هه‌لبه‌سته‌كا ڤه‌قه‌تيايى ژ ديوانا مه‌لايێ جزيرى (ده‌ق و توێژاندن)
هێرش كه‌مال ڕێكانى
به‌رپرسێ سه‌نته‌رێ قوبه‌هان بۆ ڤه‌كۆلينێن به‌ڵگه‌نامه و ده‌ستنڤيسان ل به‌هدينان/ دهۆك
بێگومان كاركرن و دووڤچوون و لێگه‌ڕيانێن به‌رده‌وام ل سه‌ر هه‌ر لايه‌نه‌كێ ديرۆك و ئه‌ده‌بيات و كه‌لتورێ كوردى، ژ كارێن گه‌له‌ك فه‌ر و پێدڤى و گرنگ و پيرۆزه، هووربينى و دووباره لێزڤرين بۆ دانه‌يێن ده‌ستنڤيس، دا كو پتر ببيته كاره‌كێ بنه‌جهـ و سه‌رراستكرى، ژ پێدڤيێن فه‌ر و گرنگه د هه‌ر ڤه‌كۆلينه‌كێ دا، ئه‌ڤ ڤه‌كۆلينه ژى ل دۆر ئێك ژ هه‌لبه‌ستێن مه‌لايێ جزيرى يه ب ناڤێ (والله ژ هه‌ر دوو عاله‌مان) ئه‌وا ب تنێ د چه‌ند دانه‌يێن كێم يێن ده‌ستنڤيس دا هاتيه، ئانكۆ د چه‌ندين دانه‌يێن ده‌ستنڤيس و چاپكرى دا نينه.
هه‌ژى ئاماژه‌دانێ يه كو ديوانا شاعرێ مه‌زنێ كورد مه‌لايێ جزيرى (1567 – 1640ز) ئه‌وا ل سالا (1041 مش1631ز نڤيسى (ب دووماهيك ئيناى)، ژ وان ديوانايه يێن پترژ هه‌ر ديوانه‌كا ديتر يا كلاسيك هاتيه نه‌سخ كرن، ئانكۆ چه‌ندين دانه‌يێن وێ يێن هه‌ين و زانا و مه‌لا و فه‌قه‌يێن كورد گرنگيه‌كا باش پێدايه، ل ڤێرێ دێ ل سه‌ر دانه‌يه‌كا بالكێش يا ديوانا مه‌لايێ جزيرى راوه‌ستين، ئه‌و ژى دانه‌يا ده‌ستنڤيسا محه‌ممه‌د ئه‌سمه‌رێ خۆشابى يه، كو ئه‌ڤ ده‌ستنڤيسه پێشتر ژى هه‌ر دوو نڤيسه‌ر و ڤه‌كۆله‌ران سه‌يدا عه‌بدورره‌حمان مزوورى(1) و ته‌حسين ئيبراهيم دۆسكى(2) ژى بكارئينايه و مفا ژێ وه‌رگرتيه، به‌لێ هه‌ر دوو سه‌يدايان ئه‌ڤ بابه‌ته تێدا به‌حس نه‌كريه! نه‌خاسمه كو سه‌يدا ته‌حسين د به‌رهه‌ڤكرن و شه‌رحا ديوانا مه‌لايێ جزيرى دا، لێزڤرين بۆ ڤێ دانه‌يێ نه‌كريه‌ڤه، له‌وڕا ئه‌ڤ هه‌لبه‌سته ب چه‌ندين جوداهيان و پێش و پاشيا مالكان به‌لاڤكريه، زێده‌بارى كو پێنج مالك ژى ب نيڤه‌رۆ هێلاينه!!، هه‌ر چه‌نده ئه‌و هه‌ر پێنج مالكێن ب نيڤه‌رۆ د ڤێ دانه‌يێ دا د تمامن!
سه‌يدا ته‌حسين ئيبراهيم دۆسكى د په‌رتووكا (شه‌رحا ديوانا مه‌لايێ جزيرى) دا ده‌رباره‌ى ڤێ هه‌لبه‌ستێ دبێژيت: (ئه‌ڤ شعره د پتريا دانه‌يێن ده‌ستنڤيسێن ديوانا مه‌لايێ جزيرى دا نه‌هاتيه، ژ وان ده‌ستنڤيسێن د ده‌ست مه دا هه‌ين كو ژ ده‌هان پترن، ب تنێ ئه‌و د دو ده‌ستنڤيسان دا هاتيه، يا ئێكێ: ل سالا 1872ز (1286رۆمى) هاتيه نڤيسين و ناڤێ ناسخى ل سه‌ر نينه، يا دويێ: ل سالا 1925ز (1341رۆمى) ب ده‌ستێ محه‌ممه‌د صه‌برييێ كوڕێ مه‌لا عه‌بدولفه‌تتاحێ هه‌رشه‌نى (گونده‌كێ فارقينێ يه) هاتيه نڤيسين)، هه‌روه‌سا ناڤبرى د به‌رده‌واميا گۆتنا خۆ دا دبێژيت: (… د دانه‌يا ئێكێ دا ئه‌ڤ شعره ژ (15) مالكان پێك دهێت، به‌لێ مخابن سه‌رێ پێنج مالكان ژ وان د دانه‌يا مه دا نه‌ده‌ركه‌فتينه، له‌وا ئه‌و ب تمامى نائێنه خواندن…)(3)
سه‌يدا ته‌حسين هه‌ر ل سه‌ر ڤى بنياتى دبێژيت:… مخابن چارێكا ئێكێ ژ هه‌ر پێنج مالكان د وێ دانه‌يا د ده‌ست مه دا كه‌فتينه (مه‌به‌ستا وى دانه‌يا سالا 1872ز يه)، له‌و شرۆڤه‌كرنا وان تێك دچيت، و ل ڤێرێ ب تنێ ئه‌م دێ وان مالكان ب كێماسى ڤه ل به‌ر ده‌ست دانين، بێى كو شرۆڤه بكه‌ين، حه‌تا دانه‌يا تمام ب ده‌ست مه دكه‌ڤت، و مه‌عنا ب تمامى بۆ مه روهن و زه‌لال دبت)(4).
هه‌ر چه‌نده سه‌يدا ته‌حسين د به‌رهه‌ڤكرنا دووماهيك چاپكرنا ديوانا مه‌لايێ جزيرى دا (2020، ل 338) د گه‌ل ده‌ستنڤيسێن كرينه ژێده‌ر بۆ به‌رهه‌ڤكرنا ديوانێ، لاپه‌ڕه‌ك ژ دانه‌يا محه‌مه‌د ئه‌سمه‌رێ خۆشابى ژى به‌لاڤكريه، به‌لێ د ڤێ به‌رهه‌ڤكرنێ ژى دا هه‌ر ئه‌و پێنج مالك (لاپه‌ڕه 142) ب نيڤه‌رۆ به‌لاڤكرينه!! له‌ورا د ڤێ گوتارێ دا دێ ده‌قێ ڤێ هه‌لبه‌ستێ ب توێژاندن ڤه به‌لاڤ كه‌ين. بۆ هه‌ڤبه‌ر كرنێ مه دوو دانه‌يێن چاپكرى بكارئيناينه، ئه‌و ژى دانه‌يا مامۆستا هه‌ژار موكريانى(5) و مه پيتا (هـ) و بۆ دانه‌يا مامۆستا ته‌حسين ژى پيتا (ت) بكارئينايه.
دانه‌ناساندنا ده‌ستنڤيسێ:
ئه‌ڤ دانه‌يا ده‌ستنڤيسا ديوانا مه‌لايێ جزيرى ژ ده‌ستنڤيسيا (محه‌ممه‌د ئه‌سمه‌ر خۆشابى) يه، هه‌روه‌كى ل سه‌ر په‌راوێزێ د په‌ڕێ (38) دا هاتيه نڤيسين: (لحرب العلم بالمركب الاحمر على قرطاس الابيض كاتبه محمد الاسمر الخوشابي وطنا آه)، (73) په‌ڕ ژ ده‌ستنڤيسێ ماينه، ئانكۆ لاپه‌ڕێن دووماهيێ ژ ده‌ستنڤيسێ دكێمن، چونكى نيشانا به‌رده‌واميێ ل لاپه‌ڕه (73) يا دياره كو تمامه‌تيا شه‌شمالكيا ڕه‌مه‌زانێ جزيرى يه ل سه‌ر غه‌زه‌له‌كا جزيرى، ل سالا (1283مش / 1872ز) هاتيه نڤيسين، ل په‌ڕێ دووێ دا كو ديوان ده‌ستپێدكه‌ت ئه‌ڤ ناڤونيشانه هاتيه دانان: (هذا ديوان شيخ أحمد جزيري رحمة الله عليه) و ديوان ب هه‌لبه‌ستا (الله سه‌حه‌رگه‌‌ها ئه‌زه‌ل) ده‌ستپێدكه‌ت و ب شه‌شمالكيا ڕه‌مه‌زانێ جزيرى ل غه‌زه‌له‌كا مه‌لايێ جزيرى ب دووماهيك دهێت، د مالپه‌رێ په‌رتووكخانه‌يا نيشتيمانى يا به‌رلينێ دا ب ڤى ڕه‌نگى ناڤونيشان و مێژوويا ده‌ستنڤيسێ هاتيه ده‌ستنيشان كرن: Ǧazīrī, Aḥmad: Dīwān-i Šaiḫ Aḥmad Ǧazīrī , (um 1872) و ئه‌ڤ ده‌ستنڤيسه ل ژێر رێزبه‌ندا ژماره (1131) يا په‌رتووكخانه‌يا ناڤبرى هاتيه پاراستن.
ناڤێ ناسخى (محه‌ممه‌د ئه‌سمه‌رێ خۆشابى)
ئه‌ڤا ل ژێرى ژى ده‌قێ هه‌لبه‌ستێ يه كو مه دانه‌يا ده‌ستنڤيسا محه‌مه‌د ئه‌سمه‌رێ خۆشابى كريه بنگه‌هـ و بنيات، و دگه‌ل به‌رهه‌ڤكرنا سه‌يدا ته‌حسين چاپكريا سالا 2020 هه‌ڤبه‌ر كريه و جوداهيێن وان د په‌راوێزان دا ديار كرينه:
(والله) ژ هه‌ر دوو عاله‌مان (6)
(والله) ژ هــەر دو عـالــەمـان من جــــانا (7) جــانانە غـەرەض
بەندم ژ حوسنا دێم دوڕِڕان (8)، هەر صونعێ ڕەحمانە غەرەض
ئـــەو كـافرێن جــامـە سیەهـ هــــاتن ب تیب (9) صەف ب صەف
زانم ب مـن تێن بێ غەرەض (10)، وان ئــەخذێ ئیمانە غەرەض
ئیــرۆ دلــێ مـــــن دلبـەرێ ئــاڤهێت سـەر صـەد پــــەنكەران (11)
لازم مــەیا گــول ڕەنگ ڤــەخـوار لــــەورا ڤەبوریانە غەرەض (12)
ئێكی قـەوی رووخسار مـــــوراد ئێكی قـــــەوی رەفتار مــوراد (13)
ئێكی طه‌عــامـــــە هـــــەر مــــوراد ئێدی ژ باشخوان غـەرەض (14)
عـەقـل و دلــێ مـن بــر ئـەوان میـران (15) ب ڕەمـز و عشوەیان
وان عـەقــل و دل یــەكجار تڤێ لێ ستاندن و دانە (16) غەرەض
بـــه‌ژنا ژ ڕەنگ سـەلـوا سهێ لـــــەو رۆژ بە رۆژ عالی دبیت (17)
مــەیلە ب سەر سەلــــوان كەڤت وان سەیر ئاسمانە غەرەض (18)
ئیلان ل تائێ عــەرعــــەری لەو ڕاست و چەپ قەتلان ددەت (19)
وێ خــــوە تخاپینت ل من قـــــەلــــب پــــوڕ ژانــــە غەرەض (20)
تیرا ئەڤینێ دل شـــــەواند دەربوون ژ چـــــــەهڤان ئابێ خوون (21)
دلبەر ب عــورف زانی وە گوهت: زانم تە طـوفانە غەرەض (22)
من گۆ: گــــەلــــــو دلبەر ڕەقیب فـــــەیدە ژ فتنان قەط هــەیە (23)
صوندێ خوار ب حوسنا خوە، كو نە لێ فعل شەیطانە غەرەض (24)
زولفێن ژ ڕەنگ داڤێ هـەلەك، شەهپەڕ ژ سەر چەنگێن هووما (25)
ئیكێ دلــێ من بــــەنــدە تێ، یــــا دی درێــژ جــــانـــە غەرەض (26)
ئەو عەقرەبێن بووین عەنبەرین، بێ رووح حس تێ مەست و تورە (27)
لـــەو تێن ب دێمـــی دا بـلـەز، وان سه‌ترێ نیشانە (28) غـەرەض
خـــــالێن مــــودەووەر فــــلفلین، مــــادە ژ مسك و عــــەنبەرە (29)
لـــــەو زۆلف تێكدا تێن ب مــەست، بهن و بوویا وانە غەرەض (30)
دل گــــرت ب داڤـــــا ســـونبلین، بـــــــەرداڤ و دیسا گــــرتەڤە (31)
میران ژ خـــــوە هـــــــەر دائـمــا، گـــــرتن و بەردانە غەرەض (32)
مصری ژ كـــــالانێ كـــــەشاند جـــــەللادێ جــــەلدێ ڕێ و میم (33)
گـۆ: تـــــۆ نــــــزانی قـــــەنج بزان، وان ئبن دوودانە غەرەض (34)
ڤــــان عه‌شوه‌يان دل هـــه‌رشـــاند سه‌رتير ژ خـــوونێ نه‌ققشاند (35)
لــــه‌و ئـــه‌ز دبێم جانێ (مــه‌لێ) ئيــرۆ ته قــوربانه غەرەض (36)
د ڤێ ڤه‌كۆلينێ دا ئه‌ڤ چه‌ند خالێن ل ژێرى بۆ مه ديار دبن:
1 – ئه‌ڤ هه‌لبه‌سته د گه‌له‌ك دانه‌يێن چاپكريێن ديوانا مه‌لايێ جزيرى دا نينه، زێده‌بارى ئه‌و دانه‌يێن ئه‌ڤ هه‌لبه‌سته ژى به‌لاڤكرى، چه‌ندين كێماسى و جوداهى تێدا هه‌نه.
2 – ئه‌ڤ ده‌ستنڤيسه ل پێشتر ژى ژلايێ هنده‌ك نڤيسه‌ران ڤه هاتيه بكارئينان و مفا ژێ وه‌رگرتيه، به‌لێ د به‌رهه‌ڤكرنا ڤێ هه‌لبه‌ستێ دا لێزڤرين بۆ نه‌هاتيه كرن! له‌وڕا هه‌ر ب كێماسى و نيڤه‌رو هاتيه به‌لاڤكرن.
3 – دانه‌يا محه‌ممه‌د ئه‌سمه‌رێ خۆشابى، تاكو نوكه ژ ئێكانه ده‌ستنڤيسانه كو تمامه‌تيا وان پێنج مالكێن ب نيڤه‌رو هاتينه به‌لاڤكرن تێدا هه‌ين.
4 – هه‌ر پێنج مالكێن نيڤه‌رو د دانه‌يا (هه‌ژار) دا نينن.
ديوانا مه‌لايێ جزيرى ب ده‌ستنڤيسيا (محه‌ممه‌د ئه‌سمه‌رێ خۆشابى) (1872ز)
په‌راوێز:
(1) د.عبدالرحمن مزورى، صه‌بورى و مير عيمادالدينێ هه‌كارى، گوڤارا په‌يڤ، ژماره (60)، 2021، ل 7.
(2) ته‌حسين ئيبراهيم دۆسكى، ديوانا مه‌لايێ جزيرى، (دهۆك: 2020)، ل 338 ؛ ته‌حسين ئيبراهيم دۆسكى، باغێ ئيره‌م گه‌شته‌ك دناڤ گولزارا شعرا كرمانجى دا، سه‌نته‌رێ زاخۆ بۆ ڤه‌كۆلينێن كوردى، (2019)، ل 32.
(3) ته‌حسين ئيبراهيم دۆسكى، شه‌رحا ديوانا مه‌لايێ جزيرى، كۆمه‌ڵگه‌ها فه‌رهه‌نگى يا ئه‌حمه‌دێ خانى – سۆران، چاپا ئێكێ، به‌رگێ دويێ، (2018)، ل 412.
(4) هه‌مان ژێده‌ر، ل 418 – 419.
(5) هه‌ژار، ديوانى عارفى ربانى شێخ احمدى جزيرى مه‌شهور به مه‌لاى جزيرى، چاپ اول، (تهران: 1361)، ل 592.
(6) دين به‌ر. (هـ: ل 592).
(7) حوسنێ. ته‌حسين ئيبراهيم دۆسكى، ديوانا مه‌لايێ جزيرى، كتێبخانا جزيرى – دهۆك، چاپا ئێكێ، (2020)، ل 141.
(8) له‌وما من ژ حوسنا دلبه‌ران.(ت: 2020)، ل 141.
(9) سياهـ هاتن ب هه‌ڤڕا.(ت: 2020)، ل 141.
(10) زانم كو هه‌ر تێن ئه‌و مه‌دام. (هـ: ل 592) ؛ زانم كو هه‌ر تێن ئه‌و مه‌دام.(ت: 2020)، ل 141.
(11) په‌نگران. (هـ: ل 592) ؛ ئيرۆ دلێ من دلبه‌ران ئاڤێته سه‌ر سه‌د كه‌يبه‌ران.(ت: 2020)، ل 141.
(12) ئانين مه‌يا گولگوون و صاف دان من كو بوريانه غەرەض.(ت: 2020)، ل 141.
(13) شاهى ب هه‌ڤڕا هه‌منشين ڕه‌نگ و ڕوويێ هه‌ڤ قه‌ط نه‌دين. (ت: 2020)، ل 141.
(14) هه‌ر يه‌ك طه‌عامه‌ك بوو ئه‌ڤين له‌ورا ل به‌ر خوانه غەرەض. (ت: 2020)، ل 141.
(15) شاهان. (هـ: ل592) ؛ شاهان.(ت: 2020)، ل 141.
(16) ڤێكڕا دڤێن له‌و ئه‌خذ و ئيعطانه غەرەض. (هـ: ل 592) ؛ ڤێكڕا دڤێن له‌و ئه‌خذ و ئعطانه غەرەض.(ت: 2020)، ل 141.
(17) من گۆ: گه‌لۆ ئه‌ى دلروبا فتنا ڕه‌قيب فه‌يده هه‌يه.(ت: 2020)، ل 141.
(18) گۆ: سووند ب حوسنا من كو نه! لێ فعلێ شه‌يطانه غەرەض.(ت: 2020)، ل 141.
(19) ئه‌ڤ مالكه يا نيڤه‌رۆيه (……….. دا فه‌تل و ڕاست و چه‌پ گه‌ڕى). (ت: 2020)، ل 142 ؛ هه‌ر پێنج مالكێن نيڤه‌رۆ د (هـ) دا نينن.
(20) وێ من د خاپينت ب خوه لێ قه‌لبێ پڕ ژانه غەرەض. (ت: 2020)، ل 142.
(21) خالێن موده‌ووه‌ر فلفلين ماوه‌ر ژ بسكان لێ وه‌رين. (ت: 2020)، ل 141، ئه‌ڤ مالكه يا نيڤه‌رۆيه (……….. ده‌ر بوون ژ چه‌شمان ئاڤ و خوين). (ت: 2020)، ل 142.
(22) زولفێن په‌ريشان تێنه مه‌ست بهنا بها وانه غەرەض. (ت: 2020)، ل 141. دويڤ دا چوويه مالكا (دل گرت ب داما سونبولين….)
(23) من گۆ: گه‌لۆ ئه‌ى دلروبا فتنا ڕه‌قيب فه‌يده هه‌يه.(ت: 2020)، ل 141.
(24) گۆ: سووند ب حوسنا من كو نه! لێ فعلێ شه‌يطانه غەرەض.(ت: 2020)، ل 141.
(25) ئه‌ڤ مالكه يا نيڤه‌رۆيه.(……….. شه‌هپه‌ر ژ به‌ر چاڤێن به‌له‌ك). (ت: 2020)، ل 142.
(26) ئا يه‌ك دلێ من به‌نده تێ يا ديترێ جانه غەرەض.(ت: 2020)، ل 142.
(27) ئه‌ڤ مالكه د (هـ: ل 593) و(ت: 2020) دا نينه.
(28) سه‌ير انيشانه. (هـ: ل 592) ؛ نيشانه. (ت: 2020)، ل 141.
(29) خالێن مده‌ووه‌ر فلفلين ماوه‌ر ژ بسكان لێ وه‌رين. (هـ: ل 592) ؛ خالێن موده‌ووه‌ر فلفلين ماوه‌ر ژ بسكان لێ وه‌رين. (ت: 2020)، ل 141.
(30) زولفێن په‌ريشان تێنه مه‌ست بيهنا بيها وانه غەرەض. (هـ: ل 592)؛ زولفێن په‌ريشان تێنه مه‌ست بهنا بها وانه غەرەض. (ت: 2020)، ل 141.
(31) دل گرت بداما سونبولان به‌رداو ديسا حه‌بس كر. (هـ: ل 592)؛ دل گرت ب داما سونبولان به‌ردا و ديسا حه‌بس كر. (ت: 2020)، ل 142.
(32) میره كو ئه‌و هه‌ر دائما، گـــــرتن و بەردانە غەرەض. (هـ: ل 592)؛ میران ژ خـــــوە هـــــــەر دائـمــا، گـــــرتن و بەردانە غەرەض. (ت: 2020)، ل 142.
(33) ئه‌ڤ مالكه يا نيڤه‌رۆيه. (……….. جه‌للادێ رێ و ميم خواند). (ت: 2020)، ل 142.
(34) گه‌ر تو نزانى قه‌نج بزان وان ئه‌ينێ ده‌ورانه غەرەض.(ت: 2020)، ل 142.
(35) (ت: 2020)؛ زان عيشوه‌يان دل هه‌رشاند سه‌رتير ژ خونێ نه‌قشاند. (هـ: 593)، ل 142، د دانه‌يا (خۆشابى) دا نينه.
(36) (هـ: ل 593)؛ (ت: 2020)، ل 142، د دانه‌يا (خۆشابى) دا نينه.
ليستا ژێده‌ران
ئێك: ده‌ستنڤيس
– محه‌ممه‌د ئه‌سمه‌رێ خۆشابى (ناسخ)، ديوانا مه‌لايێ جزيرى، ده‌ستنڤيس، (1872)، په‌رتووكخانه‌يا نيشتيمانى ل به‌رلينێ، ژماره (1131).
Ǧazīrī, Aḥmad: Dīwān-i Šaiḫ Aḥmad Ǧazīrī , (um 1872)..
دوو: په‌رتووك
– ته‌حسين ئيبراهيم دۆسكى، شه‌رحا ديوانا مه‌لايێ جزيرى، كۆمه‌ڵگه‌ها فه‌رهه‌نگى يا ئه‌حمه‌دێ خانى – سۆران، چاپا ئێكێ، به‌رگێ دويێ، (2018)
– ته‌حسين ئيبراهيم دۆسكى، ديوانا مه‌لايێ جزيرى، ژ وه‌شانێن په‌رتووكخانه‌يا جزيرى – دهۆك، (دهۆك: 2020).
– ته‌حسين ئيبراهيم دۆسكى، باغێ ئيره‌م گه‌شته‌ك دناڤ گولزارا شعرا كرمانجى دا، سه‌نته‌رێ زاخۆ بۆ ڤه‌كۆلينێن كوردى، (2019).
– هه‌ژار، ديوانى عارفى ربانى شێخ احمدى جزيرى مه‌شهور به مه‌لاى جزيرى، چاپ اول، (تهران: 1361).
