خوه‌كوشتن د نه‌رینا فیلۆسۆفییێ دا
ئومێد سەگڤان
پەیمانگەها تەکنیکى رواندز یا تایبەت- زاخۆ
خوه‌كوشتن هه‌ڤواته‌یا مرنێ دستینت، ژ به‌ر ڤێ یه‌كێ بوویه مژاره‌ك پڕ گرنگ د فیلۆسۆفيیا كه‌ڤن و یا نوو ده. مه‌زنترین دیارده، كو مرۆڤی گرنگی پێ دابت و رێز و حورمه‌ت لێ گرتبت، دیارده‌یا مرنێ یه.[1] ئه‌ڤ رێز و حورمه‌ته، دبت كو ژ ئه‌نجامێ ترس و رازه‌ك پڕ كوور په‌یدابوویه، كو ب هزاران ساله، مرۆڤ ل په‌ی دگه‌ڕت، ژ بۆ كو ڤێ نهێنیێ بدت ناسكرن، لێ به‌لێ پرسیاركرن سه‌باره‌ت ڕامانا مرنێ، یه‌ك ژ پرسێن هه‌ره گرنگ یێن فیلۆسۆفيیێ نه و به‌رده‌وام مرۆڤ ماتمایی كرینه.
| مرۆڤ تاكه بوونه‌وه‌ره، هایا وی ژ مرنا وی هه‌بت و هزرێ تێ دا بكت، لێ به‌لێ بوونه‌وه‌رێن دى، ئاگه‌ھ ژ مرنا خوه نینه. |
ئه‌م دكارن ڤێ مژارێ ل سه‌ر دو ده‌سته‌یان (Subjective) و (Objective) پارڤه بكن، هندەك مرنێ وه‌ك دیارده دبینن، كو ل جیهانا ژ ده‌رڤه روی ددت و تایبه‌ت نینه ب مرۆڤی ڤه، به‌لكو گرێدایی ب هه‌موو گیانه‌وارن ڤه‌یه. باوه‌ريیا ده‌سته‌یه‌‌ك دى، د ده‌رباره‌ی مرنێ دا وه‌هایه، كو ب ته‌نێ تایبه‌ته ب مرۆڤی ڤه و مرۆڤ تاكه بوونه‌وه‌ره، هایا وی ژ مرنا وی هه‌بت و هزرێ تێ دا بكت، لێ به‌لێ بوونه‌وه‌رێن دى، ئاگه‌ھ ژ مرنا خوه نینه و هایا وان د ڤێ مژارێ ده كز و نه‌كارایه.[2] دلگرانيیا مرۆڤی ل هه‌مبه‌ر مرنێ وه‌كریه كو پرسا مرنێ ببت یەك ژ گرنگترین پرسێن مرۆڤی و فیلۆسۆفییێ.[3] دیسان بوویه سه‌ده‌مه‌ك مه‌زن، مرۆڤی هزر ل نه‌مرییێ كربت و بێهتر ب ژیانێ ڤه بهێت گرێدان. سه‌باره‌ت په‌یوه‌نديیا ژیان و مرنێ، ب گشتی “هندەك فیلۆسۆف د وێ باوه‌رێ دانه مرن بهایی ددت ژیانێ. هندەکێن دى به‌رۆڤاژی ڤێ بۆچوونێ نه، مرن ژیانێ بێبه‌ها دكت.”[4]
مرن مژاره‌ك سهرهكى بوویه، د فیلۆسۆفیا كه‌ڤنار دا، یێن وه‌كه (فیساگۆڕ، هیراكلیتس، سوكرات، پلاتون، ئه‌پیكۆرس، سێنێكا و قوتابخانا ره‌واقی)، ل سه‌ر مرنێ گه‌له‌ك دیتن و ڕامان پێشكێش كرینه. لێ به‌لێ د دیرۆکا هزركرنا فیلۆسۆفیێ دا، (سوكرات) (470 ب.ز) یه‌كه‌م كه‌سه ب ئاگاهی قالا بیرۆکەیا مرنێ كربت و ب ئاوایهك ئازا رووبه‌روو بوویه. ل گۆڕ دیتنا وی مرن نه دوماهیكه ژ ژیانێ، به‌لكو گوهۆرینا شێوازێ هه‌بوونێ یه.[5] ئانكو ژ جیهانه‌كێ به‌ره‌ڤ جیهانه‌كه دى. ل جهه‌ك دى به‌حسا په‌یوه‌نديیا مرنێ ب مرۆڤی ڤه دكت و دبێژت كو، “چاخێ كو ئه‌م ژ دایكبوونه، سروشتی حوكمێ مرنێ ل سه‌ر مه سه‌پاندیه.”[6] شاگردێ وی (پلاتۆن) ( 427-347 ب.ز) ژ زارێ وی، ده‌رباره‌ی مرنێ دبێژت كو “خودێ فه‌رمانا دایی، ل په‌ی زانستی بگه‌ڕن، ژ به‌ر هندێ شه‌رمه ژ ترسا مرنێ خوه ژ فه‌رمانا خودێ بدن ئالی، هه‌ر وه‌كى نه‌زانن مرن چيیه، به‌لكو وه‌ك نعمه‌ته‌ك خودایی بزانن، نه‌ك به‌لا و ئاتاف.”[7]
| فیلۆسۆفيیا یۆنانی، خودان دو نێرینێن جودا بوون ل سسه‌ر خوه‌كوشتنيێ، ئالییه‌كێ دژایه‌تی دكرن و ئالییێ دى پشته‌ڤانی لێ دكرن، یێن كو دژایه‌تی دكرن (پلاتۆن و ئەرستۆ) بوون. |
ئه‌ڤان نه‌رینان باندۆرا خوه ل سه‌ر پلاتۆنی ژی هشتبوو و وی ژی گه‌له‌ك بیر و بۆچوون ده‌رباره‌ی مرنێ به‌حس كرینه. د داويیا (كۆمارا) خوه دا چیڕۆکا (ئێر)ی ڤه‌دگێڕت، ئه‌ڤ قه‌هره‌مان د قادا جه‌نگی دا دهێت كوشتن، پشتی كو لاشێ وی ژ مه‌یدانا جه‌نگی دزڤڕینن، ئێر جار دى زێندی دبت و سه‌رهاتيیا جیهانا مرنێ ڤه‌دگێڕت و به‌حس دكت.[8] مه‌به‌ستا سهرهكى یا ڤێ ئه‌فسانه‌یێ ئه‌وه، كو مرۆڤ مرنێ ناس ناکت، نكارت بزانت چیه، هه‌تا كو نه‌مرت. د جهه‌ك دى دا پلاتۆن ئه‌ڤێ یه‌كێ ب ڤێ گۆتنێ دوپات دكت “ئه‌م نزانن مرن چيیه، ژ به‌ر هندێ نابت كو ئه‌م ژێ بترسن.”[9] دیسان ل جهه‌ك دى فیلۆسۆفیيێ ب خواستنا مرنێ ب ناڤ دكت، چونكی ب مرنێ دگه‌هت مه‌عریفه‌یا راستین، كو ئه‌و ژی جیهانا ئایدیاله.[10]
سه‌باره‌ت مژارا خوه‌كوشتنێ، فیلۆسۆفيیا یۆنانی، خودان دو نێرینێن جودا بوون، ئالییه‌كێ دژایه‌تی دكرن و ئالییێ دى پشته‌ڤانی لێ دكرن. یێن كو دژایه‌تی دكرن (پلاتۆن و ئەرستۆ) بوون. به‌لێ ژ به‌ری ئه‌ڤان هەردویان مامۆستایێ وان ل سه‌ر ڤێ مژارێ ب ئاوایهك جدی راوه‌ستیایه و دبێژت:
خوه‌كوشتن چوونه بۆ ناڤ جیهانا بوونێ، بوونا ئایدیالی، چونكی ئه‌ڤ كه‌تواره سیتاڤا وێ جیهانێ یه.[11]
ژ به‌ر كو ئه‌و جیهانا واقعی ژ وان ڕا جیهانه‌ك سه‌خته و نه‌راسته، مرن تاكه رێ بوو، كو بگه‌هن جیهانا راستین. پشتی سوكراتی، پلاتۆ یه‌كه‌م فیلۆسۆفه، یاسا و بنه‌ما بۆ دیارده‌یا خوه‌كوشتنێ دارشتی. دیسان ژ زارێ مامۆستایێ خوه سوكراتی دبێژت:
جان زیندانيیا دەروونى یه، نه ئه‌ركه ل سه‌ر مرۆڤی، ب رێیا خوه‌كوشتنێ خوه ژ زیندانا خوه رزگار بكت، دڤێ چاڤه‌ڕێ بن، هه‌تا حه‌زا خودێ ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ رووی بدت، ژ به‌ر كو مرۆڤ مالێ وی یه و خوه‌كوشتن ل جه‌م خودێ كاره‌ك نه‌ره‌وایه، دبت سه‌ده‌مێ ژناڤبرن و هێز و ئیراده‌یا وی د ده‌رباره‌ی قه‌ده‌را مرۆڤی دا، ژ به‌ر كو ب ڤێ چه‌ندێ ئه‌م ده‌ستهه‌لاتا وی ناهێلن.[12]
دیسان سزایێ خوه‌كوژان دیار دكه‌ت و دبێژت:
یێن كو ڤێ جۆره مرنێ هه‌لدبژێرن، دڤێت گۆڕێ وان ل جهه‌ك بێ ناڤ بت و نه‌هێت دیاركرن.[13]
ل جهه‌ك دى، سێ خال بۆ خوه‌كوژان دیار كرینه، كو به‌ری ئه‌ڤێ كریارێ ئه‌نجام بدن:
ئێك: داخوازێ ژ ده‌وله‌تێ (یاسایێ) بكت، مینا سوكراتی.
دو: یان بوویه‌ره‌ك مه‌زن ب سه‌رێ وی هاتبت و شیانێن قورتالكرنێ ل جه‌م نه‌مابن.
سێ: یان ژی كه‌تبت د حاله‌ته‌ك فێهتیبوونێ دا و نەشێت خوه ژێ رزگار بكت.
ژ بلی ڤان هه‌رسێ خالان، پلاتۆن ددت دیار كرن، هه‌ر كه‌سێ خوه بكوژت، وی سته‌مه‌ك مه‌زن ل ده‌روونێ خوه كریه و ب مرۆڤه‌ك ترسنۆك دهێت ب ناڤ كرن.[14]
پلاتۆنی ب ئاوایهك ره‌ها دژایه‌تيیا خوه‌كوشتنێ نه‌كریه، به‌لكو هنده‌ك مه‌رج دانینه به‌ر خوه‌كوژان، كو دڤێت ژ وان مه‌رجان ده‌رنه‌كه‌ڤن. شاگردێ وی (ئه‌رستۆ) ی (384-322 ب.ز)، دژایه‌تیيا خوه ب ئاوایهك ره‌ها ل هه‌مبه‌ر دیارده‌یا خوه‌كوشتنێ دیار كریه، “خوه‌كوشتن چه‌وتییه‌كه دژی ده‌وله‌تێ.”[15] سزایێ خوه‌كوژان، ئه‌و بوو، رێوره‌سمێن خاكسپاردنێ بۆ نه‌دگێڕان و ده‌ستێ وی یێ راستێ ژێ ڤه دكرن و لاشێ وی ل جهه‌كێ دوور ڤه‌دشارتن.[16]
ژ بلی ئه‌ڤان فیلۆسۆفان، هندەکێن دى هه‌بوون كو خوه‌كوشتن مژاره‌ك ئه‌رێنی د په‌ژراندن، وه‌كه قوتابخانا (سه‌گێن فیلۆسۆف) كو ل گۆڕ دیده‌یا وان “ژیان پووچه، ژ به‌ر هندێ هه‌موو بزاڤ و ره‌فتارێن مه پووچن، ب ته‌نێ رێیه‌ك هه‌یه بۆ ژ ناڤبرنا ئه‌ڤێ پووچگه‌رایێ، كو ئه‌و ژی ئه‌وه هه‌ر وه‌كی هێجسیاس، شاگردێ ڤێ قوتابخانێ دبێژت: خوه‌كوشتنه.”[17]
(ئه‌پیكورس) ( 341-270 ب.ز) ژی خودان نێڕین بوویه، ل سه‌ر مژارا مرنێ ب گشتی، ژ به‌ر كو ناڤەڕۆکا فیلۆسۆفیيا وی ل سه‌ر چه‌مكێ (خوه‌شی، به‌خته‌وه‌ری، ژ ناڤبرنا ترسێ و مژارا مرنێ) بوو. ئه‌و ددت دیار كرن كو، “مرن ژ بۆ مه هیچه، چونكی تشته‌كه ژ ناڤ دچت، هه‌ست پێ ناكن و تشتێ كو هه‌ست نه‌بت هیچه.”[18]
| شۆپنهاوه‌ر نێرینه‌ك ره‌ش ل هه‌مبه‌ر جیهانێ و ژیانێ و مرۆڤی هه‌بوویه و ب ره‌نگه‌ك ئاشكه‌را یاخیبوونا خوه ده‌رباره‌ی ژیانێ خو‌یا كریه. |
خوه‌كوشتن ل جه‌م فیلۆسۆفيیا (سێنیكا)ی (4 ب.ز_65 پ.ز) واته‌یا ئازادیێ ددا و ب ره‌نگه‌ك ئاشكه‌را گۆتییه ”ب دلێ ته‌یه بژی؟ یان نه؟ ئه‌ڤجار ژ كوڤه هاتی بۆ وێ ده‌رێ ڤه‌گه‌ڕه.”[19] دیسان خوه‌كوشتنێ ب كوشتنا ئازاران و نه‌خوه‌شیا دبینت و دبێژت كو “خوه‌كوشتن رێیەك جوان و تاجه‌ك گولانه ب ئازایه‌تی و شانازیێ هاتیه خه‌ملاندن.”[20] ل دوماهییێ پێگری ب دیتن و ڕامانێن خوه كرینه و خوه‌كوشتیه.[21] پشتی وی (ره‌واقیيان) د سه‌رده‌ما (رۆمانان)دا، ب تایبه‌تی ده‌ستپێكا هاتنا مه‌سیحیيه‌تێ، خوه‌كوشتن داهێنا بۆ وان كه‌سان یێن چ پەشێمانی و بهانه‌یه‌ك بۆ ژیانێ نه‌مابن.[22]
خوه‌كوشتن د فیلۆسۆفیا نوو دا، كه‌ت د چارچوڤه‌ك دى دا و ب هزر و بیرێن جودا یێن فیلۆسۆفی هات شرۆڤە‌كرن وه‌كی (فیلۆسۆفیيا ره‌شبینی)، یێن كو رابه‌رتیيا ڤێ هزرێ دكرن، (دیڤید هیوم) (David Hume) (1711-1776) و ئارسەر شۆپنهاوه‌ر (Arthur Schopenhauer) (1788-1860) بوون، ب تایبه‌تی شۆپنهاوه‌ر، ب به‌رفره‌هی قالا مژارا مرنێ و خوه‌كوشتنێ كرییه، دبت كو خوه‌كوشتنا بابێ وی بوویه سه‌ده‌م ئه‌ڤ بیرۆکه د فیلۆسۆفیيا وی دا ره‌نگه‌ڤه‌دابت. شۆپنهاوه‌ر نێرینه‌ك ره‌ش ل هه‌مبه‌ر جیهانێ و ژیانێ و مرۆڤی هه‌بوویه و ب ره‌نگه‌ك ئاشكه‌را یاخیبوونا خوه ده‌رباره‌ی ژیانێ خو‌یا كریه و ب ڤی ئاوای ژیانێ پێنا‌سه دكت، “ژ مه ڕا دبێژن ژیان مینا خه‌لاته‌كێ مه پێشكێشی وه كریه، لێ ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ خه‌لاته ژ به‌ری بێن ژیانێ نیشانی مه دابانه و مه ب ئاوایهك هویر نرخاندبا، مه قه‌ت ئه‌ڤ خه‌لات ب ڤی شێوه‌یی قه‌بول نه‌دكر. شینا كو ژیانێ وه‌ك خه‌لات بزانن، یا باشتر ئه‌وه وه‌ك قه‌رز بزانن، كا چه‌وا ب زۆری دایه مه، ئه‌ها هۆسا ب زۆری ژی دێ ژمه بستینن.”[23] مه‌به‌ستا وی یا سهرهكى ژ ڤێ چه‌ندێ ئه‌وه، ئه‌م نه ب حه‌زا خوه هاتینه دونیایێ، لێ نابت ئه‌م ژ ڤێ ژیانێ بڕه‌ڤین، به‌لكو دڤێت ل هه‌مبه‌ر ئه‌ڤان ئێش و ئازاران خوه‌دان ئیراده بن و دبێژت:
مه پێدڤی ب ژیانه‌ك به‌خته‌وه‌ر نینه، به‌لكو پێویستيیا مه ب ژیانه‌ك په‌هله‌وانی قه‌هره‌مانی هه‌یه.[24]
ئانكو تشتێ كو مرۆڤی زیندی بهێلت ل گۆڕ دیتنا وی ئیراده‌یه، نه‌ك عه‌قله، ئه‌گه‌ر ب ئه‌قلی بژین دڤێت ئه‌م هه‌موو خوه بكوژن.[25]
كریارا خوه‌كوشتنێ ل جه‌م شۆپنهاوه‌رى كریاره‌ك نه‌ره‌وا و چنه‌یه، ژ به‌ر كو ئامانجا خوه بجھـ نائینت، وندابوونا تاكی یه نه‌ك جۆرێ مرۆڤی، ڤه‌كێشانه ژ به‌رهه‌نگاریبوونێ و بێزاڵبوون ل سه‌ر نه‌خوه‌شیان، ژ بلی هندێ كو مرنه‌ك ب ڤیان بۆ مرۆڤی دمینت. راسته خوه‌كوشتن سه‌ركه‌فتنه ل سه‌ر ئێرادێ یا كو شۆپنهاوه‌ری بانگه‌شه بۆ دكر، لێ به‌لێ هه‌ر كریاره‌ك تاكا‌نه دمینت.[26] خوه‌كوشتن هیچ باندۆرێ ل سه‌ر ئیراده‌یا ژیانێ ناكت، ل دویڤ ئاخفتنا شۆپنهاوه‌ری، “ل هه‌مبه‌ر هه‌ر خوه‌كوشتنه‌ك ب مه‌به‌ست، هزاره‌ها دایكبوونێن بێ مه‌به‌ست په‌یدا دبن.”[27]
ل جه‌م هیچگه‌ران (نهێلیزمان)، ب ئاوایهك دى خوه‌كوشتن دهات شۆپاندن. (فریدریك نیچه) (Friedrich Nietzsche) (1844-1900) فیلۆسۆفێ نیهیلیست د په‌رتوكا (زه‌ردشت وه‌ها گوت) دا نڤیساندییه، ”ده‌مێ خودان شیان بمره، ب مرنه‌كێ ئاموژگاريیێ دكم، وه‌كی مرنا من، مرنا ڤیان دێ هێت، ژ به‌ر هندێ من دڤێت ئازاد بی بۆ مرنێ و د مرنێ دا ئازاد بى.”[28] مرنا ب ئاره‌زوو ل جه‌م نیچه‌یی ئاماژه‌یه بۆ ئازادی و هێزێ. ئیراده‌یه‌كه ناڕه‌ڤت و راده‌ست نابت، ده‌ركه‌تنه ل هه‌مبه‌ر ئافرێنه‌ره‌كێ. هه‌روه‌سان ل گۆڕ دیتنا وی ب ته‌نێ كه‌سانێن هێزدار دكارن بڕیارا مرنا ب ئیراده بدن.[29] ل جهه‌ك دى ئاماژێ دده‌ت خوه‌شی و چێژا خوه‌كوشتنێ، ده‌ما كو دبێژت:
بیرۆکەیا خوه‌كوشتنێ ئارامبه‌خشيیه‌ك مه‌زنه، دشێ ب ڤێ رێکێ چه‌ندین شه‌ڤێن نه‌خوه‌ش، ب خوه‌شی ببۆرینێ.[30]
فیلۆسۆفێ فڕه‌نسی یێ (ئه‌بسورد) (ئه‌لبێر كامو) (Albert Camus) (1913-1960ز) خوه‌كوشتنێ ب فیلۆسۆفیا ره‌سه‌ن دزانت و دبێژت كو، “ب ته‌نێ یه‌ك مه‌سه‌لا فیلۆسۆفییێ یا راستین هه‌یه، ئه‌و ژی خوه‌كوشتنه.”[31] دیسان ب هه‌ر ئاوایه‌كێ خوه‌كوشتنێ ره‌د دكه و ل گۆڕ نه‌رینا وی خوه‌كوشتن رازیبوونه ژ پوچییێ (ئه‌بسورتیزمێ)، دڤێت هه‌رتم مرۆڤ ژ پوچییێ یاخی ببت و قایل نه‌بت. هه‌روه‌سا دڤێت ئه‌م رێكێ بدن، داكو پوچی بژیت و گه‌ره‌ك مرۆڤ هه‌رتم د ناڤبەرا دیوارێن پوچییێ دا بمینت. كه‌سێن ئه‌بسورد ئومێدا وان تونه‌یه و نزانت ئومێد چیه، ژ به‌ر هندێ خوه ناكوژن. مه‌زناهيیا مرۆڤی د وێ یه‌كێ دایه كو مرۆڤ ل هه‌مبه‌ر پوچییێ بسه‌كنت و ژێ یاخی ببت و خویه‌تییا خوه بسه‌له‌مینت. خوه‌كوشتن ره‌ڤینه و كوشتنا پرسانه د ده‌ربارێ ژیانێ دا.[32]
| هه‌موو فیلۆسۆفان وه‌كهه‌ڤ ل خوه‌كوشتنێ نه نێڕینه، هندەک دژی خوه‌كوشتنێ نه و هندەک ژی بانگه‌شا خوه‌كوشتنێ دكن و هندەک ژی خوه‌كوشتنێ وه‌ك هه‌بوونا كامل دهه‌ژمێرن. |
مرن د فیلۆسۆفیا هه‌ڤچه‌رخ دا، ب تایبه‌تی ل سه‌دێ بیستێ، كه‌تیه د ئاراسته‌ك (هه‌بوونگه‌ری) دا (Existentalist)، هه‌بوونه‌گه‌را، “ڤەکۆلین ل سه‌ر مرنێ دكر وه‌ك بوویه‌ره‌ك ژ دوماهیكا ژیانێ.”[33] “ئانكو مرنێ رۆله‌ك پوزه‌تیف هه‌یه، بوونا مرۆڤی دگه‌هینت ویستگه‌هێ و گه‌شتا كامل.”[34] د هزرا بوونگه‌ران دا بالداریبوون ژ مرنێ، ناسینا (خودی- ئه‌زی) یه و ڤه‌گه‌ڕیانه بۆ ره‌سه‌نایه‌تییێ.[35] ژ به‌ر هندێ خوه‌كوشتن ل جه‌م هه‌بوونگه‌ران، خودان پێگه‌هه‌كێ بلند و بنرخه. ژ به‌ر كو مرۆڤ هه‌لگرێ به‌رپرسیارتییێ يه د ژیانێ دا، له‌ورا بڕیارا خوه‌كوشتنێ بڕیاره‌ك ب وێرانه‌یه و هه‌لویسته‌ك راست و دروسته ل جه‌م وی كه‌سی یێ كو بڕیارا ڤه‌كێشانێ ژ ژیانێ ددت.[36]
خوه‌كوشتن د فیلۆسۆفیێ دا خودان پێگه‌هه‌گ گرنگه، ژ به‌ر كو ب مرنێ را په‌یوه‌ندیداره. هه‌موو فیلۆسۆفان وه‌كهه‌ڤ لێ نه نێرینه، به‌لكو هه‌ر ئێكێ ل گۆڕ دیتن و ره‌وانگه‌یا خوه ئه‌ڤ مژار به‌حس كریه. هندەک دژی خوه‌كوشتنێ نه و هندەک ژی بانگه‌شا خوه‌كوشتنێ دكن و هندەک ژی خوه‌كوشتنێ وه‌ك هه‌بوونا كامل دهه‌ژمێرن. هندی رازا مرنێ هه‌بت، بێ گۆمان ئه‌ڤ مژار ژی دێ به‌رده‌وام هێت نیقاش كرن و ببت جهێ گرنگیدانێ ل جه‌م فیلۆسۆفان، ژ به‌ر كو هندەک فیلۆسۆف خوه‌كوشتنێ وه‌ك مژاره‌ك فیلۆسۆفی دبینن، ب تایبه‌ت د فیلۆسۆفيیا هه‌بوونگه‌ری دا.
ژێدەر:
– بوساحه ئه‌حمه‌د، مردن له ڕه‌وانگه‌ی ئایینه‌كانه‌وه، و. دانا مه‌لا حه‌سه‌ن، ناوه‌ندی روشه‌نبیریی و هونه‌ریی ئه‌ندێشه، سلێمانی، 214.
– سه‌بور عه‌بدولكه‌ریم (شكار)، چه‌مكی ژیان و مردن له‌شیعری مه‌وله‌وی و مه‌ولانای ڕۆمی دا، ناوه‌ندی غه‌زه‌لنوس، سلێمانی، 2014.
– سۆزان جه‌مال، سایكولوجی مێیه‌تی، ده‌زگای موكریانی، هەوڵێر ، 2009.
– مه‌حه‌مه‌د كه‌مال، ئۆنتۆلۆجی بنه‌ڕه‌تی و بوونی مرۆڤ، ده‌زگه‌هێ سپیرێز، دهۆك، 2007.
– میهرداد میهرین، قوتابخانه فه‌لسه‌فيیه‌كان، و. سیدۆ داود عه‌لی، خانه‌ی چاپ و په‌خشی رێنما، چاپی سێیه‌م، سلیمانی، 2012 .
– هه‌رێم عوسمان، چه‌مكی مردن له‌زمانی كوردییدا، بڵاوكراوه‌ی ئه‌كادیمیای كوردی، هه‌ولێر، 2013.
– ئارام سه‌دیق، نووسه‌ران و هه‌ڵبژاردنی مه‌رگ، سلێمانی،2000.
– ئه‌حمه‌د عه‌یاش، خۆكۆشتن، و. سۆزان جه‌مال، ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م، سلێمانی، 2011.
– ئه‌مه‌ل مه‌بره‌ك، فه‌لسه‌فه‌ی مردن له فيرعه‌ونه‌كانه‌وه تا لاكان، و. ئارام ئه‌مین شوانی، له بلاوكراوه‌كانی كتێبخانه‌ی فێربوون، هه‌ولێر، 2015.
ژێدەر ب زمانێ عەرەبى:
– وعد ابراهیم خلیل الامیر، ظاهرة انتحار النساء حرقا، دراسة میدانیة في مدینة السلیمانیة، مجلة (كركوك)، العدد(1): المجلة 5، السنة 2010، ڕ. 5.
مالپەڕ:
– ولید علي، فلسفة الانتحار عند افلاطون، http://suicide2007.blogspot.com/2013/02/blog-post.html (5.06.2016).
[1] بوساحه ئه‌حمه‌د، مردن له ڕه‌وانگه‌ی ئایینه‌كانه‌وه، و. دانا مه‌لا حه‌سه‌ن، ناوه‌ندی روشه‌نبیریی و هونه‌ریی ئه‌ندێشه، سلێمانی، 214، ڕ. 13.
[2]سه‌بور عه‌بدولكه‌ریم (شكار)، چه‌مكی ژیان و مردن له‌شیعری مه‌وله‌وی و مه‌ولانای ڕۆمی دا، ناوه‌ندی غه‌زه‌لنوس، سلێمانی، 2014، ڕ. 66.
[3] هه‌مان ژێده‌ر، ڕ. 67.
[4] هه‌مان ژێده‌ر، ڕ. 71.
[5] ئه‌مه‌ل مه‌بره‌ك، فه‌لسه‌فه‌ی مردن له فيرعه‌ونه‌كانه‌وه تا لاكان، و. ئارام ئه‌مین شوانی، له بلاوكراوه‌كانی كتێبخانه‌ی فێربوون، هه‌ولێر، 2015، ڕ. 70.
[6] سۆزان جه‌مال، سایكۆلۆژی و مێیه‌تی، ڕ.93.
[7] هه‌رێم عوسمان، چه‌مكی مردن له‌زمانی كوردییدا، بڵاوكراوه‌ی ئه‌كادیمیای كوردی، هه‌ولێر، 2013، ڕ. 47.
[8] ئه‌مه‌ل مه‌بره‌ك، فه‌لسه‌فه‌ی مردن له فيرعه‌ونه‌كانه‌وه تا لاكان، ڕ. 7.
[9] هه‌رێم عوسمان، چه‌مكی مردن له‌زمانی كوردییدا، ڕ. 46.
[10] سه‌بور عه‌بدولكه‌ریم (شكار)، چه‌مكی ژیان و مردن له‌شیعری مه‌وله‌وی و مه‌ولانای ڕۆمی دا ، ڕ. 75.
[11] ئه‌حمه‌د عه‌یاش، خۆكۆشتن، و. سۆزان جه‌مال، ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م، سلێمانی، 2011.، ڕ. 179.
[12] ولید علی، فلسفة الانتحار عند الافلاطون، http://suicide2007.blogspot.com/2013/02/blog-post.html (5.06.2016).
[13] هه‌مان مالپەر.
[14] هه‌مان مالپەرێ بەرێ.
[15] ئه‌حمه‌د عه‌یاش، خۆكوشتن، ڕ. 215.
[16] هه‌مان ژێده‌ر، ڕ. 215.
[17] ئارام سه‌دیق، نووسه‌ران و هه‌ڵبژاردنی مه‌رگ، سلێمانی،2000، ڕ. 66.
[18] میهرداد میهرین، قوتابخانه فه‌لسه‌فيیه‌كان، و. سیدۆ داود عه‌لی، خانه‌ی چاپ و په‌خشی رێنما، چاپی سێیه‌م، سلیمانی، 2012 ، ڕ. 94.
[19] سۆزان جه‌مال، سایكولوجی مێیه‌تی، ده‌زگای موكریانی، هەولێر ، 2009، ڕ. 97.
[20] هه‌مان ژێده‌رێ بەرێ, ڕ. ٩٧.
[21] سێنیكا فيلوسه‌ف و ماموستایێ (نیرونی) (37_68ب.ز) بوو و ته‌مه‌نێ وی (15) سال بوو چاخێ ل سه‌ر ته‌ختێ پاشایه‌تیا ڕۆما ڤه‌نیشتی. ژ به‌ر زولم و سته‌ما نیرونی، سێنكایی داوی ب ژیانا خوه ئانی. بۆ پتر پێزانینان ل په‌رتوكا خوه‌كوشتن، ئه‌حمه‌د عه‌یاشی ڤه‌گه‌رن.
[22] ئه‌حمه‌د عه‌یاش، خۆكوشتن، ڕ.180.
[23] میهرداد میهرین، قوتابخانه فه‌لسه‌فيیه‌كان، ڕ.265.
[24] ئه‌حمه‌د عه‌یاش، خۆكۆشتن، ڕ. 186.
[25] هه‌رێم عوسمان، چه‌مكی مردن له‌زمانی كوردییدا، ڕ. 50.
[26] ئه‌حمه‌د عه‌یاش، خۆكوشتن، ڕ. 186.
[27] هه‌رێم عوسمان، چه‌مكی مردن له‌زمانی كوردییدا، ڕ.234.
[28] ئه‌حمه‌د عه‌یاش، خۆكوشتن، ڕ. 187.
[29] هه‌مان ژێده‌ر و هه‌مان رووپەل.
[30] هه‌رێم عوسمان، چه‌مكی مردن له‌زمانی كوردییدا ڕ. 229.
[31] سه‌بور عه‌بدولكه‌ریم (شكار)، چه‌مكی ژیان و مردن له‌شیعری مه‌وله‌وی و مه‌ولانای ڕۆمی دا، ڕ. 201.
[32] ئارام سه‌دیق، نووسه‌ران و هه‌ڵبژاردنی مه‌رگ، ڕ. 50-51.
[33] سه‌بور عه‌بدولكه‌ریم (شكار)، چه‌مكی ژیان و مردن له‌شیعری مه‌وله‌وی و مه‌ولانای ڕۆمی دا ،ڕ.96.
[34] مه‌حه‌مه‌د كه‌مال، ئۆنتۆلۆجی بنه‌ڕه‌تی و بوونی مرۆڤ، ده‌زگه‌هێ سپیرێز، دهوك، 2007، ڕ. 103.
[35] هه‌مان ژێده‌ر، ڕ. 106.
[36] وعد ابراهیم خلیل الامیر، ظاهرة انتحار النساء حرقا، دراسة میدانیة في مدینة السلیمانیة، مجلة (كركوك)، العدد(1): المجلة 5، السنة 2010، ڕ. 5.
