پەیوەندیێن میر بەدرخانی و ئێزدین شێری د ناڤبەرا بەلگەنامێن ئۆسمانی و رۆژنامەڤانییا بریتانی دا
د. صلاح هرۆری
بابەتێ پەیوەندیێن میر بەدرخانی و پسمامێ وی ئێزدین شێری بابەتەكێ گرنگە، ئەو ژی ژبەر رۆلێ ئێزدین شێری دهەلوەشاندنا میرگەها بۆتان دا، دەمێ دەولەتا ئۆسمانی دەست ب هێرشێ ل دژی میر بەدرخانی كری ئێزدین شێری چەپەرێن بەرگریێ هێلان و خو گەهاندە رێزێن لەشكه‌رێ ئۆسمانی.
ئەڤی بابەتی بەرسڤا چەند پرسیارا دایە، چ پەیوەندی دناڤبەرا میر بەدرخانی و ئێزدین شێری دا هەیە؟، بۆچی ئێزدین شێری خۆ گەهاندیە رێزێن له‌شكه‌رێ ئۆسمانی؟ بەلگەنامێن ئۆسمانی و رۆژنامەڤانیا بریتانی چەوا بەحسێ ڤی بابەتی كریە؟
ژبۆ شرۆڤەكرنا بابەتی مە هەولدایە ئێزدین شێری بدەین ناسكرن و بزاڤا وی یا سالا 1854-1855 بەرچاڤ بكەین و بابەتێ پەیوەندیێن وان بەحس بكەین، پاشان بەحسێ ڤێ هەڤركیێ د بەلگەنامێن ئۆسمانی دا وەك ژێدەركێ گرنگێ بابەتی ل گەل هەبوونا ڤان پەیوەندیان د رۆژنامەیا بریتانی دا بكەین، بێ گومان ژی ژێدەرێن مە چەند پەرتووك و رۆژنامەیێن بریتانی بوون، و دلیستا ژێدەران دا هاتینە رێزكرن.
ئێزدین شێر و بزاڤا سالا 1854-1855:
| پشتی بزاڤا ئێزدین شێری یا دناڤبەرا سالێن 1854-1855 ب داوی هاتی دهێتە گرتن و ڤەگوهاستن بۆ یونانێ و ل سالا 1858 دەولەتێ ناسناڤێ پاشا دایێ. ل سالا 1868 وەغەركریە. |
ئێزدین شێر كوڕێ میر سەیفەددینی یە، و سەیفەددین برایێ عەبدال خانێ(بابێ میر بەدرخانی)یە، ئانكو ئێزدین شێر پسمامێ میر بەدرخانی یە. رامانا ناڤێ وی شێرێ خودێ یە(اسدالله). د ژێدەران دا ناڤێ وی ب گەلەك شێوازان هاتیە، وەكی: عزالدین شێر، یەزدانشێر، ئێزدینشێر. پشتی بزاڤا وی یا دناڤبەرا سالێن 1854-1855 ب داوی هاتی دهێتە گرتن و ڤەگوهاستن بۆ یونانێ و ل سالا 1858 دەولەتێ ناسناڤێ پاشا دایێ. ل سالا 1868 وەغەركریە. (1)
ل ناڤبەرا سالێن 1854-1855 ئێزدین شێری بزاڤەك ل دژی دەولەتا ئۆسمانی دەسپێكر، وەسا دیارە، كو رویدانێن شەرێ قرم (1853 – 1856) د ناڤبەرا دەولەتا ئۆسمانی و رۆسی دا، و سەروبەرێ ئابووری یێ خراب ل كوردستانێ، كو ژ ئەنجامێ سیاسەتا دەولەتا ئۆسمانی ژ بۆ وەرگرتنا باجێ ژ دەڤەرێن كوردی، ژبەر كاودانێن شەری دەولەتێ باجەكا زێدە وەرگرتیە و توندی ل دەمێ وەرگرتنا باجێ بكارئینایە، بێ گومان ئەڤان كاران ل گەل هەولێن دەولەتا رۆسی ژبۆ پەیداكرنا پەیوەندیان ل گەل سەركردە و سەرۆك هۆزێن كوردی ل گەل ئەگەرێ كەسایەتی دەمێ ئێزدین شێر ژ حاكمداریا كوردستانێ دهتیە دویركرن، رۆلێ خوە د دەسپێكا ئەڤێ بزاڤێ دا هەبوو. (2)
| رویدانیێن بزاڤا ئێزدین شێری ل دەسپێكا سالا 1854 ل باژێرێ جزیرێ دەسپێكر، و ب ماوەكێ كێم باژێرێ بەدلیس ژی هاتە گرتن، و ئەڤێ سەركەفتنێ هاریكاریا ئێزدین شێری كر، كو دەڤەرا باشورێ وانێ بگریت |
رویدانیێن بزاڤا ئێزدین شێری ل دەسپێكا سالا 1854 ل باژێرێ جزیرێ دەسپێكر، و ب ماوەكێ كێم باژێرێ بەدلیس ژی هاتە گرتن، و ئەڤێ سەركەفتنێ هاریكاریا ئێزدین شێری كر، كو دەڤەرا باشورێ وانێ بگریت، و ب هاریكاریا لاوێ میر بەدرخانی (تێلی بەگی)، ل دەسپێكا سالا 1855 ئەردێ بزاڤێ پتر بەرفرەه بوو، پشتی باكورێ كوردستانا باشور و رۆژئاڤا هاتنە گرتن، ئیزدین شێری ب هاریكاریا له‌شكه‌رێ بزاڤێ باژێرێ سێرتێ گرت، پشتی شیایی خوە ل بەر هەوەكا له‌شكه‌رێ توركی بگریت. ل دویماهیا زڤستانا سالا 1855، مللەتێن ل كوردستانێ دژیان گەهشتنە رێزێن بزاڤێ، وەكی ئەرمەن و ئاسور و یونانیان. ل وی دەمێ هێرشێن ئێزدین شێری بەرەڤ وان و ئەرزەرومێ دچوون، ب مەرەما خوە نێزیكرنا له‌شكه‌رێ روسی و چێكرنا پەیوەندیێن له‌شكه‌ری دگەل رۆسان، بەلێ ئەڤ نەخشە بجه نەهات چونكە له‌شكه‌رێ رۆسان نەخشێ خوە گوهۆری و ژ دەڤەرێ خو ڤەكێشا، ئەڤێ چەندێ ژی ئێزدێن نەچار كر كو ل گەل سەركردایەتیا له‌شكه‌رێ ئۆسمانی دانووستاندنا بكەت، قونسلێ بەریتانی ل مووسلی ژی ئێزدین شێر قایل كر، كو خوە بدەتە دەستێ ئۆسمانیان، كو دێ ژیانا وی هێـتە پاراستن و ناهێتە گرتن، بەلێ ئەڤ پەیمانە بجهـ نەهات، و ئێزدین شێر هاتە گرتن، پاشان بۆ ئیستەنبوولێ هاتە هنارتن. (3)
| قونسلێ بەریتانی ل مووسلی ژی ئێزدین شێر قایل كر، كو خوە بدەتە دەستێ ئۆسمانیان، كو دێ ژیانا وی هێـتە پاراستن و ناهێتە گرتن، بەلێ ئەڤ پەیمانە بجهـ نەهات، و ئێزدین شێر هاتە گرتن |
بەلگەنامێن ئۆسمانی و پەیوەندیێن میر بەدرخانی و ئێزدین شێری:
بابەتێ پەیوەندیێن میر بەدرخانی و ئێزدین شێری بابەتەكێ نوی نینە، بەلكو ره و ریشالێن دیرۆكی هەنە، هەرچەند د دیرۆكا میرگەها بۆتان دا بابەتێ هەڤركییا ناڤخۆیی دیارده‌یه‌كا بەرچاڤا دیرۆكا میرگەها بۆتان بوو، چەند نموونە ژی هەنە و دیار دكەن، كو هەڤركی دناڤبەرا ئەندامێن میرێن میرگەها بۆتان دا هەبوو، هەر ژ دەسپێكا چەرخێ شازدێ زایینی تا سەردەمێ میر بەدرخانی ئەڤ هەڤركی یە هەبوو. (4)
میرگەها بۆتان ل سەردەمێ میر بەدرخانی و بتایبەتی دەمێ میرگەه ل سالا 1846 تۆشی هێرشا ئۆسمانییان دبیت، بابەتێ په‌یوەندیێن میر بەدرخان و ئێزدین شێری دیار دبن، هندەك ژێدەر دیار دكەن: دەمێ دەولەتا ئۆسمانی د هێرشا خو یا ئێكێ دا ل دژی میر بەدرخانی تۆشی شكەستنێ بووی پەنا برە بەر ئێزدین شێری و شیا رازی بكەت كو هاریكاریا دەولەتێ بكەت ل دژی میر بەدرخانی، وی سەردەمی ئێزدین شێر سەركردێ له‌شكه‌ری یێ میرگەهێ بوو، ئێزدین شێر بەرامبەری گرتنا دەستهەلاتێ ل میرگەها بۆتان پشتی میر بەدرخانی بڤێ چەندێ رازی بوو. (5)
د بەلگەنامێن ئۆسمانی دوو بۆچوون ل سەر پەیوەندیێن ئێزدین شێری ل گەل له‌شكه‌رێ ئۆسمانی هەنە، د پەرتووكا (صفحات من تاریخ الكرد و كردستان الحدیث فی الوثائق العثمانیە (1840-1915)دا، كو ژ ئامادەكرنا د.خلیل علی مراد و د. عبد الفتاح علی یحیی البوتانی یە، هاتیە: والیێ دیار بەكرێ خەیری پاشا نامەك ل 3 /5/1847 بۆ ئێزدین شێری هنارتیە، كو خۆ بدەت دەستێ دەولەتا ئۆسمانی، چونكە دیار بەكرێ ژ جزیرێ دویر بوو، لەورا ئەو چوویە مووسلێ و خو راده‌ستی ئەسعەد پاشا والیێ مووسلێ كریە. دنامەكا دی یا ئەسەعەد پاشای والیێ مووسلێ هاتیە: ئێزدین شێر ژ میر بەدرخانی رەڤییە و خۆ گەهاندییە زاخۆ، و هێزەكا له‌شكه‌ری هنارتیە دەڤەرێ بۆ پێشوازیا وی و ب رێز ڤە ئەو هاتیە مووسلێ، هاتنا وی بۆ ناڤ رێزێن دەولەتێ دێ بیتە ئەگەر بۆ شكەستنا میر بەدرخانی. (6) بەلێ سینان هاكان د پەرتووكا كورد و بەرخودانەكانی 1817-1867 لە بەلگەنامەكانی ئەرشیفی عوسمانیدا، دیار دكەت: والیێ مووسلێ ئەسعەد پاشا د نامەكێ دا ل29/5/1847 نڤیسیە ئێزدین بەگ كۆرێ سەیفەددین بەگ خۆ گەهاندیە لەشكه‌رێ ئۆسمانی و پالپشتیا خۆ بۆ دەولەتێ راگەهاندیە. (7)
| هەرچەوا بیت، ئێزدین شێری خۆ گەهاندبیت له‌شكه‌رێ ئۆسمانی یان دەولەتێ خۆ گەهاندبیت ئێزدین شێری، بەلێ خالا گرنگ ئەوە پەیوەندی دناڤبەرا میر بەدرخانی و ئێزدین شێری دا د نەخۆش بوون. |
هەرچەوا بیت، ئێزدین شێری خو گەهاندبیت له‌شكه‌رێ ئۆسمانی یان دەولەتێ خو گەهاندبیت ئێزدین شێری، بەلێ خالا گرنگ ئەوە پەیوەندی دناڤبەرا میر بەدرخانی و ئێزدین شێری د نەخۆش بوون، ژبەر ڤی ئەگەری ئەوی پەیوەندی ب دەولەتێ كریە بۆ هندەك مەبەستێن دەستهەلاتێ.
وەسا دهێتە خویاكرن، كو ژبلی حەزا ئێزدین شێری بۆ وەرگرتنا حوكمی، چەند فاكتەرێن دی ئێزدین شێر پالدایە هاریكاریا ئۆسمانییان بكه‌ت، ئەو ژی:
ئێك: تۆلڤەكرن ژ میر بەدرخانی، چونكە میر بەدرخانی بابێ وی سەیفەددین ژ حوكمێ دویركریە، دەمێ میر عەبدال دچیتە بەردلۆڤانیا خودێ ل دویڤ یاسا حوكمی سەیفەددین دبیتە میر بەلێ میر بەدرخانی ئەو دویركر و ل جهێ بابێ خۆ وەك میر رونشتیە. (8) دوو: دەمێ دەولەتێ ل سالا 1838 هێرشی سەعید بەگی خودانێ كەلا گۆركێلێ ( كو خالێ ئێزدین شێری یە)كری، پەیوەندی دناڤبەرا میر بەدرخانی و ئێزدین شێری نەخۆش بوو. (9)
سێ: بابەتەكێ دی یێ كەسایەتی دناڤبەرا میر بەدرخان و ئێزدین شێری دا هەبوو، ئەو ژی د سترانا دیرۆكی دا هەیە، كو میر بەردخانی خۆشتڤیا ئێزدین شێری (قەشەم) ل خو مەهر كریە. (10)
| هندەك ژێدەرێن دی بەروڤاژی ڤێ چەندێ دیاردكەن، و دبێژن ئێزدین شێر یێ گرتی بوو، دەمێ هێرشا ئۆسمانی ل سالا 1847 هاتیە سەر بۆتان. |
ل دویڤ ئەڤا مە ل سەری دیاركری خیانەتا ئێزدین شێری ئەگەرێ سەرەكی بوو بۆ ب دویماهی هاتنا بەرگریا میر بەدرخانی. بەلێ هندەك ژێدەرێن دی بەروڤاژی ڤێ چەندێ دیاردكەن، و دبێژن ئێزدین شێر یێ گرتی بوو، دەمێ هێرشا ئۆسمانی ل سالا 1847 هاتیە سەر بۆتان، نە وەكی ژێدەرێ ل سەری دیار كری كو سەركردێ له‌شكه‌ری یێ میر بەدرخانی بوو. (11)
ئەو ژێدەرێن ب بۆچوونا دووێ قایل دبن، گونەها ڤی بابەتی یان ڤان پێزانینان دكەنە دستۆیێ سورەیا بەدرخانی دا، كو وی بۆ جارا ئێكێ ئەڤ باسە كریە، ئەو ژی ژبەر وێ هەڤركیا دناڤبەرا بنەمالا وی (بەدرخان) و بنەمالا سەیفەددینی دا، چونكی سورەیا بەدرخان ژبنەمالا میر بەدرخانی یە و ئێزدین شێر ژی ژبنەمالا سەیفەددینی یە، ژبەر چەند ئەرگەرێن مە بەحسكرین پەیوەندی دناڤبەرا میر بەدرخانی د نەخۆش بوون، لەوا ل سەردەمێ حوكمێ میر بەدرخانی ل بۆتان بۆ مووسلێ هاتیە دویركرن. (12)
رۆژناما بریتانی و پەیوەندیێن میر بەدرخانی و ئێزدین شێری:
رۆژناما بریتانی ژی ئاماژە ب ڤان پەیوەندییان كریە، دەمێ بەحسێ بابەتێ پەیوەندیێن میر بەدرخانی ل گەل ئاسووریێن دەڤەرا هەكاری كری، ئانكو ب بابەتێن جودا بەحسێ پەیوەندیێن میر بەدرخانی و ئێزدین شێری نەكریە، بتنی د پەراوێزا بابەتێ میر بەدرخانی و ئاسووریان دا ئەڤ بابەتە هاتیە بەحسكرن، ئانكو رۆژناما بریتانی ب كورتی بابەت بەحس كریە.
رۆژناما (Daily News) ئاماژە ب دووبەرەكییا میر بەدرخان و ئێزدین شێری كریە، دەمێ دیار دكەت:
هەژمارەك ژ چەكدارێن له‌شكه‌رێ میر بەدرخانی مەیدانا شەری بجه هێلایە و رەڤینە، سەرۆك هۆزەكێ ( رۆژنامێ ئێزدین شێر كریە سەرۆك هۆز) دی یێ كورد ئەوژی ئەردیشێر بەگ (Ardicher Bey) ئانكو (ئێزدین شێر)، دووبەرەكی ل گەل بەدرخانی بەگی هەبوو و دبێژن؛ پتر ژ بەدرخان بەگی كاریگەرییا خو ل سەر كوردان بجه هێلایە. (13)
ژ گۆتنا رۆژنامێ چەند خال دیاردبن، ئێك : هەبوونا دووبەرەكیێ دناڤبەرا میر بەدرخانی و ئێزدین شێری دا. دوو: جهێ ئێزدین شێری دناڤ هۆزێن كوردی دا. سێ : كارگەرییا ڤەكێشانا وی ل سەر چەپەرێ میر بەدرخانی.
رۆژناما (Morning Post) ئەگەرەكێ دی یێ ڤێ هەڤركیێ دیار دكەت، ئەو ژی رۆلێ مارشمعوونی یە، كو سەرۆكێ دینی و دنیەوی یێ ئاسووریان ل دەڤەرا هەكاری بوو، دڤێ رۆژنامێ دا هاتیە: د سالێن بوری دا مارشەمعونی دەست ب پیلانگیریێ ل دژی بۆتان كریە، سەركەفتن د پلانێن خو ئینایە دەمێ هەڤركی دناڤبەرا میرین كوردان دا دروستكری؛ وەكی دەمێ ئێزدین شێری، كو رۆژنامێ ئەو ب شاشی كریە كورێ برایێ میر بەدرخانی پێشنیار كری بچتە جهێ بەدرخانی، میر بەدرخان ب ئەڤان پیلانا یێ ئاگەهدار بوو . (14)
| ژبەر كارێ ئێزدین شێری و هاریكاریا دەولەتێ وەسا دیارە ئەو هاتیە خەلاتكرن و كریە دەستهەلادارێ دەڤەرێن نێزیك بۆتان مینا باژێرێ مێردینێ. |
ل جهەكێ دی یێ ڤێ رۆژنامێ هاتیە : ئێزدین شێری و سەركردێ له‌شكه‌رییێ ئەوێ بوو، و بۆ دەستهەلاتداریێ ل جهێ میر بەدرخانی هاتییە دەست نیشانكرن، هندەك ژ شێخ و مەلایێن ل گەل میری چووینە گوندێن خو و خۆ مژیلی نڤێژ و پەرستنا خۆدای كرینە، داكو ب ئەڤێ رێكێ خو ژ سزایێ هێزێن ئۆسمانی ب پارێزن. (15)
دڤێ گوتنێ دیار دبیت ، دەولەتا ئۆسمانی ژبۆ رازیكرنا ئێزدین شێری، كو جهێ میر بەدرخانی بگریت كاركریە، هەتا دەولەتێ هەولدایە كەسایەتیێن ئایینی ژ میر بەدرخانی دویر بكەت، ب مەبەستا لاوازیكرنا چەپەرێ میر بەدرخانی.
ژبەر كارێ ئێزدین شێری و هاریكاریا دەولەتێ وەسا دیارە ئەو هاتیە خەلاتكرن و كریە دەستهەلادارێ دەڤەرێن نێزیك بۆتان مینا باژێرێ مێردینێ، رۆژناما ناڤبری دیار دكەت: دەولەتێ ئێزدین شێر كرە حاكمێ هەردوو دەڤەرێن بۆتان و مێردین، ڤەگەراندنا كوردستانێ ل ژێر دەستهەلاتا ئاسایی یا دەولەتێ د دیروكا ئەڤان وەلاتان دا راستیەكا هەرا گرنگ و بەرچاڤ بوو. (16)
ژ گوتنا ڤان رۆژناما دیار دبیت، كو هەڤركی دناڤبەرا میر بەدرخانی و ئێزدین شێری دا هەبوو، دەولەتێ و لایەنێن گرێدای وێ ڤە هەولێن تێكچوونا ڤان پەیوەندییان دایە، بەلێ د هندەك خالان دا ئەڤان رۆژناما شاشی هەبوون، و ئێزدین شێر كریە كۆرێ برایێ میر بەدرخانێ بۆ نموونە، چونكە وەكی مە گوتی ئەو پسمامێ میر بەدرخانی یە، رەنگە ئەڤە ژی ژ هندێ هاتبیت، كو رۆژنامێ دەنگ وباس ژ ژێدەرێ دووێ وەرگرتینە، ئانكو ژ كەسێن ل كوردستانێ كاركرین نە وەرگرتینە، ل دویماهیێ ژی دى بێژین رۆژناما بریتانی پێزانینێن باش ل دۆر ڤی بابەتی نڤیسینە، لەورا ئەڤ رۆژنامە دبنە ژێدەر بۆ بابەتێ پەیوەندیێن میر بەدرخانی و ئێزدین شێری.
ژێدەر:
(1) لدۆر ژیانا ئێزدین شێری بنێرە: كونێ رەش، انتفاضه یزدانشیر البوطانی (1854- 1855) مجلە متین، العدد(57) تشرین الاول، (دهوك، 1996).
(2) د.عبدالله العلیاوی، كردستان فی عهد الدولە العثمانیە من 1851-1914، دراسە فی التاریخ السیاسی، (السلیمانیە،2005) ص 70-77.
(3) سەبارەت بزاڤێ بنێرە: جلیلی جلیل، من تاریخ الامارات فی الامبراطوریە العثمانیە فی النصف الاول من القرن التاسع عشر، ترجمە د.محمد عبدو النجاری، (بیروت، 1987) ص 152؛ ابو شوقی (اعداد) لمحات من تاریخ الانتفاضات و الثورات الكردیە، (بیروت،1978) ص 26-28.
(4) وەكی وێ هەڤركییا دناڤبەرا میر بەدرێ كۆرێ شاه عەلی بەگی و برایێ وی میر ناسری ل سالێن سیها ژ چەرخێ شازدێ، بۆ پتر ل سەر ڤی بابەتی بنێرە، د.سەلاح محمەد سەلیم هروری، میرگەها بۆتان د چاخێ میر بەدرخانی دا (1821-1847) ڤەكۆلینەكا دیرۆكی سیاسی، هەولێر، 2006، ل ل 31-32.
(5) ن.ا.خالفین: الصراع علی كردستان “المسألە الكردیە فی العلاقات الدولیە خلال القرن التاسع عشر” ترجمە د. احمدعثمان ابوبكر، (بغداد،1969) ص 62-63.
(6) د.خلیل علی مراد و د. عبد الفتاح علی یحیی البوتانی، صفحات من تاریخ الكرد و كردستان الحدیث فی الوثائق العثمانیە (1840-1915) اربیل، 2015، ص 30-31.
(7) سینان هاكان، كورد و بەرخودانەكانی 1817-1867 لە بەلگەنامەكانی ئەرشیفی عوسمانیدا، وەرگیرانی لە توركییەوە بەكر شوانی، هەولێر،2012 ، ل 230.
(8) كونێ رەش، المصدر السابق، ص 111.
(9) مالمیسانژ، بدرخانیو جزیرە بوتان و محاضر إجتماعات الجمعیە العائلیە البدرخانیە، ترجمە شكور مصطفی، (أربیل،1998). ص145.
(10) كونێ رەش، المصدر السابق، ص 111.
(11) مالمیسانژ، المصدر السابق، ص 62.
(12) هروری، ژێدەرێ بەرێ، ل 142-143.
Daily News (London), June 24, 1847(13).
Morning Post, November 16, 1846 (14)
Morning Post, December 22, 1847; Freemans Journal, August 18, 1847. (15)
Morning Post, December 22, 1847. (16)
