.
- ساكز، هاري، عظمة بابل، ترجمة: عامر سليمان، الموصل: دار الكتب والنشر، 1978.
- قرداغي، رافده عبد الله، كوردستان العراق في التاريخ القديم في ضوء المصادر المسمارية من الالف الثالث حتى 612 ق. م، اطروحة دكتوراه غير منشورة، سليمانية: جامعة السليمانية، 2008.
- قرداغي، فاضل، ولاتی ئوللوبا و نه‌خشه‌كه‌ى مله‌مێرگی، كاروان، (ئه‌مينداره‌تی گشتى لاوان، باله‌خانه‌ى دار الافاق العربية)، ژماره 40، 1986.
ب: بیانی
- ASTOUR, MICHAEL C., “semites and Rurrians in Northern Transtigris.” OWEN, D. I. and M. A MORRISON. STUDIES ON THE CIVILIZATION AND CULTURE OF NUZI AND THE HURRIANS. Vol. 2. Indiana: Printed in the United States of America, 1987.
- Ebeling, Erich and Bruno Meissner., Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archaologie. De Gruyter, 2016.
- Grayson, A. Kirk., Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114-859 BC). The ROYAL INSCRIPTIONS OF MESOPOTAMIA. Vol. 2. Toronto Buffalo London: UNIVERSITY OF TORONTO PRESS, 2002.
- Herzfeld, Ernst., The Persian Empire. Wesbaden, 1968.
- Kessler, Karlheinz., Untersuchungen zur historischen Topographie Nordmesopotamiens: v. Ed. Ludwig Reichert Verlag. Wiesbaden: nach keilschriftlichen Quellen des 1. Jahrtausends, 1980.
- Marf, Dilshad., “Re-identifying the Ḫiptunu Town and Andaruttu Mountain.” Akkadica 136 (2015).
- Parpola, Simo., Letters from Assyrian Scholars to the Kings Esarhaddon and Assurbanipal, II: Commentary and Appendices. Vol. 5/2. Neukirchen: AOAT Neukirchen–Vluyn., 1983.
- Postgate, J. Nicholas., ” Assyria: The home provinces.” Neo-Assyrian Geography (1995).
- Postgate, J. Nicholas., “The inscription of TIGLATH-PILESER 3 AT MILA MERGI.” SUMER 29.1-2 (1973).
- Yamada, Shigeo., “Ulluba and its Surroundings: Tiglath-pileser III’s Province Organization Facing the Urartian Border.” Parpola, Simo. STATE ARCHIVES OF ASSYRIA STUDIES. Vol. 28. Helsinki: Printed in the USA, 2018.
[1]. Ebeling, Erich and Bruno Meissner., Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archaologie. De Gruyter, 2016, pp 307-310;
جميلي، عامر عبدالله، “دارسة جغرافية وتحقيقات بلدانية في مقاطعة خبخ ḫabḫu في ضوء المصادر الآشورية،” اثار الرافدين، العدد 5، الموصل، 2020، ص 101.
[2]. Ebeling, Erich and Bruno Meissner., Op. Cit, p 308;
جميلي، عامر عبدالله، المصدر السابق، ص 101-102.
[3]. جميلي، عامر عبدالله، المصدر السابق، ص 101.
[4]. Ebeling, Erich and Bruno Meissner., Op. Cit, p 308-310.
[5]. Herzfeld, Ernst. The Persian Empire. Wesbaden, 1968, p 200.
[6]. ASTOUR, MICHAEL C., “semites and Rurrians in Northern Transtigris.” OWEN, D. I. and M. A MORRISON. STUDIES ON THE CIVILIZATION AND CULTURE OF NUZI AND THE HURRIANS. Vol. 2. Indiana: Printed in the United States of America, 1987, p 24.
[7]. Grayson, A. Kirk., Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114-859 BC). The ROYAL INSCRIPTIONS OF MESOPOTAMIA. Vol. 2. Toronto Buffalo London: UNIVERSITY OF TORONTO PRESS, 2002, p 19.
[8]. Grayson, A. Kirk., Assyrian Rulers of the Early First Millennium, p 42.
[9]. Ibid, p 44.
[10]. Ibid, p 52.
[11]. Ibid, p 89.
[12]. Yamada, Shigeo., “Ulluba and its Surroundings: Tiglath-pileser III’s Province Organization Facing the Urartian Border.” Parpola, Simo. STATE ARCHIVES OF ASSYRIA STUDIES. Vol. 28. Helsinki: Printed in the USA, 2018, p 11.
[13]. Postgate, J. Nicholas., “The inscription of TIGLATH-PILESER 3 AT MILA MERGI.” SUMER 29.1-2 (1973), p 51.
[14]. قرداغی، فاضل، “ولاتی ئوللوبا ونە‌خشە‌كە‌ی مله‌مێرگێ “، كاروان، (ئه‌مینداره‌تی گشتی لاوان، باله‌خانه‌ی دار الافاق العربیه)، ژماره 40، 1986، ل 4.
[15]. Grayson, A. Kirk., Assyrian Rulers of the Early First Millennium, p 262.
[16]. Ibid, p 349.
[17]. قرداغي، فاضل، ژێده‌رێ به‌رێ، ل 7.
[19]. هه‌ر ئه‌و ژێده‌ر، ل 5.
[20]. ساكز، هاري، عظمة بابل، ترجمة: عامر سليمان، الموصل: دار الكتب والنشر، 1978، ص 111.
[21]. جميلي، عامر عبد الله، المصدر السابق، ص 100.
[22]. قرداغي، رافده عبد الله، كوردستان العراق في التاريخ القديم في ضوء المصادر المسمارية من الالف الثالث حتى 612 ق، م، اطروحة دكتوراه غير منشورة، سليمانية: جامعة السليمانية، 2008، ص 90.
[23]. Yamada, Shigeo., Op. Cit, p 27.
[24]. جميلي، عامر عبد الله، المصدر السابق، ص 101.
[25]. Yamada, Shigeo., Op. Cit, p 27.
[26]. Yamada, Shigeo., Op. Cit, p 27.
[27]. Parpola, Simo., Letters from Assyrian Scholars to the Kings Esarhaddon and Assurbanipal, II: Commentary and Appendices. Vol. 5/2. Neukirchen: AOAT Neukirchen–Vluyn., 1983, p 318.
[28]. Yamada, Shigeo., Op. Cit, p 28.
[29]. قرداغي، فاضل، ژێده‌رێ به‌رێ، ل 8.
[30]. Yamada, Shigeo., Op. Cit, p 28.
[31]. قرداغي، فاضل، ژێده‌رێ به‌رێ ، ل 9.
[32]. Yamada, Shigeo., Op. Cit, p 33.
[33]. Postgate, J. Nicholas., ” Assyria: The home provinces.” Neo-Assyrian Geography (1995), p 8-9.
[34]. Yamada, Shigeo., Op. Cit, p 34.
[35]. Kessler, Karlheinz., Untersuchungen zur historischen Topographie Nordmesopotamiens: v. Ed. Ludwig Reichert Verlag. Wiesbaden: nach keilschriftlichen Quellen des 1. Jahrtausends, 1980, pp 59-62.
[36]. Yamada, Shigeo., Op. Cit, p 35.
[37]. Ibid, p 35-36.
[38]. Marf, Dilshad., “Re-identifying the Ḫiptunu Town and Andaruttu Mountain.” Akkadica 136 (2015): 127-140.
