زمانێ كوردی دێ خزمەتا رێبازێن زانستی كەت
د. سەدیق وەلی
(ئالان بگدادی)
ئەڤ مژارە دهاتە ئازراندن و دگۆتن زمانێ كوردی زمانەكێ لاوازە، خزمەتا پێِشكەفتن و وەرارا زانستی ل كوردستانێ ناكەت؛ لێ یا باشتر بوو، وان گۆتبان زمانێ كوردی دێ خزمەتا وەرارا زانستی ل كوردستانێ كەت، چونكی ئەڤ بۆچوونە ڤاژی رایا زانا و زمانزانێن تایبەتمەندێن زمانيیە ئەو وە نابێژن، ئەو دبێژن: چ زمان دلاواز نینن، و چ زمان ژ چ زمانان چێتر نینن، وەكی ئەڤی زمانزانێ جیهانی (أ. كوندراتۆڤ) خویا كری؛ ب راستی ژى ڤان زمانێن سروشتيیێن ل سەر رویێ ئەردی هەمیان چ زمان ژ چ زمانان چێتر نینن، زمانێ لاواز ئەوە یێ كو هند ڤەكۆلین ل سەر نە هاتینە كرن ئەوێ لاوازە(1).
ئەگەر رێبازێن زانستی و زاراڤێن زانستی ب زمانێ ئنگلیزی بن، ئەڤە زمانێ كوردی دێ بیتە زمانەكێ زاراڤێن بیانی و لاواز، یێ سادە و تێكەلۆك ب رەنگێ Pidgin Languages، یان مینا زمانێ فارسی ژ عەرەبی و فارسی كوردی و.. پێك هێت، هەروەسا زمانێ بازاڕی و زمانێ فەرميیێ كوردی دێ یێ تێكەل بیت ژ پەیڤ و زراڤێن كوردی، ئنگلیزی و عەرەبی.. و مینا زمانەكێ پاقژێ خۆمالی ناهێتە دیتن، وەك زمانێ دایك Mother tongue یێ ئەڤرۆ ئەم پێ دنڤيسین و پێ دئاخڤین.
| هەردو زارێن سەرەكی ل هەرێما كوردستانێ دهێنە خویندن و بەرەڤ زاراڤێن بیانی دچن، چونكی نە دهەڤگرتینە، پێدڤی زاراڤێن بیانی دبن، ئەڤە هۆسا ل ئایندەی دێ ئاڕێشەكا مەزن پەیدا كەن. |
رەنگە هۆسا زمانەكێ دی یێ كوردی؛ ژ كوردی و ئنگلیزی ب ناڤێ كورگلیش – Kurglish پەیدا ب بیت، ئانكۆ وەكی نهۆ هەردو زارێن سەرەكی ل هەرێمێ دهێنە خویندن و بەرەڤ زاراڤێن بیانی دچن، چونكی نە دهەڤگرتینە، پێدڤی زاراڤێن بیانی دبن، ئەڤە هۆسا ل ئایندەی دێ ئاڕێشەكا مەزن پەیدا كەن؛ پێدڤیيە ب زویترین دەم زاراڤ دهەڤگرتی بن و رێنڤيس ئێك بیت، هەبوونا دو زمانیيێ د هەرێمەكێدا بارەكێ گرانە. مینا ئەڤ زانایە (هارالد هارمان) دبێژیت: ب كارئینانا گەلەك زمانێن فەرمی د دەولەتێن مشە نەتەوەییدا، یان د هندەك رێكخراوێن نێڤدەولەتيیێن فرە رێكخستندا كارەكێ ئالۆز و نالەبارە و كارتێكرنەكا نەرێنی ل سەر رێڤەبرنا كاروبارێن دەولەتێ هەیە، بزاڤا ب جهئینانا كاری و بەرهەمی بەرەڤ كوهی و لاوازیيێ ڤە دبەن(2).
هەمیشە مللەتێ كورد وەكی تەڤ وەلاتێن دەوروبەر، خۆ ژ زمانێ جیهانی نەدایە پاش و بەرنامێ خۆ یێ پەروەردەیی ل رێزا پێنجێ و پێهەل هەیە، ئەگەر پێدڤی زمانێ ئنگلیزی پتر بوو، رێزا خويندنێ بهێتە خوارێ بۆ قۆناغەكا نزمتر، رێزێن (3 ، 4) بنەڕەت ئنگلیزى بهێنە خویندن، بەلێ زاراڤ هەمی هەر ب زمانێ كوردی بن.
ڤێجا ئەگەر بیاڤێ زاراڤێ زانستی ب زمانێ ئنگلیزی بن و تێكەلی پەیڤێن عەرەبی بن، ئەڤە 50% مە ب خۆ ب هزرا خۆ نیڤا زمانێ خۆ بەرزە كر و مراند و 50% ئەوا مای، ئەو ژی وەكی زمانێن دی یێن جیهانی، زمانێ كوردی ژی یێ ل بەرگەفێن مرنێ و رەنيیا تەكنۆلۆجیایێ.
| رەنی دێ دەتە سەر زمانێن كێم نەتەوەیی و لاواز و بێ دەولەت، ئەو پێشەكی دێ قڕ بن و زمانێن فەرميیێن كیشوەری دێ پەیدا بن و ل سەر زمانێن دی زاڵ بن. |
وەك رێكخراوا یونسكۆ (UNISCO) یا نێڤدەولەتی دوپات دكەت، ب ڤەكۆلینێن جودا یێن ئاركیۆلۆجی، ئەنترۆپۆلۆجی و زمانەڤانی، كۆ ل د ئایندەی دا 50% ژ زمانێن زیندی ل بەر گەفێن مرنێنە و دێ ژ ناڤچن، ل دویڤ ڤەكۆلینێن یونسكۆ هەڤبەری زمانێ ئنگلیزی، زمانێ فڕەنسی، زمانێ ئیسپانی و زمانێ چینی كرین، كۆ گەفێن مرنێ ل سەر زمانان هەنە، نەمازە رەنی دێ دەتە سەر زمانێن كێم نەتەوەیی و لاواز و بێ دەولەت، ئەو پێشەكی دێ قڕ بن (3) و زمانێن فەرميیێن كیشوەری دێ پەیدا بن و ل سەر زمانێن دی زاڵ بن، بەلێ ئەڤ زمانە، نە ب رەنگێ زمانێن فەرمی یێن نویژەنكار(كۆلۆنیالیزمی) نە، نە ب رەنگێ زمانێن نەتەوەیی ژی نە، بەلكی ب رەنگێ زمانێن تەكنولۆجیا و جیهانگیريیێ (عەوله‌مێ) نە، یا تۆڕا ئينته‌رنێتێ نخافتی.
پەی پڕۆژێ ئەتلەسا زمانێن جیهانی یا رێكخراوا (یونسكۆ) یا تایبەت ب پەروەردە و زانست و رەوشەنبیرییا سەر ب وەلاتێن ئێكگرتیڤە، ڤێ دویماهيیێ بۆ زمانان هاتیە كرن ب ناڤێ پرۆگرامێ (پەرتووكا سۆر)، پڕۆژێ ناڤبری ئەڤ ئەگەرێن ژێری بۆ مرن و ژێكڤەقەتیانا زمانێن زیندی دەسنیشانكرینە:
1- هەلوێستێ سیاسيیێن دەولەتێن رەگەزپەرست و شۆفینی (القمعي).
2- بزاڤا مێتنێ و گڤاشتنێن ئابۆری.
3- كۆچبەری و ئاوارەیی.
4- نەخۆشی و كارەساتێن سروشتی.
5- قەبەیی یا زمانێن مەزن و گەفا جیهانیبوونێ(4).
6- زمان نەهێتە ب كارئینان دێ مریت.
7- كێم نڤيسین و نەبوونا زمانزانان.
ژ ئەڤان هەر هەفت (7) خالێن پێهەل؛ رەنگە وەلاتێ مە ب تنێ خالێن (2، 3، 7) بكاریت چارە بكەت، ئەڤ هەر چوار (4) خالێن دی زۆردەستی هەر كەسەكینە، ما ب دەستێ مە دا خالا سێ (3)، ئەو ژی ئەگەر خالا (2) هاتە ب جهـ كرن، رەنگە ئەو دێ خالا (3) تمام كەت، خالا (7) زمانزانێن كورد ژی یێن بەرەڤ كێمیيێ دچن، خالا (6) ئەگەر مە ب خۆ نیڤه‌كا زمانێ كوردی كرە ئنگلیزی و پەیڤ و زاراڤێن بیانی دانان و ژ زمانێ خۆ ب كارنەئینان ئەڤە نیڤەك مە ب خۆ ژ دەستدا، و نیڤەكا دی ژی ئایندەیێ زمانان ب خۆ ل بەر گەفێن مرنێ و گەفا زمانێن زلهێز و جیهانگیريیێ كەڤن، ئەنجام دێ ب ڤی رەنگێ ژێری بن:-
50 % ێ ژ زمانێ كوردی وەك پێشنیارێن بەرێ دێ بۆ زاراڤ و پەیڤێن بیانی مینیت، ئەگەر هۆسا هەر بەر ب زاراڤێن بیانی بچن و 50% ژ كورديیا مای یا ل بەر گەفێن مرنێ وەك پڕۆژێ یونسكۆی دیاركری، ئەڤە زمانێ مە ما = سفر.
ب گۆتنەكا بیركاری:
ا- مەگرتی زمانێ كوردی ئەڤرۆ سەد ژ سەدێیە (100%).
ب- پێنجی ژ سەدێ وەك پێشنیارا بەرێ دێ چيت.
ت- پێنجی ژ سەدێ یا ل بەر گەفێن مرنێ وه‌ك پڕۆژێ يۆنسكۆ.
ڤێجا كوردی نهۆ یێ پاكە: 100-{50 + 50}= 100- 100= 0 ما زمانێ كوردی.
100 100 100 100
مینا ڤەكۆلینێن رێكخراوا یونسكۆ دیار كری، ئەگەر وەلاتێن بندەستێن دەولەتێن رەگەزپەرست، تمام رزگار نەبن، زمانێ وان كێم نەتەوەیان بێ پاراستن و هەڤگرتن و هاریكاری بیت، ل بەر گەفێن مرنێ دكەڤن. (رەنگە زمانێ كوردی ژی نهۆ ل هندەك پارچه‌يێن كوردنشین ل كوردستانێ، ژ وان زمانان بیت و ل بەر بەرۆكا مرنێ بیت، بزاڤا ناسنامه‌يا كوردی ل وان دەڤەران قڕ بیت، هەر چەندە هندەك ژ وان یێن ل سەر ئەردێ باب و باپیرێن خۆ و وارێ پێشیيێ خۆ دژین، وەكی كوردێن كۆمارا كوردستانا سۆر (1923 – 1929) ل سەردەمێ لینینی هاتبوو دامەزراندن، پاشی ب رەنگەكێ تراژیدی هاتە ژ ناڤچوون، ڤێجا هیڤيدارین زیندی ببیتەڤە، ئەو نەبیتە ئەگەرێ مرنا زار و وارێ وان و بەرزەبوونا خەلكێ كۆمارا كوردستانا سۆر(5).
بۆ نموونە، وەلاتێ هندێ پشتی سالا 1947ز ئازادبوونا خۆ راگەهاندی، هزرا زمانەكێ هەڤگرتی بۆ هەمی وەلاتێ هندێ كر، هەڤگرتنا زارێن زمانێ هندی كەتە بەر دانوستاندنێ، وەكی ئەڤرۆ هەڤگرتنا زارێن زمانێ كوردی كەفتیە بەر بزاڤا هەڤگرتنێ، ئەو بابەت ژ گرنگیيێن پڕ ئالۆز و نالەبار بوو، ئەو بوو ل سالا 1954ز بڕیار ل سەر پڕۆژێ هەڤگرتنا زمانێ هندی هاتە دان.
| ئەگەر لایەنێن پەیوەندیدار ل دویڤ پڕۆژێ هەڤگرتنا زمانی و لێكنێزیككرنا زارێن سەرەكی بەرنامەكێ باش هەبیت، پێدڤی زمانێ ئنگلیزی نابین، نە بۆ زاراڤێن زانستی و نە ژى بۆ زمانێ پێناڤ. |
ل وەلاتێ هندێ ب دەهان زمانێن سەربخۆ و ب سەدان دیالێكت هەنە، هەمیشە پویتە و گرنگی ب پڕۆژێ هەڤگرتنا زمانێ هندی هند نە هاتيە دان، ژبەر ئەڤێ فرەزمانیيێ، زمانێ ئنگلیزی وەك زمانەكێ پێناڤ (الوسیط) Mediator language ل هندێ بەربەلاڤ بوو و سەمتێ خواندنێ جۆت بوو و بەرەڤ زمانێ ئنگلیزی چوو، وەك زمانەكێ نوی پەیدا بوو، دبێژنێ زمانێ هینگلیش -Hinglish ژ زمانێ هندی و ئنگلیزی پەیدا كر. بەلێ نوكە جارەكا دی خەلكێ هندێ حەز دكەن ب زمانێ دایك بئاخڤن، دڤێن دیسا زمانێ هندی پاك بیت و هەڤگرتی بیت، بەلێ كەتوارێ كوردستانێ یێ جودایە ژ یێ هندێ، زمانێ كوردی چوار زارێن سەرەكی هەنە، نە چوار زمانن، ئەگەر لایەنێن پەیوەندیدار ل دویڤ پڕۆژێ هەڤگرتنا زمانی و لێكنێزیككرنا زارێن سەرەكی بەرنامەكێ باش هەبیت، پێدڤی زمانێ ئنگلیزی نابین، نە بۆ زاراڤێن زانستی و نە ژى بۆ زمانێ پێناڤ.
| ئەگەر پڕۆژێ لێكنێزیككرن و هەڤگرتنا زمانێ كوردی ب سەر نە كەڤیت، رەنگە زارێن سەرەكيیێن كوردی مینا زارێن زمانێ هندی ژێكجودا ببن، ئێدی كورد د زمانێ ئێكدو نەگەهن و پێدڤی زمانەكێ پێناڤ بن. |
ئەگەر پڕۆژێ لێكنێزیككرن و هەڤگرتنا زمانێ كوردی ب سەر نە كەڤیت، پشتی ئەڤێ رەنگە زارێن سەرەكيیێن كوردی د ئەنجامدا مینا زارێن زمانێ هندی ژێكجودا ببن، ئێدی كورد د زمانێ ئێكدو نەگەهن و پێدڤی زمانەكێ پێناڤ بن، بەلێ سەرژمێرا كوردان چاڤ یا وەلاتێ هندێ چو نینە، زمانێ كوردی ئێك بوو و دێ بیتەڤە ئێك زمان، چونكی زوی ب زوی پەیڤێن زارێن زمانێ هند ناهێنە گوهۆرین و ژێك دویر بكەڤن، وەكی زانایێ ئەمریكی مۆریس سوادیش Morris Swadesh دیار كری ب هاریكاريیا دەمژمێرا تیشكێ، پەیڤێن زمانی گەلەك هێدی و دەم بۆ دڤێت هاتا بهێنە گوهۆرین و زمانێ پێناڤ نابیتە ئەگەرێ لاوازبوون و مرنا زمانان، بەلكی رەنيیا مەزن جیهانیبوونا هەڤچەرخ و زمانێن مەزن و زلهێزن، ئەو دێ زمانێن دی شوپنە كەن و ژ رێ ڤەدەن(6).
ئەگەر كرمانجى ژۆری و كرمانجى ژێری هەر دو زارێن سەرەكيیێن زمانێ كوردی هەر ئێك ژ وان ل سەر زارێ خۆ یێ رژد بیت، ب زارێ خۆ بخوینن و بنڤيسن، بۆ هەڤگرتنا وان چ پڕۆژە و پەیرەوێن فەرمی نە بن و زاراڤ نە بن ئێك و رێنڤيس راستڤە نەبیت، پاشەڕۆژێ زمانێ كوردی مینا زمانێ هندی دێ ئالوزيیەكا مەزن پەیدا كەت و ئێدی بەلكی چارەسەر نەبیت، دێ پێدڤی زمانەكێ پێناڤ بن.
زارێن سەرەكیێن زمانێ كوردی هەتا نهۆ نەگەهشتینە ئەوێ پلا ژێكجودابوونا دو زمانان هەتا ببنە دو زمان، ئەوێ مەرجێن خۆ یێن تایبەت هەنە و دەمەكێ درێژ دڤێت، ئەو ژی وەك شارەزا یێن زمانی دبێژن: ئەگەر دو زارێن زمانەكی (81% ژ 81%) ژ پەیڤێن بنیاتی یێن وان دو زارێن زمانی هاتنە گوهۆڕین ئەو دو زار دێ بنە دو زمان، یان رێژا هەر دو زاران ( 66% +- 1-2)، ژێ هاتە گوهۆڕین، ئەڤە ئەو هەر دو زار بوونە دو زمان، زارێن زمانێ كوردی نەگەهشتینە ڤێ پلەیا ژێكجودابوونێ، ئەگەر هۆكارێن قەنج هەبن دێ زوی یەكگرتوو بن (7).
ب كورتی
| بۆ پاراستنا زمانێ كوردی، پێدڤييه زاراڤێن كوردی جهێ هەمی زاراڤێن بیانی بگرن و دهەڤگرتی بن و ئەو زاراڤێن كاریگەر و گرنگ دهێنە د ناڤ زمانێ كوردیدا رێ ل بەر بهێتە گرتن. |
بۆ پاراستنا زمانێ كوردی، پێدڤييه زاراڤێن كوردی جهێ هەمی زاراڤێن بیانی بگرن و دهەڤگرتی بن و ئەو زاراڤێن كاریگەر و گرنگ دهێنە د ناڤ زمانێ كوردیدا رێ ل بەر بهێتە گرتن، یانی زاراڤ هەمی هەبن دا پێدڤی وان نەبن، پڕۆژێ هەڤگرتنا زمانی و ئەتلەسا زار و زاركێن زمانێ كوردی بهێتە ب جهكرن و رێنڤيس راستڤە ببیت و ئێك بیت، باشتر ب پیتێن لاتینی بیت، فەرهەنگەكا گشتی ب زارێن زمانێ دایك هەبیت؛ و پرۆگرامەكێ فەرمی یێ دەولەتێ بۆ هەڤگرتنا زمانی هەبیت، چونكی تشتێ دەولەت پیرۆزنەكەت جهێ خۆ ناگریت.
ژێدەر:
1- أ.كوندراتوف، نقله عن الانكلیزیة، ادور یوحنا، اصوات واشارات، دراسة في علم اللغة، سلسلة الكتب المترجمة 7، مطبعة الجمهوریة، 1971، ص 127.
2- هارالد هارمان، دیرۆك و ئایندێ زمانان، كوردیكرنا، د. عبدالوهاب خالد، گۆڤارا پەیڤ، ژمارە 53، 2010، ل 16- 17.
3-http://www.tunisia.org.ua/ae/tunisialanguage
4- ژێدەرێ بەرێ.
5- ژێدەرێ بەرێ.
6- أ.كوندراتوف، نقله عن الانكلیزیة، ادور یوحنا، اصوات واشارات، دراسة في علم اللغة، سلسلة الكتب المترجمة7، مطبعة الجمهوریة، 1971، ص114 – 115.
7- ژێدەرێ بەرێ: ص117.
