خۆسەرییا ئابۆری.. دەستكەفتەكێ سیاسی یان كەفتنەكا ئابۆری

عەلی ئۆرەماری

ماسته‌ر ب زانستێن ئابۆری

alioremar@yahoo.com

بەراهـــی

 سەقامگیرییا سیاسی و ئێمناهیێ، ل رەخێ دی ژی، سەقامگیرییا دارایی و ئاستێ چالاكيیێن ئابۆری، نیشانێن گرنگن بۆ زانينا هێز و بێهێزییا هه‌ر وەلاتەكی و ئەڤ دوو تێگەهە (سەقامگیريیا سیاسی و دارایی) تێرا هندێ دكەن، مرۆڤ ڤەكۆلینەكا زانستی لسەر سیستەمێ برێڤەبرنا هەر وەلاتەكی بكەت و تێدا خالێن بهێز و لاوازێن وێ دەستهەلاتێ دیار بكەت و پاشان بڕیارێ لسەر هندێ بدەت، ئەرێ تا چەند ئەو وەلات ب وەلاتێن ئارام دهێتە هژمارتن و تا چ رادە ئابۆرێ وی وەلاتی یێ ب سلامەتە و دەلیڤێن گەشەیا ئابۆری تێدا د چ ئاستدانە.

ژ رویێ تیۆریڤە، هەر دەستهەلاتەك د كارنامەیا كابینەیا حكومەتا خۆدا، دارشتنێن جوان تێخیتە بەردەمێ گەلێ خۆ و خۆ ب گرۆپێ رزگار كەر ددەتە نیاسین، هه‌ر ژ بەرفرەهكرنا پانتایا ئازادیێن دیمۆكراسی و رێزگرتن ل مافێن مرۆڤی و تا رەخساندنا دەلیڤێن كاری بۆ گەنجان و بهێزئێخستنا شیانێن ئابۆری، زۆركرنا ژێدەرێن داهاتی و بنەبڕكرنا گەندەلیێ، و پەیرەوكرنا گیانێ ب هەڤرا كاركرنێ و گەلەكێن دیتر، وەك ئاماژەیەك بۆ سەقامگیريیا سیاسی و رێنەدان ب دیاردەیا ب تاكرێڤەبرنێ، ئەڤ چەندە ب پێی تەمەنێ حكومەتێ دوبارە دبن، لێ وەكی دبێژن (حنێر د نڤیسینێ دا نینە، حنێر د جێبەجێكرنێ دایە) و ژ خۆ خالا لسەر راوەستانێ ژی هەر ئەڤەیە، ئەرێ هەمی ئەوێن هاتینە سەر دەستهەلاتێ و بووینە رایەدار و تا چ رادە دراستگۆ بووینە ل گەل پەیامێن خۆ و چەند شیاینە وان گۆتنان بكەنە راستی.

 ئێخستنا پەیكەرێ دكتاتۆری ل بەغدا و ب دووماهیئینانا رژێمەكا كۆتەكی و شوفینی، مزگینيیەكا مەزن بوو، نە تنێ بۆ گەلێ كورد، كۆ ب درێژاهییا دەستهەلاتا رژێما بەعس، سیاسەتێن تەعریب و گهۆرینێن دیمۆگرافی و ئەنجامدانا قڕكرنێن بكۆم (هەلەبجە و قۆناغێن ئەنفالا) دەرهەق هاتینە كرن، بەلكی ل گەل هه‌مى پێكهاتێن عیراقێ، ژ وان سیاسەتێن جوداهیێن مەزهەبی ئەوا ل گەل مەزنترین پێكهینەرێ گەلێ عیراقێ ئەنجام دایی كۆ مەزهەبێ (شیعە) بوو، وێڤەتر ژناڤبرنا رژێما بەرێ ل نیسانا 2003 نیشانەكا دیارە نە تنێ د مێژووا عیراقا بەرێدا، بەلكی وەرچەرخانەك مێژوویی بوویە بۆ هەرێما كوردستانێ و دووماهیئینانا دیاردەیا دوو ئیدارەیێ (هەولێر و سلێمانی) و ئێكگرتنەكا ژیواری د ئێك حكومەت دا ئینا هەبوونێ و مزگینییا ب دووماهیئینانا دوو سیستەمێن سزایان بوون ئەوێن كۆ لسەر هەرێمێ هاتین سەپاندن، ئێك ئەوا نەتەوێن ئێكگرتی لسەر هەمی عیراقێ سەپاندی و پشكەك بەر ب هەرێمێ ژی كەفتیە و یا دن ژی ئەو بوو یا عیراقێ لسەر هەرێما كوردستانێ سەپاندی، پشتی سەرهلدانا خەلكێ پارێزگەهێن كوردان ل بهارا 1991(حسن، 2015، 11).

هەمی ڤەكۆلەرێن ئابۆری لسەر هندێ رێككەفتینە كۆ قوناغا د ناڤبەرا (2003 – 2013) دا قۆناغا زێڕینا گەشەیا ئابۆری بوویە د تەمەنێ حكومەتا هەرێما كوردستانێدا.

 ب ڤی یەكێ ژی هەرێما كوردستانێ ژ قۆناغا هەرێمەك دائێخستی و بێباوەر و نەدیار لسەر نەخشەیێ دەڤەرێ، بۆ خودان ستاتۆیەك سیاسی دانپێدای ژ ئالیيێ هەرێمی و دەولەتی ڤه‌ و خالا دەسپێكرنێ بەرەڤ ئاڤاكرنا عیراقەكا دیمۆكرات و فیدرال، كۆ مرۆڤ دكاریت بێژیت ئەڤ قۆناغە قۆناغا قەبخازییا راوەستانێ لسەر پیا و جهگیركرن و ئاڤاكرنا رێڤەبەرییەك دیمۆكرات ل عیراقا پشتی بەعسییان و بەردەوامبوون لسەر رێبازێن ڤەگوهاستنا دیمۆكراسییەتێ، و بەرەڤ ئاراستەیا راستڤەكرنا رێرەوێن ئابۆری د هەرێما كوردستانێدا ژی (صالح، 2023، 180).

 هەمی ڤەكۆلەرێن ئابۆری لسەر هندێ رێككەفتینە كۆ قوناغا د ناڤبەرا (2003 – 2013) قۆناغا زێڕینا گەشەیا ئابۆری بوویە د تەمەنێ حكومەتا هەرێما كوردستانێدا و هەلبەت ئەڤ تەكەزیكرنە پشتبەستنێ ب هەبوونا سەقامگیرییا سیاسی و دارایی دكەتن، ئەوا كۆ د ڤێ قۆناغێدا د هەرێمێ دا هەی و ل ناڤەراست و باشۆرێ عیراقێ نەیی و ئەگەر ئەو دەمێ د ناڤبەرا هەردوو كڤاناندا ب قۆناغا زێڕینا تەمەنێ حكومەتا هەرێما كوردستانێ پێناسە بكەت، ئەی قۆناغێن پشتی هنگی چ بووینە و ئەو چ قەیران بوون ب سەر هەرێما كوردستانێ دا هاتین، ئەرێ پا پێنگاڤا ب دەولەتیكرنا ئابۆرا كوردستانێ چ بوویە؟ یان ئەوا ب خۆسەرییا ئابۆری هاتیە ناسكرن ل سالا 2014 ێ چ بوو؟ ئەرێ راستە ئەو دەستكەفتەكێ سیاسی بوویە؟ ئەگەر دەستكەفت بیت چ بوو وەلاتیێن هەرێما كوردستانێ دەستەبەر كریە؟ و ئەگەر هناردەكرنا راستەوخۆ یا پەترۆلا هەرێما كوردستانێ بۆ دەرڤە ب دەستكەفتەك سیاسی پێناسە بكەین (خۆسەری یا ئابۆری)، ئەرێ پا رێكەفتن ل گەل بەغدا و رازیبوون لسەر رادەستكرنێ بەرامبەر دانا پشكا هەرێما كوردستانێ د بودجەیا گشتی دا چ بوو و بڕیارا دادگەها پاریس ل 2023 یا رێگریكرنا هناردەكرنا پەترۆلا هەرێما كوردستانێ چ بوو كۆ وەكی د مەدیایا حكۆمی و حزبیدا وەك دەستكەفتەك ژ دەستكەفتێن حكومەتا هەرێما هاتە پێناسەكرن؟ ژ خۆ نابیت هەردوو رەخێن هەڤكێشێ (رادەستكرن و نەرادەسكرن) هەردوو دەستكەفت بن.

ئەگەر هناردەكرنا راستەوخۆ یا پەترۆلا هەرێما كوردستانێ بۆ دەرڤە ب دەستكەفتەك سیاسی پێناسە بكەین (خۆسەری یا ئابۆری)، ئەرێ پا رێكەفتن ل گەل بەغدا و رازیبوون لسەر رادەستكرنێ بەرامبەر دانا پشكا هەرێما كوردستانێ د بودجەیا گشتی دا چ بوو؟

ئەڤە ژمارەكا پرسیارانە د مێشكێ هەر كەسەكی د هەرێمێدا بژیت دانە و چاڤەڕێی بەرسڤان دكەن، ژ بەر هندێ و دا زێدە لسەر ڤێ دەستپێكێ نەراوەستین و ژ بۆ خواندەڤان زویتر د ڤی بابەتی بگەهیت، دشیاندایە مرۆڤ قۆناغێن ئابۆرییا هەرێما كوردستانێ و ئەوا پەیوەندیدار ب پەترۆل و گازێڤە، لسەر سێ قۆناغان دابەش بكەت، قۆناغا پشتی ئێخستنا پەیكەرێ دكتاتۆریەتێ ل 2003 و تا دگەهیتە دووماهییا سالا 2013 كۆ ب دەمێ زێڕین و گەشەیا ئابۆرییا هەرێمێ ناس دكەت، قۆناغا راگەهاندنا خۆسەرییا ئابۆری (2014 – 2023) كۆ ب دەستپێكا قەیرانی یا هەرێما كوردستانێ دەست پێ دكەت، تا دگەهیتە ب دووماهیئینانا بڕیارا ب ناڤێ (خۆسەرییا ئابۆری) ئەوا كۆ ژ لایێ حكومەتا هەرێمێڤە هاتیە هاڤێتن، قۆناغا سێیێ ژی قۆناغا پشتی بڕیارا دادگەها پاریس و ب دووماهیئینانا پرۆسەیا ئابۆرییا خۆسەری ل هەرێما كوردستانێ و ڤەگەڕاندن بۆ چارگۆشەیا ئێكێ بەری خۆسەرییا ئابۆری.

ئێك ـــ قۆناغا بەری بڕیارا خۆسەرییا ئابۆری (2003 – 2013):

بەری دەستوورێ فیدرالی ل سالا 2005 بكەڤیتە د كاریدا، هەرێما كوردستانێ چ زەڤیێن كۆ بچنە د بیاڤێ بەرهەمئینانا پەترۆلێ دا بۆ شیانێن بازرگانیپێكرنێ نەبوون، بەرهەمئینان د هەردوو زەڤیێن (تاوكێ و تەقتەق) ژ (120) هزار بەرمیل رۆژانە دەرباز نەدبوون، (50) هزار ژ زەڤیێن تاوكێ و (70) ژ زەڤیێن تەقتەق، و هەر دوو لایەنێن پەیوەندیدار (هەرێم و ناڤەند) ژی رێكەفتبوون لسەر رێكارێن سەرەدەریكرنێ ل گەلدا و پێشخستنا هەردوو زەڤیان و دانا شایستەیێن كۆمپانیایێن پەیوەندیدار و پێكئینانا كۆمیتەیەكا هەڤپشك ژبۆ ئالوگوركرنا زانیاریێن پەیوەندی ب پێشخستنا وان زەڤیيان (كێلگە) و ئەنجامدانا كۆمبوونێن بەردەوام (عبدالله، 2022، 376).

هەلبەت ئەڤ هەردوو زەڤییە ژی هێش لسەر دوو رێڤەبەرییێن جودا ڤە بوون، ل گەل دەركەفتنا ئێكەم یاسایا بودجەیا سالانە یا حكومەتا هەرێما كوردستانێ ل پەرلەمانێ كوردستانێ ل سالا 2005 ێ، وێڤەتر ب كریار هەردوو ئیدارەیێن هەولێر و سلێمانی هاتنە راكرن و حكومەتا هەرێما كوردستانێ جهـ گرت، هەر د ئێكەم یاسایا بودجێ دا رێژەیا (79.4%) بۆ بودجەیا كاربرێكەر ژ كۆیێ بودجەیا گشتی هاتە دەستنیشانكرن و رێژەیا (20.6%) وەك بودجەیا وەبەرهێنانێ دیاسایا بودجێ دا جهگرت (صالح، 2023،134)، ئەڤە بوو هەرێمەكا وەكی كوردستانێ و ئەو چالنجێن بەریا هنگی تێدا دەرباز دبوو پێنگاڤەك مەزن و گرنك بوو، دویڤدا یاسایا وەبەرهێنانێ یا ژمارە (4) ل سالا 2006 ێ دەركەفت، كۆ ب پێنگاڤا ئێكێ د بیاڤێ پەیداكرنا ژینگەهەكا گونجای یا وەبەرهێنانێ تێتە هژمارتن و ب ئێك ژ باشترین یاسایا ئابۆری هاتیە دەرێخستن هاتە ناسكرن، و رێك ل بەردەم سەرمایەدارێن بیانی هاتە ڤەكرن بێن د هەرێما كوردستانێدا وەبەرهێنانێ بكەن، پاشى ل سالا 2007 یاسایا ژمارە (22) ئانكۆ پشتی سالەكێ ژ یاسایا وەبەرهێنانێ یاسایا (پەترۆل و گازێ) دەركەفت، دەركەفتنا ڤێ یاسایێ د دەمەكیدا بوو كۆ هێش ل عیراقێدا یاسایەك دڤی كەرتێ گرنگدا نەبوو، یان زەلالتر لایەنێن د پەرلەمانا عیراقێدا نەشیان لسەر وی رەشنڤیسێ ئامادەكری بۆ تێپەراندنا یاسایا پەترۆل و گازێ رێك بكەڤن.

تا ئەڤرۆ ژی نەبوونا یاسایەكا تایبەت ب كەرتێ پەترۆل و گازێ ل عیراقێ ب شێوەیەك ژ شێوان سەدەمەكە بۆ وان ناكۆكیێن هەیی ل ناڤبەرا (هەولێر و بەغدا) لسەر ڤی كەرتی، نەرێكەفتنا لایەنێن عیراقی لسەر یاسایا ناڤبری، دەلیڤەیەكا زێڕین ل بەردەم هەرێما كوردستانێ ڤەكر، ئێدی ئەڤ دوو یاسایێن گرنگ و هەبوونا فاكتەرێ سەقامگیرییا سیاسی و ئیمناهیێ و نەبوونا وێ ل ناڤەراست و باشۆرێ عیراقێ، ژینگەهەكا گونجای بۆ هەرێما كوردستانێ رەخساند و بەرێ زۆربەیا سەرمایەدار و وەبەرهێنانێن بیانی بكەڤیتە هەرێما كوردستانێ، هەم دەست ب وەبەرهێنانێ بكەن، هەم ژی بنگەهێن سەرەكی یێن كۆمپانیایێن خۆ ل هەرێمێ دابنن و هەرێم ببیتە خالا دەستپێكرنێ بەرەڤ باژێركێن دنێن عیراقێ ل ناڤەڕاست و باشۆر، كۆ چاڤێ زۆربەیا كۆمپانیایێن بیانی ل قازانجیێن وەبەرهێنانێ بوون ل دەڤەرێن پشتی شەڕی، كۆ هەمیشە چاڤەڕیێ ئاڤەدانكرنێ بوون.

پشتی پەسندكرنا دەستوورێ عیراقێ ل سالا 2005 ێ و د پێكئینانا ئێكەم كابینا حكومەتا فیدرالدا ل سالا 2006 ێ و د ئێكەم بودجەیا گشتی یا سالانەدا، رێژەیا (17%) وەك پشكا هەرێما كوردستانێ هاتە جهگیركرن، كۆ دبوو (1.849) ئێك تڕلیۆن و هەشت سەدو چل و نەه ملیار دینار، ئەڤ كۆژمێ هەنێ بۆهەرێمەكا سێ پارێزگەهی بودجەیەكا ئێكجار مەزن بوویە  و د ئێكەم یاسایا بودجێ دا ژی د مادەیا (13- د) دا هاتیە: (هەرێما كوردستانێ پێشبینییا خەملاندنا داهاتێ ناڤخۆ بۆ سالا 2006 ێ دكەتن، ژ هەمی ژێدەرێن خڕڤەكرنا داهاتی و دگەهینیتە وەزارەتا داریی) (الوقائع العراقیة، 2006،2)، مەبەست ژێ حكومەتا هەرێما كوردستانێ هەمی داهاتی ژ ژێدەرێن جودایێن هەرێمێ خڕڤەدكەتن، رادەستی حكومەتا فیدرال بكەت و د بەرامبەردا حكومەتا فیدرال پشكا 17% وەك پشكا حكومەتا هەرێما كوردستانێ ژ كۆیێ بودجەیا گشتی یا عیراقێ بۆ هەرێمێ دهنێریت، ئێدی ئەگەر تێبینی بكەین بەری كۆ بادەكا پەترۆلێ ببیتە بادەكەكا ئالۆز، رادەستكرن و پاكتاوكرنا سالانەیێن حكومەتا هەرێما كوردستانێ د یاسایا بودجەیا گشتی یا عیراقێ دا دوبارە دبیت.

حكومەتا عیراقێ بەردەوام ئەڤ پاكتاوكرنە ب مفایەكێ خۆ لسەر حكومەتا هەرێما كوردستانێ هژماركریە و سالانە دووبارە دبیت تا دووماهی یاسایا بودجەیا 2023 ئەڤ خالە (پاكتاوكرنا هژمارێن د ناڤبەرا سالێن 2004 – 2022) جهێ د یاسایا بودجێ دا هاتیەكرن، وەك پرسگرێكەك ئالۆز دەردكەڤیت، ژبەركۆ د ئێكەم یاسایا بودجێ و تا ئیرۆ ژی حكومەتا هەرێمێ هیچ بەشە داهاتەكێ ناڤخۆ رادەستی ناڤەندێ نەكریە، كۆ مەبەست ژێ ئەو داهت بوون یێن دكەتنە ژێر ناڤێ داهاتێن سەروەریيێ و زێدەباری داهاتێ ناڤخۆ. هەلبەت ل گەل خەرجیێن بكاربەر (الموازنة التشغیلیة)،خەرجیێن وەبەرهێنانێ ژی وەك بەشەكێ تمامكەر زێدە دبوو، كۆ پێكڤە دبوونە پشكا هەرێما كوردستانێ ب رێژەیا وێ (17%)، دیسان داهاتەكێ دی ژی بوو تاتە دیاركرن، ل ژێر ناڤێ (خەرجيیێن (پەرەپێدانا پارێزگەهان و هەرێمان)، كۆ ژ ئێك تڕلیۆن و پێنچ سەد ملیار دینار ل 2006 دەست پێ دكەت و ب حەفت تڕلیۆن و دوو سەد ملیار دینار ل سالا 2013  دوماهی تێت د ڤێ قۆناغێدا، سالانە هەرێما كوردستانێ پشكا خۆ ژ ڤی پارەی هەبوو، هەلبەت ب پێی رێژەیا 17% و ب رێیا وان پڕۆژەیێن كۆ ژ لایێ پارێزگەهان و وەزارەتێن پەیوەندیدار یێن حكومەتا هەرێمێ و هاوشێوێ وێ ل حكومەتا ناڤەندا تاتنە بلندكرن و تاتە خەرج كرن و چالاكیێن ئابۆری و پڕۆژەیێن گەشەپێدانا ئابۆری پێ تاتنە جێ بەجێكرن.

هەر د ئێكەم تاقیكرنا هەڤپشكدا د یاسایا بودجەیا گشتی یا عیراقێدا و بەردەوامبوونا ناكۆكيیان لسەر رادەستكرنا داهاتێ ناڤخۆ و نەپاكتاوكرنا هژمارێن دوماهییا سالێ، وێڤەتر تێبینی تێتەكرن كۆ حكومەتا فیدرال بزاڤ كرینه‌ یان رێژەیا كۆ بۆ حكومەتا هەرێما كوردستانێ ژ 17% كێم بكەت بۆ 12% و پشتی كۆ كێمكرنا رێژەیا هاتییە دیاركرن هاتیە رەتكرن، وێڤەتر حكومەتا فیدرال پشتی كۆ یاسایا بودجێ ژی تاتە دیاركرن سالانە رێژەیا خەرجیێن سەروەریێ زێدەتر لێكرینە و ئەو زێدەهییە ب پێی رێژە لبەر پشكا حكومەتا هەرێما كوردستانێ هاتییە بڕین و پاشان هەیڤانە هاتیە فرێكرن، ڤێ كارتێكرنەكا نەرێنی لسەر بودجەیا پارێزگەهان و هەرێمان ژی هەبوو، بۆ نموونە د یاسایا بودجەیا سالا 2011 ێدا (22.02%) بوو ل سالا 2012 ئەڤ رێژەیە بوويه‌ (26.5%) ێ و ل سالا (2013) گەهشتە (28%) كۆ دبوو (41) تڕلیۆن دینار ژ كۆیێ گشتیێ بودجەیا 2013 و ئەڤ بلندبوونا بەردەوام یا خەرجیێن حاكمییە كارتێكرن لسەر رێژەیا تاتە هنارتن ژ پشكا هەرێمێ دكر، كۆ د باشترین حالەتدا رێژەیا كۆ دگەهشتە هەرێما كوردستانێ ل ناڤبەرا (12.5% – 15%) ێ بوویە، تا گەهشتییە هندێ حكومەتا هەرێمێ داخوازێ ژ حكومەتا ناڤەند بكەت، رێكاران ژ بۆ رێژەیا سالانەیا خەرجیێن سیادی ژ كۆیێ بودجەیا گشتی یا سالانە دیار بكەت(عبدالله، 2022، 378).

بەری سكتەرێ پەترۆلێ ببیتە گرێكەكا ئالۆز، رادەستنەكرنا داهاتێ خالێن سنوری و ناڤخۆ و نەپاكتاوكرنا سالانە ل ناڤبەرا حكومەتا هەرێمێ و حكومەتا فیدرال وەك كێشەیەكا سالانە هاتیە پێش.

بەری سكتەرێ پەترۆلێ ببیتە گرێكەكا ئالۆز، رادەستنەكرنا داهاتێ خالێن سنوری و ناڤخۆ و نەپاكتاوكرنا سالانە ل ناڤبەرا حكومەتا هەرێمێ و حكومەتا فیدرال وەك كێشەیەكا سالانە هاتیە پێش لەوان تێبینی تێتەكرن، هەر ل ئێكەم یاسایا بودجێ دا حكومەتا فیدرال بزاڤا كری هندەك فشار و دورپێچكرنا بۆ دەستهەلاتێن هەرێمێ بدانیت و پشتی دەركەفتنا یاسایا ژمارە 22 ل سالا 2007، نەبوونا وەكی وێ د حكومەتا فیدرالدا و رژدبوونا حكومەتا هەرێما كوردستانێ لسەر پێشخستنا كەرتێ پەترۆلێ ل دەڤەرێن دكەڤنە ژێر كۆنترولا هەرێمێ، بوو سەدەمەك كۆ دەستهەلاتا فیدرال بەردەوام خەفك و ئاستەنگان دروست بكەت، نەخاسمە ل دەمێن سالانە یاسایا بودجەیا گشتیدا، زۆربەیا وان ناكۆكیان ژی ڤەدگەریێن بۆ شرۆڤە و جێ بەجێكرنا هەر سێ مادەیێن (111 و 112و 113)، كۆ بنیاتێ وان ناكۆكییان ژی بۆ وێ نەزەلالییا د ڤان مادەیاندا بوو.

خواندنا ناڤەندێ بۆ یاسایا 22 ل 2007 ئەو بوویە كۆ ئەڤ یاسایە یا ناكۆكە ل گەل مادەیا 112 یا ده‌ستوورێ عیراقێ، یاكۆ رێڤەبرنا بادەكا پەترۆلێ بۆ ناڤەندێ دزڤڕینیت و ب بەشدارییا هەرێمان و پارێزگەهێن بەرهەمهێنەر ل گەل حكومەتا ئیتحادی، لێ رۆلێ ئێكێ دەبیت رۆلێ ناڤەندێ بیت، د بەرامبەردا یاساناسێن هەرێما كوردستانێ دگۆتن دەرێخستنا یاسایا پەترۆل و گازا هەرێمێ یا ناكۆك نینە ل گەل گیانێ جێبەجێكرنا مادەیێن (111، و 112، 113) ژ دەستوورێ فیدرالی (المحمدي، 2020، 11) و حكومەتا هەرێمێ داخوازا دەستهەلاتێن تایبەت ب هەردوو مادەیێن (115 و 121 دكر، كۆ د مادەیا دووەمدا 121 هاتیە (دەستهەلاتا هەرێمێ مافێ راستڤەكرنا هەیە د جێ بەجێكرنا یاسایەكا فیدرال د هەرێمێدا، د ئەگەرێ هەبوونا هەر ناكۆكيیەكێ د ناڤبەرا یاسایەكا فیدرال و یاسایەكا هەرێمێ، لسەر بابەتەكی كۆ ناكەڤیتە د چارچۆڤێ وان بسپورييان دا كۆ تنێ بۆ دەستهەلاتا ئیتحادی دكەڤن) (القادري، 2016،7). ئەڤ دوو خواندنێن جودا بۆ شرۆڤەیێن مادەیێن گرێدایی ب چەوانییا رێڤەبرنا بادەكا پەترۆلێ و چەوانییا سەرەدەریكرنێ ل گەل داهاتی و دابەشكرنا وێ، بوو ناكۆكییەكا بەردەوام و ب نەبوونا یاسایەكا هاوشێوە ل حكومەتا فیدرالدا، بوو پالده‌ره‌كێ زێدەتر كۆ حكومەتا هەرێما كوردستانێ یا بەردەوام بیت لسەر بەرنامەیێن خۆ یێن وەبەرهێنانێ د كەرتێ پەترۆلێ دا و ڤێ ڤالاتییا د كەرتێ پەترۆلا عیراقێدا ب هەند وەربگریت و مفایی ژ وێ ڤالاتییێ وەربگریت.

 هەرێم ب كریار بوو جهەك كۆ چاڤێ كۆمپانیێن مەزن لسەر ئاستێ جیهانێ بخۆ بكێشیت و ب بەخشینا شرینیێن دراڤی بۆ حكومەتا هەرێما كوردستانێ خۆ بكێشنە كەرتێ وزەیا هەرێمێ و قازانجكرن تێدا. حكومەتا هەرێما كوردستانێ دەست ب پێشخستنا كەرتێ پەترۆل و گازێ كر و گرێبەستێن وەبەرهێنانێ ل گەل پێنجی كۆمپانیێن بیانی گرێدا (المحمدي، 2020، 10)، مینا (گۆلف كیستون) ئەوا لێگەریان د زەڤیيا شێخاندا كری و پاشان دیاركری كۆ یەدەگا وێ ب 14 ملیار بەرمیلێن پەترۆلێ تێتە خەملاندن، پاشان كۆمپانیا (ئیكسۆن مۆبیل) وەك ئێكەم كۆمپانیا دەولەتی یا مەزن كەفتە د كاریدا ل زەڤیێن هەرێمێ و دویڤڕا ژی كۆمپانیێن شیفرۆن و تۆتال گرێبەستێن كاركرنێ د زەڤیێن پەترۆلا هەرێمێدا ئیمزا كرن (امیرلیر و زامل، 2018، 3).

پشتی كۆ ژمارەيه‌كا كۆمپانیایێن مەزن گەهشتینە هەرێمێ، گرێبەستێن خۆ یێن وەبەرهێنانێ ل گەل هەرێمێ ئیمزا كرن و وێڤەتر ب چەند رێكەكا و ل گۆر یاسایا پەترۆل و گازێ پارەیەكێ مەزن دگەهشتە حكومەتا هەرێمێ، زێدەباری شرینیێن كۆ كۆمپانیایێن بیانی پشتی ئیمزاكرنا گرێبەستان ددانە حكومەتا هەرێمێ، ئەڤە ژی وەكی ناكۆكییەكێ دەركەفت، ئەو ژی بابەتێن داهاتێن پەترۆلێ بوون و چەوانیا سەرەدەریكرنێ ل گەلدا، هەر چ حكومەتا فیدرال بوو  پێداگری بوو، كۆ داهاتێ فرۆتنا پەترۆلێ، چ ئەوا ژ لایێ حكومەتا فیدرال تێتە فرۆتن و چ ژی ئەوا حكومەتا هەرێما كوردستانێ ب رێیا هێلا هەرێمێ ب توركیاڤە گرێ ددا دچوو و تاتە فرۆتن، دەبیت هەمی بچیتە سەر هژمارا (سندۆقا گەشەپێدانا عیراقێ DFI) ل نیۆیۆرك و پشتی 5% قەرەبوویێن كۆێتێ ب سەدەما داگیركرنا وێ ژ لایێ رژێما سەدام ژێ تێنە راكرن، پاشان تاتە ڤەگوهاستن بۆ سەر خەزینا ئیتحادی و پشكا هەرێما كوردستانێ ب پێی رێژەیا د بودجەیا سالانەدا تێتە رەوانەكرن، لێ هەولێرێ ئەڤ رێكارە ب ئاشكەرایی رەت دكر، ل جهێ وێ حكومەتا هەرێمێ ئێخستە سەر هژمارەكا تایبەت ل توركیا كۆ ل ژێر دەستهەلاتا وێدا بیت (المحمدی، 2020، 20)، لێ خالا كۆ بوویە جهێ نەرازیبوونێ ڤێجارێ نەتنێ حكومەتا فیدرال، بەلكو ڤێ جاری زۆربەیا لایەنێن ل ناڤ پەرلەمانێ هەرێما كوردستانێ لسەر ڤێ رێكارێ تۆڕەبوون و رەخنەیێن مەزن ئاراستەیی حكومەتا هەرێما كوردستانێ كرن، زێدەباری كۆ وەزارەتا سامانێن سروشتی داهاتێ فرۆتنا پەترۆلێ نەئێخستە سەر هژمارە بانكەكا باوەرپێكری ل ئەمریكا یان ئەورۆپا و شوونا وێ وانا بانكەكا توركی (هالك بانك) هەلبژارت كۆ هەلگرا گەلەك گومانان بوو، لێ یا ژ وێ خرابتر ئەو بوویە كۆ حكومەتا هەرێما كوردستانێ پشتی داهاتێ پەترۆلا تاتە فرۆتن ل بەنكا كۆ هالك – بانك ژێ وەردگرت، ڤەدگۆهاستە سەر هژمارا بەنكی ل بانكا (كوردستان) كۆ بانكەك نەحكومییە و خاوەنداریەتا وێ بۆ بەشەك ژ سەرۆك حزبەك دەستهەلات ڤەدگەڕیا و ئەڤ دهاتە هەر ل (2007 – 2018) گەهشتییە 24 ملیار دۆلار بێی دەستێ هیچ ڤەكۆلینەكێ بگەهیتێ و بێی هیچ دەزگەهەكێ چاڤدێرییا دارایی بزانیت چەند ژ ڤی كۆژمەی هاتیە خەرج كرن و چەوانییا خەرجكرنێ و تنێ بەشەك ژێ هاتيیە خەرج كرن، و دەربارەی پشكا پترۆدۆلار یا كۆ ب سەدان ملیۆن دۆلار هاتيیە خەملاندن هیچ بەشەك ژێ نەهاتیە خەرج كرن (باداوەیی، 2021، 110).

وەزارەتا سامانێن سروشتی داهاتێ فرۆتنا پەترۆلێ نەئێخستە سەر هژمارە بانكەكا باوەرپێكری ل ئەمریكا یان ئەورۆپا و شوونا وێ وانا بانكەكا توركی (هالك بانك) هەلبژارت كۆ هەلگرا گەلەك گومانان بوو.

ژ لایەكێ دیڤە كۆژمەكێ دی كۆ ب دەهان ملیۆن دۆلار تێتە خەملاندن، حكومەتا هەرێما كوردستانێ ژ (51) كۆمپانیا وەرگرتیيە، ل ژێر خالێن جودا جودا و ب پێی وان مەرجێن د یاسایا پەترۆل و گازێدا هاتینە دانان، بۆ نموونە، حكومەتا هەرێمێ ل ژێر خالا مافێن خاوەنداريیا زەڤيیێ (ریع) بۆ هەر گرێبەستەكێ (10%) و دیسان باجا داهاتی ژ كۆمپانیا وەردگرت ب رێژەیا (40%) و ل گەل وەرگرتنا 10 دۆلار بۆ هەر كیلۆمەترەكا چارگۆشە، لێ هويربينيكرنا داهاتێ ڤان خالان ماینە ڤەشارتی و نەهاتینە دیاركرن و د هیچ یاسایا بودجەیا سالانەدا ئاماژە پێ نەهاتییە دان، ژ وانا شریناهیێن ئیمزاكرنا گرێبەستان ل گەل كۆمپانیایێن بیانی، بۆ نموونە وەرگرتنا (2) ملیۆن دۆلاران ژ كۆمپانیا (هنت ئۆییل) یا ل زەڤیيێن ئەترووش كار دكر، وەرگرتنا (54) ملیۆن دۆلاران ژ كۆمپانیا (گۆلف) یا ل دەوروبەرێن دهۆك كار دكر، زێدەباری وەرگرتنا ب دەهان ملیۆن دۆلاران لسەر زێدەبوونا بەرهەمێ كۆمپانیا د زەڤییەكا دیاریكریدا كاردكر، بۆ نموونە ئەگەر بەرهەمێ دەرێخستی یێ كۆمپانیایەكێ ژ زەڤيیەكێ گەهشتبا (10) ملیۆن بەرمیلێن پەترۆلێ، ئەڤە دەبیت (2.5) ملیۆن دۆلار دابانە حكومەتا هەرێما كوردستانێ، و ل گۆر زێدەبوونا رێژەیا دەرێخستنێ بڕێ پارەیێ ددا حكومەتا هەرێمێ ژی زێدە دبوو، گرێبەستێن بەشداریێ یێن حكومەتا هەرێمێ ل گەل كۆمپانیا ئەنجامداین هیچ زەلالییەك تێدا نینە، د روهن نینن و بەرهەمئینانێ و پشكێن بەشداریێ و پارڤەكرنا قازانجێن پەترۆلێ، ژ ئالیێ ژمارە و داتایێن وێ تەڤلی هەڤن و ل گەل هندێ كۆ حكومەتا هەرێمێ داهاتەكێ مەزن دەست كەفتیە ژ گرێدانا وان گرێ بەستێن ل گەل 51 كۆمپانییان (علي و عبدالرضا، 2018، 4-5).

ناكۆكی لسەر كەرتێ پەترۆل و گازێ رۆژ بۆ رۆژێ زێدەتر و مەزنتر لێ دهاتن ژ بۆ دیتنا رێكەچارەیان بۆ وان ناكۆكییان و رێكەفتن لسەر نەخشەڕێیەكێ (هەولێر و بەغدا) هەردوو لسەر رازی ببن، ل ژێر قازانجێن سیاسی و پێویستییا وانا ب شیانێن دراڤی، هەردوولا نەچاربوون سێ رێكەفتنا لسەر بابەتێ هناردەركرنا پەترۆلێ د ناڤبەرا سالێن (2009 و 2011 و 2014) دا ئەنجام بدەن، لێ سنۆرێ هەرسێ ریًكەفتنان د تەنگ و ب هندەك مەرجێن لایەكی، ب ڕەنگەكی نە حكومەتا هەرێمێ و نە ژی بەغدا، دئامادە نەبوون ب كريار ئنيه‌تباشيێن خۆ ژ بۆ جێ بەجێكرنا وان رێكەفتنان پێشكێشی یێ دی بكەن، نەخاسمە ئەو خالێن كۆ دگرێدایی بوون لسەر دابەشكرنا دەستهەلاتێ – بسپۆرییا فرۆتنا پەترۆلێڤە هەی.

رێكەفتنا ئێكێ 2009 پشتی چەندین هەیڤێن دان و ستاندنان، هەولێرێ ب داخوازیێن بەغدا یێن رادەستكرنا پەترۆلێ ب كۆمپانیا (سۆمۆ) یا حكومەتا عیراقێ رازی بوو، ب هەمی ئەركێن فرۆتنێ و وەرگرتنا داهاتێ پەترۆلا خاڤا هەرێمێ و فرۆتنا وێ ب رێیا هێلا بۆڕیێن سەرەكی ل ناڤبەرا عیراقێ و توركیا (ITP)، د بەرامبەردا حكومەتا فیدرال دێ رێژەیا (17%) یا بۆ هەرێمێ هاتیە دیاركرن ڤەگوهێزیت، لسەر ڤى بیناتی رێكەفتن هاتەكرن كۆ 60 هزار بەرمیل ژ زەڤیێن تاوكێ ب رێیا هێلا بۆڕیێن عیراق – توركیا ڕا بێنە رەوانەكرن، لێ ب سەده‌ما پەیدابوونا ناكۆكییەكێ ل ناڤبەرا كۆمپانیا بەرهێنەر ل زەڤییا تاوكێ (DNO) و حكومەتا هەرێمێ رێكەفتن نەهاتە جێ بەجێكرن. رێكەفتنا دووێ ل سالا 2011 ێ د ناڤبەرا هەولێر و بەغدا هاتە كرن، لێ ئەڤ رێكەفتنە د وەختەكیدا هات، كۆ هەرێما كوردستانێ بێزار ببوو ژ سۆزێن حكومەتا عیراقێ، ب تایبەت پشتی حكومەتا نوری مالكی ل 2011 دووماهیك پڕۆژە یاسایا پەترۆل و گازێ ئەوا ژ لایێ لیستا (العراقیة)ڤه‌ هاتبوو ئامادەكرن و حكومەتا هەرێمێ رازیبوونا خۆ لسەر دیار كربوو، ژ لایێ حكومەتا مالكی ڤە هاتە رەتكرن و ل جهێ وێ پڕۆژەیەكێ دی پێشكێشی كۆمیتەیا نەفت و گازێ یا پەرلەمانی كربوو ژبەركو ب شێوەیەكی هاتبوو دارشتن هەمی دەستهەلاتێن كەرتێ پەترۆل و گازێ ددەستێن حكومەتا فیدرالدا دیار كربوون، ژ لایێ پەرلەمانتارێن كورد ب توندی هاتە رەت كرن و حكومەتا هەرێمێ مالكی ب خیانەتا باوەرییێ تومەتبار كر، ئەڤ جۆرە ناكۆكیێن توند د ناڤبەرا حكومەتا هەرێمێ و خودێ سەرۆكێ جڤاتا وەزیرێن عیراقێ، بوو سەدەمەك كۆ پشتی هنگی ژی گیانێ دژایەتيیێ د ناڤبەرا واندا درێژيیێ بخۆڤە ببینیت (القادري، 2016، 9).

وەك كارڤەدانەك بۆ هەلویستێ بەغدا و نەدانا شایستەیێن كۆمپانیایێن د كەرتێ پەترۆلا هەرێمێدا كار دكەن، حكومەتا هەرێما كوردستانێ ل ئادارا 2012 ێ هناردەكرنا نه‌فتێ ب رێيا سۆمۆ راوەستاند.

د ڤان كێلیياندا هەرێما كوردستانێ قۆناغا ئێكێ ژ دانانا هێلەكا بۆڕیێن جودا ژ بۆ گرێدانا پەترۆلا ژ زەڤیێن هەرێمێ تێتە بەرهەم ئینان و گرێدانا وێ یا راستەخۆ ب رەخێ توركیاڤە، ل سالا 2012 حكومەتا ناڤەند رەوانەكرنا پشكا هەرێما كوردستانێ گرێدا ب رادەستكرنا بڕی (175) هزار بەرمیلێن پەترۆلێ ب كۆمپانیا سۆمۆ و دیسان بەغدا و د سالا دویڤ دا ژی وەك مەرجەك دیار بكەت، لێ شكەستن ئینا. رێكەفتنا ل ناڤبەرا حكومەتا هەرێمێ و حكومەتا فیدرال ل 2012 ب شێوەیەكی هاتبوو كرن، كۆ بەرامبەر هنارتنا پشكەكا دیاریكری ژ زەڤيیێن هەرێما كوردستانێ ب پێی رێكارێن كۆمپانیا (سۆمۆ) یا عیراقی، د بەرامبەردا حكومەتا فیدرال دێ كوژمێ (1.5) ملیار دۆلار خەرجیێن كومپانیایێن بەرهەمهێنەر د هەرێما كوردستانێدا دەت، لێ ب به‌هانه‌يا هندێ كۆ حكومەتا هەرێمێ (50) هزار بەرمیل رۆژانە ب رێكێن قاچاخ رەوانەی ئیرانێ كرینە، حكومەتا فیدرال لسەر وێ رێكەفتنێ پەشێمان ببیت و ژ كۆیێ وی كۆژمێ هاتییە دیاركرن تنێ (560) ملیۆن دۆلار ب تنێ بۆ حكومەتا هەرێمێ بۆ خەرجیێن كۆمپانیا هنارتن، ب ڤێ ئێكێ وەك كارڤەدانەك بۆ هەلویستێ بەغدا و نەدانا شایستەیێن كۆمپانیایێن د كەرتێ پەترۆلا هەرێمێدا كار دكەن، حكومەتا هەرێما كوردستانێ ل ئادارا 2012 ێ هناردەكرنا نه‌فتێ ب رێيا سۆمۆ راوەستاند (فرحان، 2018، 46). 

(نوری مالكی) كۆ دوو خولێن لسەر ئێك سەرۆكاتییا جڤاتا وەزیران د دەستاندا بوو، د ڤان دوو خولان دا هەرچی یا ژدەستاندا هاتی دژایەتییا هەرێما كوردستانێ كریە.

لسەر وان هەمی ناكۆكیيان و لسەر وان هەمی ئەو بڕینێن حكومەتا فیدرال ژ پشكا هەرێما كوردستانێ دبڕین، كۆ گەلەك گرنگە ئاماژێ ب راستییەكا دیتر ژی بدەین، پشتی حكومەتا هەرێما كوردستانێ یاسایا پەترۆل و گازێ دەرێخستی و د بیاڤێ پێشخستنا كەرتێ پەترۆل و گازێدا كەفتییە بەرییا عیراقێ، وێڤەتر عەقلیەتەك ل نك بەشەك ژ دەستهەلاتدارێن عیراقێ دروست بوو، كۆ ب هەر رێیەكا هەبیت دژایەتییا هەرێما كوردستانێ بكەن و ب هەر نرخەكی بیت حكومەتا هەرێما كوردستانێ نەچار بكەن ملكەچی مەرجێن حكومەتا فیدرال ببیت و ژ وان كەسێن كۆ زێدە لسەر ڤێ هێلێ كار دكر، خۆدێ سەرۆك وەزیران (نوری مالكی) بوو كۆ بۆ دوو خولێن لسەر ئێك سەرۆكاتییا وەزیران ددەستاندابوو و د ڤان دوو خولاندا هەرچی یا ژدەستاندا هاتییە دژایەتییا هەرێما كوردستانێ كریە، هەلبەت ئەم هێش بەحسا قۆناغەكێ دكەین كۆ هێش ئابۆرییا خۆسەری نەهاتیە راگەهاندن و هێش بەشە بودجەیا هەرێمێ نەهاتیە بڕین، لسەر وان هەمی ناكۆیێن د ناڤبەرا حكومەتا هەرێما كوردستانێ و حكومەتا فیدرال لسەر كەرتێ پەترۆلێ و ئەو شێلاتییا هەیی د هەمی قۆناغێن وێدا، لێ بەشە بودجەیا حكومەتا هەرێمێ ب هندەك كێماسیڤە ژی هەر دگەهشت، كەواتە ل ڤێرە ئەگەر ئەم شیكرنەكێ بۆ شیانێن حكومەتا هەرێما كوردستانێ بكەین ب پێی یاسایا بودجەیا سالانە وەكی د خشتەیێ ژمارە (1) دیار دبیت یا سالێن د ناڤبەرا (2005 – 2013) ێ دا رەنگە گەلەك باشتر بابەت زەلال ببیت.

خشتەیێ ژمارە (1)

پشكا هەرێما كوردستانێ ژ بودجەیا گشتی یا عیراقێ، د ناڤبەرا (2006 – 2013)، ملیار دینار، ب پێی رێژەیا 17%

^{ژێدەر: ژچێكرنا ڤەكۆلەری، پشتبەستن لسەر:}

^{– علی، مصطفی صالح، سیاسات الاصلاح الاقتصادي و دورها فی جذب الاستثمار الاجنبي المباشر الی اقلیم كوردستان – العراق، للفترة 2003 – 2021، الطبعة الاولی، سنة 2023، ص 134.}

^{– الوقائع العراقیة الاعداد (4016- 2006، 4036- 2007، 4067- 2008، 4117،2009،  4180- 2011، 4233-2012،4272-2013.}

وێنە (1)

كۆیی گشتی پشكا حكومەتا هەرێما كوردستانێ/سالانە ژ بودجەیا گشتییا عیراقێ، ل گەل كۆیی گشتی بودجەیا خەملاندی یا حكومەتا هەرێما كوردستانێ یا سالانە ل ناڤبەرا (2005 – 2013)ێ.

^{ژێدەر: ژ چێكرنا ڤەكۆلەری و مفا وەرگرتن ژ داتایێن خشتەیێ ژمار 1.}

د خشتەیێ ژمارە (1) و وێنەیێ پێڤەگرێدایی، دیار دبیت كو ئەو كۆژمێ د یاسایا سالانەیا بودجەیا حكومەتا هەرێمێ هاتییە خەملاندن زێدەترە ژ كۆیی گشتی پشكا هەرێمێ ژ بودجەیا گشتی یا حكومەتا ناڤەند، هەلبەت ئەڤ پشكا زێدە رامانا هندێ نادەت كۆ حكومەتا هەرێمێ سالانە د كۆرتهێنانا بودجێ دا دەرباز بوویە، بەلكی ئەو زێدەكرنا داهاتێ ناڤخۆیێ هەرێمێیە و هاتییە زێدەكرن لسەر كۆیی گشتی وێ كۆژمێ كۆ وەك پشكا هەرێمێ دگەهشت و ئەڤ زێدەییا لسەر بودجێ ل پاكتاوكرنێن دوماهییا سالا بودجێ تاتنە دیار كرن، سەرباری كۆ بڕەكا مەزن ژ پارەی داهاتێ پەترۆلا تاتە فرۆتن و ئەو داهاتێن ب رێكێن دیتر بدەست دكەفتن كۆ ئەڤە نەدچوونە د یاسایا بودجەیا هەرێمێدا و ب نەدیاری ماینە.

 ئەو زێدەبوونێن د یاسایا بودجەیا سالانەیا هەرێمێدا دیار ب تایبەت ل سالێن د ناڤبەرا (2011،2012،2013) بكەین، ئەو ئێك دیار دبیت كۆ د ڤان سێ سالاندا، بودجەیا خەملاندی ب رێژەیەكا دیار بلند بوویە، زێدەترە ژ وێ یا ب پێی پشكا هەرێمێ ژ بودجەیا گشتی یا یا عیراقێ هاتییە دیاركرن، ئەڤە ژی بۆ هندێ دزڤڕیت كۆ دڤان سێ سالاندا ئاستێ دەرێخستن و هناردەكرنا پەترۆلێ ل زەڤیێن هەرێمێ بوو دەرڤە بلند بوویە، بەشەك ژ وێ ئەوا بدەست دكەت لسەر یاسایا بودجەیا سالانە هاتییە زێدەكرن، ب ڤی شێوەی (2.772 و 2.641 و 2.536) تڕلیۆن دینار ل دووڤ رێزبەندییا وان سێ سالان، هەر د ڤان سێ سالاندا ئەگەر وەك نموونە وەربگرین، دێ بینین ژ بەركو بودجەیەكا باش لبەر دەستێ حكومەتا هەرێمێ بوویە، دێ بینن د ڤان سێ سالاندا خەرجیێن بۆ وەبەرهێنانێ هاتینە دانان، د بلندبوونێدا بووینە و لسەر كیستێ كێمكرنا خەرجیێن كاربكەر ب ڤی شێوەی (33.7%، 30.96%، 31.54%) وەك بودجەیا وەبەرهێنانێ و ب پێی رێزبەندیا سالێن لسەری دیار، هەلبەت د بەرامبەردا خەرجیێن كاربكەر د كێمبوونێدا بووینە و ئەڤەیە یا هەمی ئەو حكومەتێن كۆ حكومەتێن بەرێ وانا ل هاڤێتنا پێنگاڤێن بلندێن گەشەپێدانا ئابۆرییە.. هەلبەت ئەم هێش بەحسا دەمەكی دكەین كۆ زێدەباری داهاتێ ناڤخۆیێ حكومەتا هەرێمێ ب تایبەت داهاتێ پەترۆلێ، داهاتەكێ مەزنتر وەك پشكا هەرێمێ ژ بەغدا دهات.

هەر گرێدان ب داتایێن خشتەیێ ژمارە (1)ڤە و  كۆ سەلمینەرێ هندێ بیت، قۆناغا (2006 – 2013) سەردەمێ زێڕینێ گەشەیا ئابۆرییا هەرێما كوردستانێ بوویە، ئەگەر تنێ ئەم وان خزمەت و دەستكەفتێن د ناڤبەرا (2009-2012) حكومەتا هەرێما كوردستانێ پێشكێشی خەلكی بكەت مینا (پێشینەیێن خان و بەرە، پێشینەیێن هەڤژینیيێ، تواناسازی، قەرێن بچویك، بیما بێكارییێ) كۆ هەمی ب یاسا و بڕیار هاتینە كرن، هەمی بەرهەمێن وێ سەقامگیرییا دارایی بوون كۆ هێش نە بودجە هاتییە بڕین و نە ژی ئابۆرییا خۆسەر هاتبوو راگەهاندن. دەما كو وەلاتەك د سەقامگیريیەكا سیاسی و داراییدا دەرباز دبیت، كۆمپانیێن بیانی و سەرمایەدارێن بیانی ژی بەرێ خۆ ددەنێ، هەر بوویە ژی دێ بینین، هەر پشتی دەركەفتنا یاسا وەبەرهێنانێ ل سالا 2006 و تا دگەهینە سالا 2022 دێ بوومە دیار بیت، كۆ د ڤی وەختی دا (42) پڕۆژەیێن وەبەرهێنانا راستەراست ژ لایێ سەرمایەدار و كۆمپانیێن بیانی هاتینە ئەنجامدان، ژ وانا (37) پڕۆژەیێن وەبەرهێنانا بیانی ئەون یێن ل ناڤبەرا سالێن (2007-2013) ێ هاتینە كرن، ب پارەی (735) ملیۆن دۆلار ل سالا 2007 ێ دەست پێكریە و دیسان بەردەوام بلند بووینە تا گەهشتیيە (2.419) دوو ملیار و چوار سەد و نۆزدە ملیۆن دۆلاران ل سالا 2013 ێ كۆ دوماهیك سالا ڤێ قۆناغێیە و ئەڤە بتنێ كۆژمەیەكێ مەزنە د بیاڤێ وەبەرهێنیانا بیانیدا ل هەرێمێ (صالح، 2023، 229)، كۆ ئەڤە ب خۆ بەرهەمێ وێ سەقامگیرییا سیاسی و دارایی یە و ئەڤە ئاماژەیێن گەشبینن د پێنگاڤێن گەشەپێدانا ئابۆری دا.

هەرچەندە ل گەل زێدەكرنەكا ب شیانێن دەرێخستن و هناردەكرنا پەترۆلا هەرێمێ كەفتین، د بەرامبەردا حكومەتا فیدرال ئاستەنگ دروستكرینە و مەرجێن رادەستكرنا بڕەكا پەترۆلێ ب پێی زێدەبوونا دەرێخستنێ وێ ژی زێدەكریە، بۆ نموونە، ل سالا 2011 رێژەیا هناردەكرنا هەرێمێ زێدەبوویە، حكومەتا نوری مالكی وەك مەرجەك د یاسایا بودجەیا سالانەدا دانایە (100) هزار بەرمیلێن پەترۆلێ كۆ هەرێمێ دەست ب هناردەكرنێ كربوو ب رێكا تانكەران رەوانەی توركیا دكر رادەستی كۆمپانیا سۆمو بكەت، هەردوو سالێن دویڤڕا ل (2012 و 2013) رێژەیا كۆ وەكی مەرج لسەر هەرێمێ هاتیيە دانان، گەهشتيیە (175 و 250) هزار بەرمیلان ب پێی رێزبەندیا سالان، ئەڤ داخوازا رادەستكرنا پەترۆلێ ب كۆمپانیا سۆمو و نەرادەستكرنا وێ ب كۆمپانیا ناڤبری ژ لایێ حكومەتا هەرێما كوردستانێ،هەروەسا ل رەخێ دی نەپابەندبوونا حكومەتا فیدرال ب وان سۆزێن كۆ ددان بۆ دانا خەرجیێن كۆمپانیایێن دكەرتێ پەترۆلا هەرێمدا كاردكرن، تا گەهشتیە قۆناغەكێ كۆ وێڤەتر هەم حكومەتا هەرێمێ ئەلته‌رناتیفێ پشتبەستن ب رێژەیا پەترۆلا تێتە هنارتن بۆ توركیا ب كار بینیت وەك داهات ل جهێ وێ پشكا پچڕ پچڕ ژ لایێ حكومەتا فیدرالڤە تاتە هنارتن، نەخاسمە پشتی دەولەتا توركیا رازیبوونا خۆ پێشكێشی حكومەتا هەرێمێ كری، هەلبەت بەرامبەر بهایەكێ كێمتر ژ بهایێ د بازارێن پەترۆلێدا كرین و فرۆتن پێ تاتەكرن، هەم حكومەتا فیدرال ژی وەك كارڤەدان بەشە پشكا حكومەتا هەرێما كوردستانێ ب ئێكجاری ببڕیت، كۆ د قۆناغا دووێدا دێ هندەكێ بەرفرەهتر شرۆڤەكەین، وەكی دەرئەنجام مرۆڤ دكاریت ڤان خالان دەست نیشان بكەت:

1- یاسایا سالانەیا بودجەیا گشتی و پاكتاوكرنا هژمارێن دوماهییا سالێ.

2- كورتهێنان د بودجەیا سالانەدا نەهاتییە تۆماركرن.

3- مووچە و شایستەیێن مووچەخۆران مەهانە و د وەختێ خۆدا هاتینە دان.

4- گەشەیا ئابۆری تۆمارێن بلند توماركرینە و ل سالا 2013 گەهشتیە 8%ێ.

5- ئاستێ وەبەرهێنانا بیانی و خۆمالی و هەڤپشك د زێدەبوونەكا بەردەوام دا بوویە.

6- د ڤێ قۆناغێ دا (پێشینەیێن خانوبەرە و هەڤژینییێ، و قەرێن بچویك، تواناسازی، بیما بێكاریێ) بۆ خەلكی هاتینە دەستەبەركرن.

7- هیچ قەرزەك لسەرحكومەتێ نەهاتینە تۆماركرن و كۆرتهێنان نەبوویە.