شێخ عوبەیدوللایێ نەهری و دەستپێكا گەشەكرنا هشیاریيا نەتەوەیی ل كوردستانێ
وه‌ليد ئه‌حمه‌د
پێشگۆتن
پشتی ژناڤچوونا میرگەهێن نیڤ سەربەخویێن كوردی، تێكچوون و ئالوزیێ هەموو كوردستان بخۆڤە گرت، و لاوازی وكێم دەستهەلاتاریا هەردوو ئیمبراتوریێن ئوسمانی و قاجاری، دەلیڤەكا گونجای بۆ سەرهلدانا بزاڤەكا رزگاریخوازا بەرفرەهـ ب سەركردایەتیا شێخ عوبەیدوللایێ نەهری(شەمزینی) هەلكەفت.
ل دەسپێكا سەرهلدانێ ب تنێ دەڤەرا شەمزینان ل ژێر دەستهەلاتا سەرهلدانێ بوو، بەلێ گەلەك پێ نەچوو چریسكێن سەرهلدانێ گەهشتنە پرانیا دەڤەرێن كوردستانا توركیا و ئیرانێ، زێدەباری وێ چەندێ كو ڤێ سەرهلدانێ چەند هەیڤەكا زێدەتر نە ڤەكێشا، بەلێ دسەردەمێ خۆدا گرنگیەكا مەزن هەبوویە و ئالوزی وهەڤپەیڤینەكا كویر و درێژ ئێخستە دناڤبەرا (قاجاری) یا ل تەهران و (باب العالی) دا ل ئیستەمبولێ، هەروەسا حكومەتێن بریتانیا و روسیا گرنگیەكا زۆر پێ دایە و دەنگ و باس و زانیاریێن زۆر لسەر كوم كرینە و پێكولێن مەزن كرینە بۆ ژناڤبرنا ڤێ سەرهلدانێ، لەوما دشێین بێژین كو بزاڤ و سەرهلدانا شێخ عوبەیدوللایێ نەهری دەسپێكا قوناغەكا نوویە د بزاڤا رزگاریخوازا نەتەوەیی یا كوردی دا، ژ ئالیەكی ڤە ئێكەم بزاڤە كو برەنگەكێ ئاشكرا و دیار سالوخەتێن نەتەوەیی بخۆڤە دگریت، و ژ ئالیەكێ دی تر ڤە جارا ئێكێ یە كو پشتی میرێن كورد، شێخەكێ ئولدار سەركردایەتیا بزاڤەكا چەكداری یا كوردستانێ دكەت، ب تایبەت د سەردەمەكی دا كو سولتان ئوسمانی داخوازا جڤاكەكێ ئیسلامی دكر .
ئەڤ سەرهلدانا ب رێبەراتیا شێخ عوبەیدوللایێ نەهری یاكو ل نیڤا دووێ ژ چەرخێ نوزدێ ل هەردوو كوردستانێن ئیران و توركیا سەرهلدای، بوویە دەستپێكەك بۆ هاتنا شێخا بۆ ناڤ قادا رێبەراتیا كوردی، كو باندۆرا وێ لسەر كوردستانێ یا بەردەوام بوو تا نیڤا دووێ ژ چەرخێ بیستێ كو تا ڤی ماوەی ژمارەكا شێخا رێبەریا بزاڤا رزگاریخوازا كوردی كریە.
ئێك: كورتیەك لدور ژیان و كەسایەتیا شێخ عوبەیدوللایێ نەهری:
سەرهلدانا شێخ عوبەیدوللایێ (شەمزینی) ل سالا 1880 و رەنگڤەدانا وێ نەرازیبوونا كوردا بوو بەرامبەر دەستهەلاتداریا پاشكەفتیا شاهێن قاجاری ل ئیرانێ. شێخی دەستهەلاتداریەكا ئاینی و دنیایی یا زور دناڤ كوردێن دەڤەرێن گۆلا وانێ و تا دەڤەرێن ئورمیێ و خوی و مهاباد و ئەردەلان و گەلەك ناوچێن دی دا هەبوو، (200) گوند ملكێ تایبەتێ وی بوون.
دەركەفتنا شێخ عوبەیدوللای، ئاماژەك بوو، بۆ ژ دایكبوونا جورەكێ نوو یێ رێبەرایەتیێ دناڤ كورداندا، كو شێخ عوبەیدوللا ئێكەمین و دشێین بێژین مەزنترین رێبەرێ هەڤچەرخێ كوردبوو ل كوردستانێ.
ناڤێ وی (شێخ عوبەیدوللایێ كورێ سەید تەهایێ كورێ شێخ ئەحمەدێ شەهابەددینێ كورێ سەید عەبدوللایێ كورێ مەلا سالحێ كورێ مەلا حاجی)یە، ل سالا 1830 ل گوندێ (نەهری) ژ دایكبوویە ، ژ خێزانا (سەیدان)ە یێن ئاكنجی ل نەهری. بابێ وی مەشێخا نەقشەبەندی دامەزراندیە، بابێ شێخ عوبەیدوللای، شێخ تەها خودان نفوزەكا زۆر بوو ل دەڤەرا بۆتان لسەردەمێ میر بەدرخان. ڤەدگێرن كو ناڤهاتی ل بارەگایێ میری دا دژیا و پشتی شكەستنا میر بەدرخان قەستا دەڤەرا شەمزینان كریە كو دگۆتێ ناڤچیا و پشتی مرنا وی شێخ عوبەیدوللای جهێ وی گرتیە.
شێخ عوبەیدوللا ل سالا 1865 پشتی مرنا مامێ خۆ شێخ موحەمەد سالح بوویە مورشیدێ تەریقەتا نەقشەبەندی، و شێخ موحەمەد سالح ژی ل سالا 1853 پشتی مرنا بابێ شێخ عوبەیدوللای سەیید تەهایێ نەهری بوویە مورشیدێ ڤێ تەریقەتێ.
مەزنی و ناڤ ودەنگیا شێخ عوبەیدوللای ل هەموو كوردستانێ یا دیاربوو. شێخ عوبەیدوللا ب تنێ رێبەرەكێ ئاینی نەبوو، بەلكو مرۆڤەكێ زانا و دبلۆماسی و شارەزابوو، كەسەكێ خودێ ترس و زانایەكێ زیرەك و گران بوو، زانا ژ هەموو لایەكێ ئیمپراتوریەتا ئوسمانی و ئیرانی سەرەدانا تەكیا وی دكر تاكو بۆچوونا وی لسەر چەندین مژارێن زانستی و كاروبارێن وی دەمی یێن موسلمانێن كورد وەربگرن، شێخی شارەزاییەكا باش د زانستێن ئیسلامی دا و بتایبەتی دزانستێ فەرمودەیادا هەبوو. هەروەسا یێ شارەزابوو د ئەدەب و فولكلور و دیرۆكا كوردی دا، زێدەباری شارەزاییەكا باش ل زوهد و وەرع و رەوشت بەرزیێ هەبوو، ژبەر ڤێ چەندێ ژی ڤیانا
هزاران ژ موریدان بۆ لایێ خۆ كێشابوو. شێخ عوبەیدوللای دوو جۆرە كەسایەتی دناخێ خۆدا هەلگرتبوون ئێك: كەسایەتیا سەركردەكێ نەتەوەیی، كو خۆ بوو بەرژەوەندیا مللەتێ خۆ تەرخان كربوو. دوو: كەسایەتیا موسلمانەكێ خودێ پەرێس و باوەریەكا بهێز، كو سەر ژنوو خۆ بۆ پێگیربوون ب یاسایێن ئیسلامێ ئامادە دكر.
| ب هزاران ژ كوردا ئەو ب نوینەرێ خۆدێ دزانی و د ئامادەبوون بێی دوودلی لدیڤ بكەڤن و لبن فەرمانێن وی بن. خەلكێ كورد بتایبەتی ژ ئوسمانیان ئەو ب رزگاركەرێ خۆ دزانی و ناسناڤێ(بابێ كوردان) دابوویێ. |
دەربارەی ڤێ چەندێ دكتور جەلیلی جاسم جەلیل نڤیسی یە:(ناڤ و دەنگی و ژێهاتیا بلندا شێخ عوبەیدوللای گەهشتە وی رادەی كو موسلمانێن(ئوسمانی) پشتی سولتانی و شەریفێ مەككەهێ ئەو ب پیرۆزترین كەس دزانی. و ب هزاران ژ كوردا ئەو ب نوینەرێ خۆدێ دزانی و د ئامادەبوون بێی دوودلی لدیڤ بكەڤن و لبن فەرمانێن وی بن. خەلكێ كورد بتایبەتی ژ ئوسمانیان ئەو ب رزگاركەرێ خۆ دزانی و ناسناڤێ(بابێ كوردان) دابوویێ.
(جورج كیرزن) گرنگیا ئاینی ددەركەفتنا شێخی دا بەرەڤ پلێن دەستهەلاتێ دهەلسەنگینیت و دبێژیت :(( سەرۆك هۆزەك هەیە، ناڤێ وی شێخ عوبەیدوللایە … ژبەر پیرۆزیا كەسایەتیا وی، بوویە خۆدان مەزنترین ناڤداری و هندی دهێت كورد وەكو رێبەرەكێ مللی، بەرێ خۆ ددەنێ)). سەبارەت رەوشت و سروشتێ شێخی و وەسفا لەش و روخسارێ وی یێ دەرڤە، كێم پێزانین لبەر دەستدانە. وێ كێمیێ ژی كو دكتور كوچران گەهاندینە مە، ئەو تشتێن یێن وی بخۆ سەرەدانا مالا وی كری ل گوندێ نەهرێ، تاكو سەرپەرشتی و چاڤدێریا وێ نەخۆشیێ بكەت ئەوا ئه‌و تووش بوویێ، هەر ئەڤ كوچرانە ژی بخۆ دەربارەی رەوشت و كەسایەتیا شێخی گەلەك پەیڤی یە، زێدەباری ڤێ چەندێ ژی هێشتا تشتەكێ وەسا نەدیتیە، تا سەبارەت سەرو سیما و شێوه‌یێ وی بئاخڤیت، ئەوا كو پتر گۆتی: (( شێخ ژیێ وی د (50) سالیێ دابوو، ئێكجار بالكێش و نێزیكی دلی بوو و(جبەیەكێ) جوان وهەمی لایەكی تێ ئالیای لبەر خۆ دكر، و (عمامە) جەمەدانیەكا سپی دكرە سەرێ خۆ)). دیسان كوچران ئاماژێ ب جورێ تایبەتی یێ ژیانا سادە و ساكار یا مالا وی ددەت و دبێژیت:((چ دەمەكی ڤەخوارنا كحولی نه‌دهاتە دناڤ باژێرێ وی دا)). هەڤدەم دگەل ڤێ چەندێ (ولسن) وەسفا وی دكەت: زور یێ سادەبوو د جل وبەرگ و خوارنێن خۆەدا و كەسەكێ بێ لایەن و یاساناس و قازی ژی بوو. ب هندێ یێ بناڤ ودەنگ بوو كو دبریارو فەرمان و دادوەریێ دا، بێ لایەن و جوامێر بوو. كوچران ژی دڤی بواریدا دبێژیت :((ئەو(مللەتێ شێخی)دبێژن: حاكم و قازیەكێ دادپەروەرە. چ جارا بەرتیلێ وەرناگریت و رێكێ نادەت خزمەتكارێن وی ژی وەربگرن. هەركەسەكێ ژ یاسایێن وی ب دەركەڤیت، دێ فەرمانا مرنێ بو هێتەدان.))
| كوچران ژی دڤی بواریدا دبێژیت : حاكم و قازیەكێ دادپەروەرە، چ جارا بەرتیلێ وەرناگریت و رێكێ نادەت خزمەتكارێن وی ژی وەربگرن. هەركەسەكێ ژ یاسایێن وی ب دەركەڤیت، دێ فەرمانا مرنێ بو هێتەدان. |
شێخی پێكول دكر مللەتێ خۆ بكەتە هەڤوەلاتی، ودزی وجەردە وتالانیێ نەهێلت وژبۆ ڤێ چەندێ ژی زەڤیێن كشتوكالی : (گەوەر،باشقەلا،وەرگەوەر،ئەرگەوەر… هتد) كرینە، ودناڤ كورداندا ببۆ مەلكەكێ بچویك. پیروزی وكارزانیا شێخی ل هەموو جهەكی دەنگ ڤەدابوو وب رێبەرێ گەلێ كورد دهاتە دانان. هەموو رۆژەكێ ددیوانخانا ویدا مێهڤانداریا پێنج سەد حەتا هزار كەسا دكر. شێخ یێ رژد بوو لسەر گوهداریكرنا پێتڤیێن هەژار و گەشتیار و جوتیاران.
زێدەباری وێ چەندێ دانینگەهەكا هێتیما ل باژێری دانابوو، وی بخۆ سەرپەرشتیا وێ دكر و پێتڤیێن وێ دابین دكرن. شێخ زەلامەكێ دادوەر و ل بەرامبەر زورداریێ یێ توند بوو. وەكو ژێدەر دبێژن شێخ عوبەیدولایێ نەهری خودان كەسایەتیەكا بهێز بوو، و ئاخفتنا وی ژی جهێ خۆ لجەم سەركردێن هوزێ هەبوو، گەلەك سالۆخەتێن سەركردایەتیێ لجەم وی هەبوون، وەكی: دادپەروەری، مەردینی و چەلەنگی و هاریكاریا وی بۆ خەلكی جهێ وی دناڤ كورداندا پتر بەلاڤ كریە و دهندەك ژێدەران دا بوویە (بابێ كوردان.)
دوو: هوشیاریا نەتەوەیی لجەم كوردان
-كورتیەك لدور هوشیاریا نەتەوەیی (National Consciousness) :
هوشیاریا نەتەوەیی دیروكەكا دویر و درێژ هەیە، كو ژ لایێ پلە و ئاستان ڤە دماوێن دیروكی دا جێوازی هەبوویە، وەكو دهاتە دیتن كو دقوناغێن گەشەكرنا هوشیاریا نەتەوەیی دا، هەستكرن ب ئێكگرتنا نەتەەیی پێشڤەچوو.
وەكو یا دیار نەتەوە د دیدا (مانشینی) یێ ئیتالی دا دهێتە پێناسەكرن ” جڤاكەكێ سروشتی ژ مروڤان ب هەڤرا دگرێدای ب ئێك زەمین، بنیات، نەژاد، داب ونەریت و زمان . دژیان و هەستێ جڤاكی دا دهەڤپشكن”
بەلێ هوشیاریا نەتەوەیی دیتن و پێناسێن ژێك جودا لدۆر خۆ كومكرینە، ژ گرنگترین پێناسێن بۆ زاراڤێ هوشیاریا نەتەوەیی هاتیە كرن ئەڤەیە كو دبێژیت:((دەمێ شێوه‌یێن هەستێ گشتی بشێوەكێ بەرفرەهتر ژ دەرونێ جڤاكا مروڤی دویر ژ هەموو نێزیكییەكا خێزانی دەردكەڤیت، وی دەمی، روخسارێ هەستا نەتەوەیی سەرهلدەت.))
یان ژی ئەم دشێین بێژین:((مەبەست ژ هوشیاریا نەتەوەیی هەستكرنا تاكی یە ب وێ چەندێ كو یەكەیەكا تایبەتن، سیاسەت یان زمان یان ئاینەكێ هەڤپشك پێكڤە گرێ ددەت.))
ژلایەكێ دیڤە هزرڤانێ بناڤ و دەنگ یێ عەرەب(قوستەنتین زریق) دبێژیت: هوشیاریا نەتەوەیی لسەر سێ بنەمایا پێك دهێت، تێگەهشتنەكا دروست بۆ رابردوویێ نەتەوا خۆ، هەلسەنگاندنەكا هویر بۆ هێزێن نوكە و فاكتەرێن وان، هەروەسا باوەریەكا موكم ب هیڤی و ئارمانجا داهاتی.
لڤێرێ گرنگە ئاماژێ ب وێ راستیێ بكەین كو ئاستێ هوشیاریا نەتەوەیی دناڤ نەتەوێن جورا و جوردا هەتا د ناڤ تاكێن نەتەوەیەكی ژی دا جیاوازی هەیە.
هەروەكو (هوبسبوم) دڤی بواریدا دبێژیت: هوشیاریا نەتەوەیی بشێوەكێ نە یەكسان دناڤ گروپێن كومەلایەتی و دەڤەرێن وەلاتەكی دا گەشە دكه‌ت.
هەژی گۆتنێ یە بزوتنەوا نەتەوەیی (National Movement) ب قوناغا پشتی سەرهلدانا هزرا نەتەوەیی دهێتە ل قەلەم دان. ب رامانەكا دی دەمێ نەتەوەی هەست ب جێوازیێ كر ژلایێ زمان و دیروك و كلتور و ئاخا نەتەوەی و چەند سیمایەكێن دی ڤه، وی دەمی بزوتنەوا نەتەوەیی وەكو بەرهەمێ ڤێ پروسێسێ دەست پێدكەت.
بشێوەكێ گشتی ژ لێكدانەڤەیا ڤان پێناسان ئه‌م دشێین بێژین كو هوشیاریا نەتەوەیی هەستەكا گشتی و كومەلایەتی لجەم تاكێن ناڤ كومەلگەهەكی دا دئێخیتە دناڤ فورمەكێ دا، ب جورەكی ڤیانا وی بۆ ئاخ و نەتەوە و دیروك و كلتورێ نەتەوا خۆ ژلایێ گیانی ڤە پر دكەت، و پێخەمەت بەرگریكرنا وێ ژێ قوربانیێ بۆ ددەن.
– ئاستێ هوشیاریا نەتەوەیی لجەم كوردان بەری سەرهلدانێ:
سەبارەت دیاركرنا دیروكا سەرهلدانا هەستا نەتەوەی دجیهانێ دا بیروبۆچونێن ژێك جودا هاتینە دارێتن (كوهن 1880-1947) دزڤرینیت بۆ سالا 1642 ، “ئاكتن” بۆ سالا 1772 ئانكو بۆ دابەشبوونا پولەندا دزڤرینیت، هندەكێن دی ژی دزڤرینن بۆ دیروكا بەلاڤبوونا گوتارا بناڤ و دەنگا (خیفتە) بۆ مللەتێ ئەلمانیا.
بەلێ پرانیا ڤەكولەر و هزرڤان درێككەفتینە كو بزاڤا نەتەوەیی یا هەڤچەرخ ب بوونا شورەشا فەرەنسی پەیدابووبە، ئەوژی پشتی پێشڤەچوون ل ئەوروپا گەهشتیە پلەیەكا دەست نیشانكری، كو یەكه‌یێن زمانی و رەوشەنبیری یێن گەلان ب بێدەنگی و ب درێژاهیا سالان پێگەهشتبوون، كو ئەڤ مللەتێن هوشیاربووین، خۆدان هێزەكا چارەنڤێسێ دیروكی نە، ئەڤجا داخوازا دەستهەلاتێ لسەر دەولەتێ كر و ژبۆ چارەنڤێسێ خۆ یێ سیاسی خەبات كر، هۆسا دیروكا بوونا پروژێ سیاسی بۆ گەلی و دیروكا بوونا ڤێ هوشیاریا نوو سالا 1789 ،سالا شورەشا فەرەنسی بوویە.
پشتی پەیدابوونا هزرا نەتەوەیی و بەلاڤبوونا وێ ل ئەوروپا بۆ هەموو جیهانێ ب تایبەت بۆ كیشوەرێن ئاسیا و ئەفریقا هاتە ڤەگوهاستن، و رەنگڤەدانەكا ئاشكرا ددەولەتا ئوسمانی و ئیرانی دا ب خۆڤە گرت.
| مێجەرسون ژی دبێژیت: گیانێ نەتەوەیی د ماوێ چەرخێ نوزدێ دا ل دەف كوردان پەیدابوو، ئەڤە ژی ژ ئەنجامێ كەرب لێڤەبوونێ ژ دەولەتا ئوسمانی بوو. |
لنشوفسكی دڤی بواریدا دبێژیت:(( هەردوو بیروباوەرێن نەتەوە و مافێن مللەتان كو شورەشا فەرەنسی دگەل خۆ ئینابوون، كار ل نەتەوێن جودا جودا یێن ئوسمانی كر و دەرەنجامێ ڤێ چەندێ نە ئارامی پەیدابوو)). مێجەرسون ژی ڤێ بوچوونێ ب راست دزانیت و دبێژیت: (( گیانێ نەتەوەیی د ماوێ چەرخێ نوزدێ دا ل دەف كوردان پەیدابوو )). ئەڤەژی ئەنجامێ كەرب لێڤەبوونێ ژ دەولەتا ئوسمانی وەكی د بزاڤا میرێ بابان عەبدولرەحمان پاشا 1806 و میرێ سوران محەمەد پاشا 1832 و میرێ بوتان بەدرخان پاشای دا 1844 دەردكەڤیت.
بەلێ بەری ڤان كارتێكرن و ئاماژە پێكرنا یا تایبەت ب كوردانڤە كو هەموو شینوارێن دیروكی ئاماژە دكەن هزرڤان و هوزانڤان ئەحمەدێ خانی(1650-1707) پێشەنگێ هزرا نەتەوەییا كوردی یە، ئەڤی هوزانڤانی بابەتێ خۆ دداستانا نەتەوەیی یا (مەم و زین) ێ دا وەرگرتیە، ب تنێ لدۆر كورد و كوردستانێ دپەیڤیت، كەسایەتیێن وی ژ هێما پێكهاتینە، و هێمایا كوردستانێ ب زیندانەكێ دەست نیشان دكەت، ژبۆ ئازادكرنا وێ رێك و شێوە دیاركرینە.
(كوردوییف) ئێك ژ گرنگی پێدەرێن ئەحمەدێ خانی دبێژیت:((ئەحمەدێ خانی د مەم و زینێ دا ژیانا كوردان ئێك ب ئێك و بشێوەكێ ئەنسكلوپیدی وێنەكریە. براستی ژیانا مللەتێ خۆ یێ تەنگەزار، هەژار، بەندكری وێنەكریە)). دڤێ داستانێ دا ب هزرا خۆ یا زەلال و ئایدولوژیەتا خۆ یا سیاسی و تەخەكی دەربریە.
| ئەحمەدێ خانی د مەم و زینێ دا ژیانا كوردان ئێك ب ئێك و بشێوەكێ ئەنسكلوپیدی وێنەكریە. براستی ژیانا مللەتێ خۆ یێ تەنگەزار، هەژار، بەندكری وێنەكریە. دڤێ داستانێ دا ب هزرا خۆ یا زەلال و ئایدولوژیەتا خۆ یا سیاسی و تەخەكی دەربریە. |
بەلێ زێدەباری ڤێ یەكێ ئەو سەرهلدانێن ل نیڤا چەرخێ نوزدێ ب خۆڤە دیتین ئارمانجێت وان نیشتیمانی بوون و بۆ ب دەستڤە ئینانا ئارمانجێن نەتەوەیی خەبات دكر. دبیت عەبدولرەحمان پاشایێ بابان و محەمەد پاشایێ میرێ سوران و بەدرخان پاشا میرێ بوتان پێشەنگبن ب كاریگەربوونێ ب باوەریێن شورەشا فەرەنسی و بیروباوەرێن نەتەوەیی. ئەڤان باوەری ب ئوسمانی و فارسا نەدكر، یان ژ دوستایەتیكرنێ دگەل وان د نەرحەت بوون. دیروكنڤێس(محەمەد ئەمین زەكی بەك) د وەسفا عەبدەلرەحمان پاشای دا دبێژیت: ((هەلگرێ بەرزترین گیان و هەستا نەتەوەیی بوو)) كو كورد و توركا ناسناڤێن پاشایێ كوردستانێ پێ بەخشینە. گوتنا نڤێسەرێ ناسیار مسعود محمد:(( بابان ئێكەمین میر بوون كو زەنگ بۆ رامانا نەتەوەییێ لێ دابیت.))
گەل ڤێ چەندێ ژی دیروكا ناسیونالیزمێ، دیروكەكا زۆر دویر نینە و دبنەكوكا خۆدا هزرەكا روژئاڤایی- ئەوروپی یە، بەلێ نیشتیمانپەروەری و خوشەویستیا نیشتیمانی دناڤ گەلەك ژ نەتەوێن جیهانێ دا رەهەكا دێرین هەیە، ب تایبەتی نەتەوێن روژهەلاتا ناڤەراست ب كوردان ژی ڤە. دیارە ژی دیروكا مێرنشینا حوكمرانیا بنەمالێن ناڤدار ب خۆ جورەكە ژ ناسیونالیزمێ، دشێین بێژین ناسیونالیزما هەرێمی یا سنووردار. دوماهیا چەرخێ هەژدێ گەلەك ژ دەڤەرێن كوردستانێ هەبوون كو ب تنێ بناڤ سەر ب دەولەتا ئوسمانی ڤە بوون و دكریارێدا ئەو خودان دەستهەلاتا خۆ بوون.
ئەڤ چەندە دپێكولێن میر بەدرخانی دا دیار دبیت ب تایبەت دامەزراندنا پەیمانا پیروز 1821-1847، دیسان میر بەدرخانی پشتەڤانیا میر محەمەدێ پاشایێ سوران كریە كو دڤیا دەولەتەكا كوردی ب دامەزرینیت. میر بەدرخان پاشای سەربەخۆیا خۆ راگەهاندبوو و پتر ژ جارەكێ ئارمانجا خۆ دیار كربوو و دگوتنەكا وی یا ناڤدار دا هاتیە: (( ئەز دەستهەلاتدارێ ڤی وەلاتی مە، نە سولتانێ ئوسمانی، هەتا ئەگەر سولتان ژمن بهێزتر ژی بیت، ئەڤە ئەز دڤێ چەندێ دا بسەر ویدا زالم، چونكی ئەز ژوی رەسەنتر و بناڤودەنگترم، ئەز كاری بۆ هندێ دكەم كو زۆرداریێ ل مللەتێ خۆ نه‌كەم.))
د خاندنا ڤێ چەندێ دا زۆر كەس دوێ باوەرێدانە سەردەمێ حوكمرانیا میرگەهێن كوردی دەستپێكا بزوتنەوا نەتەوەیی یا كوردی بوویە، ئانكو ب شێوەكێ دی ئەم دشێین بێژین دوماهیك هاتنا دەستهەلاتداریا ڤان میرگەها قوناغا ئیكێ ژ بزوتنەوا نەتەوەیی یا كوردی ب دوماهیك دهێت، چونكی راستە دڤێ قوناغێ دا هەستا نەتەوەیی یا كوردی تارادەیەكی پێگەهشتیە، لێ ئەڤ پێگەهشتنە یاتمام نەبوویە و نەگەهشتیە ئاستێ پێدڤی.
دوو: سەرهلدانا شێخ عوبەیدوللایێ نەهری و دەسپێكا گەشەكرنا هوشیاریا نەتەوەیی لجەم كوردان.
وەكو مە ئاماژە پێكری دقوناغا ئێكێ دا ژ بزوتنەوا نەتەوەیی یا كوردی و هەستا نەتەوەیی لسەر دەمێ میرگەهێن كوردی گەهشتبوو گەشەكرنەكا رێژەیی، بەلێ نە ب گەشەكرنەكا تمام، تا قوناغا دووێ ژ هەستا نەتەوەیی یا كوردی ئانكو سەردەمێ سەرهلدانا شێخ عوبەیدوللایێ نەهری هەروەكو سالح محەمەد ئەمین ڤێ سەرهلدانێ ب دەستپێكا ڤەگوهاستنا (هەستا نەتەوەیی) بۆ (هوشا نەتەوەیی) ل قەلەم ددەت.
هەر ژبەر ڤێ چەندێ گەلەك گروڤە دیاردكەن كو شورەشا شێخ عوبەیدوللای ب پلە ئێك سەرهلدانەكا نەتەوەیی بوو، و ئارمانجا وێ یا ئێكێ، ئێك رێزبوونا كوردان و ئازادبوون ژ دەستهەلاتا ئوسمانی و ئیرانی و دانانا كوردستانەكا ئازادبوو. و شێخ دنامەكێ دا بوو ولیەم ئابوت قونسلێ بریتانیا ل تەڤرێز دبێژیت:((خەلكێ كورد مللەتەكێ جودایە. مەزهەبێ وان دگەل یێ خەلكێ دی جودایە و یاسا و رێورەسمێن وان ژی دجودانە … سەرۆك و دەستهەلاتدارێن كوردستانێ چ سەر ب ئوسمانیا یان ئیرانێ ڤە خەلكێ كوردستانێ هەموو ئێك دەنگن كو دگەل ڤان دوو دەولەتێن ئوسمانی و قاجاری ڤێك ناكەن، دڤێت كارەك بهێتەكرن و دەولەتێن ئەوروپی دڤێ چەندێ بگەهن و ل بارودوخێ مە ڤەكولن. ئەم مللەتەكێ جوداینە و دڤێت كاروبارێن مە ب دەستێن مە بن.))
هەروەسا (روبرت ئولسن) دەركەتنا شێخ عوبەیدوللای وەكو رێبەرێ سەرهلدانا كوردی یا بەرفرەهـ كو هەردوو كوردستانێن ئوسمانی و ئیرانی ب خوڤە دگریت دكەتە نیشاندەرێ هوشیاریا نەتەوەییا كوردی و دەستپێكا بزاڤا رزگاریخوازا كوردی. ب وێ یەكێ كو ئارمانجا كوردستانەكا سەربخۆ ب ئاشكرایی دڤێ سەرهلدانێ دا هاتە راگەهاندن د دەمەكی دا د سەرهلدانێن پێش ڤێ سەرهلدانێ ئەڤ ئارمانجە ب ڤی شێوەی دیار و بەرچاڤ نەبوون.
| (روبرت ئولسن) دەركەتنا شێخ عوبەیدوللای دكەتە نیشاندەرێ هوشیاریا نەتەوەییا كوردی و دەستپێكا بزاڤا رزگاریخوازا كوردی. ب وێ یەكێ كو ئارمانجا كوردستانەكا سەربخۆ ب ئاشكرایی دڤێ سەرهلدانێ دا هاتە راگەهاندن د دەمەكی دا د سەرهلدانێن پێش ڤێ سەرهلدانێ ئەڤ ئارمانجە ب ڤی شێوەی دیار و بەرچاڤ نەبوون. |
دیسان لدیڤ بەلگەنامێن بریتانی د خزیرانا سالا 1880 دا رەنگە كومەلەكا كوردی پێك بهێت كو ئەڤ كومەلە دپرانیا بەلگەنامە و پەرتوكێن دیروكی و بسپور دڤێ سەرهلدانێ دا بناڤێ (جڤاتا تفاقا كوردان) ، هاتیە ناڤبرن، كو ئێكەم جڤاتا سیایی و لەشكریا كوردانە كو زێدەباری هندێ نەگەهشتیە پلا رێكخستنەكا سیایی و لسەر بنەمایێن رێكخستنەكا سیایی نەهاتە دانان. لێ رێكخراوەكا سیاسی و سادە و ساكار بوویە كو دویڤدا كارتێكرنەكا مەزن كرە سەر گەشەپێدانا هزرا نەتەوەییا كوردی و دەسپێكە بۆ هەستپێكرنا كوردان بۆ پێدڤیاتیا رێكخستنەكا سیاسی و رێبەر و زانایێن كوردان دگەهنە وێ ئەنجامی كو بێی رێكخستنەكا سیاسی و لەشكەری نكارن وەلاتێ خۆ ژ بندەستیێ رزگاربكەن. هەروەسا بۆ جارا ئێكێ كورد لدۆر ئێك رێبەر كومبوون كو ئەوژی شێخ عوبەیدوللایێ نەهری بوو.
بزاڤ و سەرهلدانا سیایی و هشیاریا نەتەوەیی ژلایێ شێخ عوبەیدوللایڤە، كاریگەریەكا زۆر هەبووبە لسەر رەوشا سیایی و هشیاریا نەتەوەیی ل هەردوو پارچێن كوردستانێ.
ژبلی هەولدانێن شێخی یێن سیاسی و لەشكەری، هەستا نەتەوەیی رەنگڤەدانەكا دیار دهوزانێت شێخی دا هەبووینە و دیوانا وی یا هوزانا بناڤێ (تحفە الاحباب ) كو ژ 5997 بەیتا پێك هاتیە و ب زمانێ فارسی هاتیە نڤێسین ئەڤ هوزانە ددەمەكی دا ڤەهاندینە كو گوهرینەك ل نێرین و هەلویستێ شێخی بەرامبەر دەولەتا ئوسمانی پەیداببوو، لەورا مروڤ دكاریت برەنگەكێ رۆن و ئاشكراتر ل بیروباوەرێن نەتەوەیی و نیشتیمانی یێن شێخ عوبەیدوللای تێبگەهیت. بۆ میناك :
ل پەسنا كورداندا دبێژیت كو پەیڤا “كرد” ب كارئینایه:
” كرد گردند از پی روز وغا
در شجاعت شیرو حاتم در سخا
كرد سە حرفند جمع ان همین
كاف كمال و را‌و رشد و دال دین “
ئانكو كورد دروژێن شەراندا مینا پەهلەوانانە، ل مێرخاسیێ مینا شێرانە و ل مەرداتیێ مینا حاتەمێ (طائي) نە. پەیڤا كورد ژ سێ پیتا پێك دهێت كو كاف نیشانا كەمالێ یە و را نیشانا روشده و دال نیشانا دینی یە. لێ دگەل هندێ دا شێخی وەسا ددیت كو كورد ژهەموو رویەكێ ڤە، ژ دەوروبەران یێ جێوازە، مللەتەكێ تایبەتە ئانكو ژ رویێ رەگەزی، كەلتوری و هەتا ژ رویێ ئاینی(مەزهەبی) ڤە ژی ژ مللەتێن رەخ و روی یێ جودایە.
دەمێ مروڤ دگەهیتە ئەو گوپیتكا ڤیانا نەتەوەیی و نیشتیمانی، هندی چاكی و باشی هەیە بەس دێ ل جەم نەتەوە و نیشتیمانێ خۆ بینیت و نەتەوێ خۆ سەرتر ددانیت، هەروەك شێخ دنڤێسیت:
گر مربی كند تربیە ان
كردها در هر هنر چون كس مدان
ئانكو ئەگەر كورد باش بهێنە پەروەردە كرن، تو د هەموو بوارەكیدا، كەسێ مینا كوردان نابینی.
شێخ عوبەیدوللا بچاڤێ وەلاتەكێ سەربخۆ بەرێ خۆ ددەتە كوردستانێ كو یا جێوازە، ژ ئیرانێ و رومێ، مەبەست وەلاتێ توركانە و دەمێ به‌حسێ ژ دایكبوونا خۆ دكەت، دنڤێسیت:
نهر نام ان قصبە زان مرزو بوم
ان ز كردستان نە از ایران و روم
ئانكو جهێ ئەو لێ ژدایكبووی ناڤێ وێ (نەهری) یە و لسنورێ وەلاتەكی یە كو كوردستانە، نە ژئیرانێ یە و نە ژ رومێ یە. لڤێرە، شێخ زۆر ب ئاشكرایی كوردستانێ نە ب تنێ وەكو وەلاتەكێ جیاواز بەلكو مل ب ملێ ئیرانێ و رومێ و وەلاتێ عەرەبان ناڤ دبەت و دنڤێسیت:
روم و كردستان و ایران و عرب
فیفیاپ و بهرە و روزان پر ادب
ئانكو روم و كوردستان و ئیران و وەلاتێ عەرەبان مفا و بەهرە ژ (مەولانا خالد نەقشەبەندی) وەرگرتیە. لڤێرێ شێخ ل دەڤەرێ چار وەلاتێن سەرەكی دبینیت كو ئێك ژوان كوردستانە.
بێگومان نەتەوە و نیشتیمان دوو فاكتەرێن سەرەكی و پێدڤینە بۆ دروست بوونا هەر هزروبیرەكا نەتەوەیی. لڤێرە شێخ عوبەیدوللای نە ب تنێ ئەڤ هەردوو فاكتەرە لبەر چاڤ گرتینە، بەلكو فاكتەرێ سیێ ژی بەرچاڤ كریە، كو ئەوژی هەبوونا ڤیانەكا هەڤپشك و دیروكیە بۆ وەلات و نیشتیمانێ وان، هەروەك هاتیە دیتن كو زۆر بەحسێ مێرخاسی و هونەرا كوردان هاتیە كرن و كوردستان ژی وەكو وەلاتەك جێواز دایە دیاركرن و بۆ فاكتەرێ سیێ ژی دنڤێسیت:
“بود كردستان زمانی پیش از این
چون بخارا جای اقگاب زمین”
ئانكو كوردستان سەردەمەكێ بەری نهو، مینا بوخارا جهێ (قوتابیێن) جیهانێ، بوویە، و سەرسومانی و ڤیانا خۆ بۆ دیار دكەت. هەروەسا بەحس دكەت كو دبەرێدا هەموو جیهانێ حەسودی ب كوردستانێ دبرو كوردستان مینا دوكانەكا هنگڤینی بوو كو گەلەكێن دیتر مینا مێشان لێ كوم دبوون.
دیسان د هوزانەكا دی یا پر بهادا شێخ دنڤێسیت:
متفق گر بود و بودی یك امیر
دولتی می گشت بی مپل و نڤیر
التفاتی گر شدی أز شهریار
بهر این قوم شجیع و كارزار
بادول های جسیمە بی خگر
هم مبارز می شد در كر و فر
ئانكو ئەگەر كورد د ئێكگرتی بانە، ژخۆ میر و دەستهەلاتدارەك هەبایە، دابیتە خودان دەولەتەكا بێ هاوتا. ئەگەر خودێ لڤێ گەلێ مێرخاس و جەنگاوەر ئاڤریەك دابا، دا دگەل دەولەتێن مەزن و زلهێز د مەیدانێ دا بەرامبەر بیت و دا شێت ململانێ دگەلدا كەت. لڤێرە شێخی دەولەتەكا زۆرا مەزن هەژی كوردان ددیت و وەسا هزردكر كو ئەگەر كورد د ئێكگرتی بان دا شێن دگەل مەزنترین دەولەت و هێزا بەرامبەر بن.
بشێوەكێ گشتی ئەم دشێین بێژین سەرهلدانا شێخ عوبەیدوللایێ نەهری ل سالا 1880 دهێتە هژمارتن دەسپێكا دروستبوونا بزاڤا هوشیاریا نەتەوەیی یا كوردی، چونكە ئەو ژ سەرهلدانێن پێش خۆ بەرفرەهتر و ب هێزتر بوو. دڤێ قوناغێ دا بزاڤا كوردی ب ئاشكراییەكا رێژەیی ئارمانجێت خۆیێن سیایی و نیشانێت ئایدولوجی دیاركرن، ئەوێن گرێ یا دوماهیێ ژ چەرخێ نوزدێ.
| بشێوەكێ گشتی ئەم دشێین بێژین سەرهلدانا شێخ عوبەیدوللایێ نەهری ل سالا 1880 دهێتە هژمارتن دەسپێكا دروستبوونا بزاڤا هوشیاریا نەتەوەییا كوردی، چونكە ئەو ژ سەرهلدانێن پێش خۆ بەرفرەهتر و ب هێزتر بوو. |
ب كورتی:
بۆ مە دیاردبیت كو سەرهلدانا شێخ عوبەیدوللایێ نەهری ئێكەم سەرهلدانا كوردییە كو روخسارەكێ ئاشكرایێ نەتەوەیی و نیشتیمانی پێڤە دیار دبیت، و ئاڤاكرنا كیانەكێ نەتەوەیێ كوردیێ سەربەخو ب ئارمانجێن سەرەكیێن خۆ دانایە و هەروەك ل نامە و هوزان و پەیڤێن ویدا دیارە، كو ڤیانەكا تایبەت و مەزن بۆ كورد و كوردستانێ هەبوویە.
وەك بومە دیاربووی هەستا ئاینی و هزرا نەتەوەیی و نیشتیمانی لجەم شێخ عوبەیدوللای نابیتە ئەگەرێ دەمارگیری و پلا رەگەز پەرێسیێ، مینا مللەتێن جیران كو لسەر شەنگستێ ڕەدكرنا مللەتێن دیتر هاتبوو ئاڤاكرن. بەلكو بەروڤاژی ڤێ چەندێ شێخی ب تنێ ڤیایە مافێن مللەتێ خۆ كومافێن رەوانە بدەستڤە بینیت و ب ئاشتیانە دگەل مللەتێن دیتر بژین هەروەكو چاوان پێكولێن زۆركرینە كو پەیوەندیێن وی دگەل ئەرمەن و كێم ئاینێن ل كوردستانێ تێك نەچن و لسەر بنیاتێ رێزگرتنا بەرامبەر پێكڤە بژین.
شێخ خوەدی كەسایەتیەكا رەوشنبیرو بیرمەند بووبە، هەروەك دهوزانێن ویدا دهێتە دیتن، شێخ مروڤەكێ هوشمەند و خواندەڤانەكێ شارەزا و تورەڤانەكێ ب شیان بوویە، و گەلەك ژ هوزانێن وی ب هوزانڤانێن نەتەوەیی مینا (خانی) دچن. و ژبلی هندێ شارەزاییەكا زۆر د سوفیگەریێ و خودێ ناسیێ دا هەبوویە، ڤێ چەندێ ژی ئاستێ جەماوەریێ شێخی د جڤاكا كوردی دا گەهاندیە گوپیتكێ و ب سەدان مورید و خەلیفە هەبووینە كو ددیتن شێخ دێ وێ ڤالاتیا پشتی كەفتنا میرگەهێن كوردی تژی كەت و مافێن وان یێت رەوا ب دەستڤەئینیت.
ژێدەر و چاڤكانی:
ئێك: پەرتووكێن كوردی
1-ئاسو گەرمیانی- ئامەد تیگریس ، كورتە مێژووی كورد و كوردستان ، چاپخانەی AREC-TRYK &FORLAG، ( سوید 1992
2- بلەچ شێركو، كێشەی كورد مێژینە و ئێستایی كورد، و:محمد حمە باقی، (ئیران-تەورێز 1991)
3- جەعفەر (فازیل كەریم ئەحمەد)، مێژووی بیری كورد، (سلێمانی 2009)
4- جەلیلی جەلیل (دكتور)، بوژانەوەی رۆشنبیری و نەتەوەیی كورد ، و : صدیق صالح ، (هەولێر 2000)
5-جەلیلی جەلیل(دكتور)، راپەرینی كوردەكانی سالی 1880، بەغدا 1987
6- چنار سەعد عەبدوڵڵا ، كاریگەری باری سیاسی لەسەر گەشەكردنی هوشیاری نەتەوەیی كورد دوای راپەرینی سالی 1991 (هەولێر 2005)
7- حسێن مەدەنی، كوردستان و ئیستراتیژی دەولەتان، ب1،(هەولێر 2009)
8- دیڤید مەكداول، مێژووی هاوچەرخی كورد، و:ئەبوبەكر خوشناو،(هەولێر 2005)
9-روبرت ئولسن، راپەرینی شێخ سەعیدی پیران 1925، و : بوبەكر خوشناو ، ب 2 (سلیمانی 1999)
10- د. عەبدولفەتاح بوتانی، سه‌رەتاكانی هەستی نەتەوایەتی كورد لە مێژووی نوێدا ، و: سەلاح عومەر (هەولێر 2006)
11- د. سەعدی عوسمان هەروتی، بزاڤی رزگاریخوازی كورد (سەرهلدان و قوناغ و نمونەیەك) ، (هەولێر 2006)، ل 36
12- د. عەلی تەتەر نێروەیی، بزاڤا سیاسی ل كوردستانێ(1908-1927)، (هەولێر2002)
13- د. عەلی تەتەر نێروەیی، چەند ڤەكولینەك ل دۆر مێژوویا كورد و كوردستانێ، (هەولێر 2012)
14- د. عەلی تەتەر نێروەیی، كورد و مێژوو ، (دهوك 2010)
15- د. عەزیزشەمزینی، جولانەوەیی رزگاری نشتیمانی كوردستان ، و: فەرید ئەسەسەرد (سلێمانی 2006)
16- د. عوسمان عەلی، چەند لێكەلینەوەیەك دەربارەی بزاڤی هاوچەرخی كورد و: كامەران جەمال بابان زادە ، (سلێمانی 2005)
17- كامەران ئەحمەد محمد ئەمین ، كوردستان لەنیوان ململانێی نیودەولەتی وناوچەییدا(1890-1932)،سلێمانی،2000
18- كاوە ئەمین ، كورد لە رۆژهەلات” لە شێخ عوبەیدوللایی نەهریەوە تا كوماری كوردستان” (هەولێر 2011)
19- كەمال بوركای ، كوردوكوردستان لەسەردەمی باستانەوە تا كوتایی جەنگی یەكەمی جیهانی، و: عەلی فەتحی ،(هەولێر 2008)
20- د. كەمال مەزهەر ئەحمەد، خەباتی رزگاریخوازی كورد و ئازەر لە ئیران، و: ئازاد عوبێد سالح، (هەولێر 2004 )
21- مارتن ڤان برونەسن، ئاغا و شێخ و دەولەت، و: د.كوردو عەلی، ب2 (سلێمانی 2003)
22- محمد حەمە باقی، شورشی شێخ عوبەیدوللای نەهری لە بەلگەنامەكانی وەزارەتی كاروباری دەرەوەی ئێران ، ( هەولێر 2007 )
23-نەوشێروان مستەفا ئەمین، كوردو عەجەم، (سلێمانی2007)
24- د.صلاح محمد سلیم محمود، دیرۆكا كوردان یا نوی، چاپا چارێ، دهوك، 2019
25- هوگر تاهر توفیق ، رولێ روژنامەگەریا كوردی د پێشڤەبرنا هزرا نەتەوەیی یا كوردی دا 1898-1918، و: محسن عبدالرحمن ، (هەولێر 2006)
26- هیوا عەزیز سەعید، ناسیونالیزمی كوردی (1880-1931)، (سلێمانی 2003)
27- واسیلی نیكیتین ، كورد و كوردستان، و:خالید حسامی ، (سلیمانی 1998)
28- وەدیع جوەیدە ، شورشی شێخ عوبەیدوللایی نەهری 1880 لە بەلگەنامەی ئینگلیزی و ئەمریكایی دا، و: محمد حمە باقی، (هەولێر 2007)
دوو: پەرتوكێن بیانی
أ-عەرەبی
- أ.ن-خالفین، الصراع علی كردستان، ت: د.أحمدعثمان ئەبوبكر، (بغداد1969)
2- جرجیس فتح لله، مبحثان علی هامش ثورە الشیخ عبیدالله، (اربیل 2010)
3- م.س.لازاریف(م.أ.حصرتیان- شاكرو محوی-ی.ی. فاسیلیفا- أولغا جیغالینا)، تاریخ كوردستان، ت:د.عبدی حاجی، (دهوك 2011)
4- محمد محمد صالح(دكتور)، تاریخ اوروبا من عصر النهضە و حتی الثورە الفرنسیە 1500-1789 ، (بغداد 1982)
5-هوكر طاهر توفیق ، قومیە بلا عنوان: اسباب عدم قیام دولە كوردیە من حركە الشیخ عبیدالله النهری حتی نهایة مشكلة الموصل ، (اربیل 2006)
سێ: گؤڤار
1- زانكویا دهوك، ن: د. عەلی تەتەر نێروەیی ، دهوك ، ژمارە 1 گولانا 2010
