قه‌شه‌فڕێ گونده‌كێ كەڤنارێ پارێزگه‌ها دهۆكێيه
شڤان ته‌وفیق
قه‌شه‌فڕێ یان گوندێ مار یاقۆ(مار یه‌عقوب) کو دکەڤیتە چیایێ سپی ل باكوورێ رۆژئاڤایێ باژێڕێ دهۆكێ و ل هنداڤی دەشتا (سێمێلێ)يه، 20 كیلۆمێتران ژ سەنتەرێ باژێڕێ دهۆك و 11 كیلۆمێتران ژ قەزا سێمێلێ دويره و 930 مێتران ژ ئاستێ ئاڤا ده‌ريايێ بلندتره.
پشتی مەسیحیيەت ل سەر دەستێن هنارتييێن مه‌سيحيێن وه‌كى مار تۆما، مار ئادی و مار ماری بەلاڤ بووی، چەندین مه‌سيحييێن خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ڤیان بچنە هندەك جهێن دویرى خەلكی داكو پتر خۆ نێزیكێ خودێ ببن و باشتر بشێن ژيانا خۆ يا رۆژانه ب رێڤه ببه‌ن، ب ڤى ئاوايى هندەكان خۆ ڤه‌ده‌ر كر و خۆ نێزیكی چیا و جهێن ئاسێ كرن، كو ئێك ژ وان جهان ئەڤ دێرا مار ياقۆ (گوندێ قه‌شه‌فڕێ) بوو و دەرچوويێن ئەڤان دێران دبوونە زانايێن ئايینێ مەسیحی و هەمی دەمان خەلكێ دەڤەرێ ب چاڤەكێ مەزن و پیرۆز بەرێ خو ددانێ و پرسیارێن كاروبارێن ئایينی ژێ دكرن.
قه‌شه‌فڕێ، ئەڤ گوندێ هندێ مەزن و دویر ژ هەمی هزرێن بەرتەنگ ئەوێن ئایينی بەروڤاژی ددەنە نیاسین، ئەڤ جهە گەلەك یێ هاریكار بوو بۆ خزمەتكرنا خەلكی، ب تایبەتی ژى بۆ رێڤینگان، هه‌روه‌سا ئاكنجييێن قه‌شه‌فڕێ چ جوداهی نه دئێخستنه ناڤبەرا بوسلمان و مەسیحيیان، ژ به‌ر هندێ، خه‌لكێ گوندێن ده‌ردۆر ژى رێز ل ڤی گوندى دگرت، ئه‌ڤه ل وى ده‌مێ دهۆك ب خۆ ژى هه‌رده‌م جهێ ڤه‌حه‌واندنا هەمی كه‌س و ئۆل و ئایينان بوويه و ئه‌ڤ باژێڕه د ڤەكۆلينێن ڤه‌كۆله‌ران دا هه‌رده‌م ب باژێڕێ ئارامى و رحەتى و تەناهيیێ هاتيه نیاسین.
| درێژاهيیا دێرا مار ياقۆ شێست مێتر و پانيیا وێ چل مێتر و فره‌هييا هەر دیوارەكێ وێ پتر ژ مێترەكێ بوو و هەمی ژ بەرێ بازى وگێچا سپی هاتبوونه ئاڤا كرن. |
خەلكێ گوندێ قه‌شه‌فڕێ، نه‌خاسمه ژى دانعه‌مرێن وان، ب دروستى ديرۆكا گوندێ خۆ نزانن، نزانن كەنگی هاتیە ئاڤا كرن و كانێ دێر چەوان هاتيه دانان، كو درێژاهيیا دێرێ ب تنێ شێست مێتر و پانيیا وێ چل مێتر و فره‌هييا هەر دیوارەكێ وێ پتر ژ مێترەكێ بوو و هەمی ژ بەرێ بازى وگێچا سپی هاتبوونه ئاڤا كرن، ئەڤ دێرە ب سه‌ر سێ پشكان هاتبوو دابەش كرن، یا ئێكێ: پشكا پەیكەرێ (مار یاقۆ) و یا دووێ: پشكا پەیكەرێ (مار شمۆنی) و پشكا سێیێ ژى یا تایبەت بوو و جهێ رابوون و روينشتنا (رەبەنان) بوو و نێزيكى دێرێ بوون، ل رۆژئاڤایێ دێرێ شكەفت و ناووسك و بركێن ئاڤێ لێ هەبوون، ئاڤا وان گەلەك یا ناڤدار بوو و ئاڤەكا خۆش بوو، د ناڤ ديوارەكێ دێرێ دا كۆرەكا مەزن لێ هەبوو گەلەك جاران خەلكێ دەڤەرێ بۆ خۆ ڤەشارتنێ ژ هەر هێرشەكا سەربازی قەستا ئەڤی جهی دكرن.
دێرا مار یاقۆ یان گوندێ قه‌شه‌فڕێ، مێژوویا وێ دزڤڕیتە بەری ساڵا (485 ز)، دەمێ بارا پتر ژ خەلكێ دەڤەرێ ب ته‌رش و كه‌والێ خۆڤه قەستا جهێن چیایی يێن ئاسێ ل ناڤ نهال و چیان كرین، داكو باشتر بشێن كارێن خۆ يێن رۆژانه و چاندن و تۆڤچينيێێ بكه‌ن، هندەك ژێدەر ژى مێژوويا دێرێ و گوندی ژ زاردەڤێ كەڤنارێن دەڤەرێ و دەست بۆ دەستی ڤه‌دگێڕن و دبێژن كو ژيیێ وێ ڤەدگەڕیێته ساڵا (665 ز)، چونكە ژیيێ مار یاقۆی دەمێ وەغەرا دووماهييێ كری 56 سال بوون بەری وه‌غه‌را وى یا دووماهیيێ گەلەكان ژ زاردەڤێ وی دیار كريه كو مێژوویا وێ یا دروست ساڵا (485 ز)يه وێ سالێ هاتيه ئاڤا كرن، پاشى گوند ژى ل نهاڵا ژێری هاتە ئاڤا كرن و هەمی ل رەخ و رويێ دێرێ خڕڤەبووينه.
ل دەڤەرێ گەلەك جاران كاودانێن نەخۆش ب سه‌ر قه‌شه‌فڕێ دا هاتينه و نەخۆشی و ئاڕێشه‌يێن مەزن لێ پەیدا بووينه، لەورا دێرا مار یاقۆ ژى ژ وان قوربانيێن دەڤەرێ بوويه و د وان نه‌خۆشى و نه ئارامييان دا چەندین بەلگه‌يێن مێژوویی ژ ناڤچووينه، هەتا ڤێ دوماهیيێ ل دێرا دومه‌نیكان ل فڕه‌نسا چەند بەلگە لێ هاتينە دیتن و ئەڤ وێنه‌يێن ئەرشیفی يێن د گه‌ل ڤێ نڤيسينێ هەمی ژ لایێ وان ڤه پێشكێشی من هاتينه كرن ده‌مێ ب سه‌ره‌دان چوويمه پاريس.
بۆ كۆمكرنا زانیاريێن زێده‌تر ل سه‌ر ڤی گوندی و ڤێ دێرێ من لێگەڕیان بۆ کریە، هەروەسا ئه‌و مێژوویا بۆ ئاڤاكرنا وێ دێرێ هاتيه گۆتن نە یا د جهێ خۆ دايه و بارا پتر دبێژن ئەڤ كاودانە ل چەرخێ چاردێ پشتی ده‌ست ب سه‌رداگرتنا دەڤەرێ په‌يدا بوويه كو ده‌ست ب سه‌رداگرتنا دووماهييێ يا ته‌يمورله‌نگ بوو ل ساڵا (1401 ز).
ل گوندێ قه‌شه‌فڕێ دێرەكا دی ژی هەبوو دگوتنێ دێرا (مار عەبدلئەحد)، ئەو ژی دێرەكا مەزن بوو و ژ كەڤندا چ دێر نەدگەهشتنە وێ د مەزناتييێ دا و ژ لایێ بابكێن دومه‌نیكانان ڤە بەری ساڵا (1800 ز) هاتبوو ئاڤا كرن دەمێ ژ لایێ مووسل ڤە هاتینە دەڤەرێ، كو ژ هەرێمەكا ئیتالی بۆ كارێ مسيۆنێرييێ(ته‌بشيرييێ) هاتبوونه ده‌ڤه‌رێ و ل سەر مه‌سه‌بێ (كاسۆلیكی) بووينه، ل دەسپێكێ كارێن خێرخوازيیێ كرن، پاشى هندەك ژ وان ديار و به‌رچاڤ بوون و بوونە نوژدار و ل ده‌ڤه‌رێ ناڤدار بوون و گه‌له‌ك ژ خه‌لكێ گوندێن ل سەر سنورێ توركیا و سوریا قەستا وان دكر و ژبەر باشى و قەنجييێن وان بۆ خەلكێ دەڤەرێ، میر( بەهرام پاشا) چاڤپێكەفتنەك د گه‌ل كر و رێ بۆ ڤەكرن و دەستویردان ل ساڵا 1759 ێ ئاڤاهيیەك بۆ ل كەلها ئامێدییێ بهێته چێ كرن و كاڤلێ دێرەكا كەڤن ل دەڤەرێ دانێ داكو پتر ڤیان ل ناڤبه‌را بوسلمان و مەسیحيیان پەیدا بیت.
پشتی کو مەسیحيیێن مووسل یێن کاسولیک نە شیاین دووبارە بنگەهێ (کەبوشی) ڤەکەن، ئەوان ل سالا (١٧٤٤ز) باژێرێ مووسل ب جهـ هێلا، قەشە (خدرێ کلدانیيێ مووسلی) ل وی دەمی ل (ڕۆما) یێ ئاکنجی بوو، ژ په‌تریکێ نه‌ستوريیێن ئاشوری ڕەڤی بوو، داخوازەک پێشکێشی پاپا (بنيديکتسێ چاردێ) کر كو ل ڤی باژێڕی بنگەهەکی بۆ ڤەکەن، پشتی دودليیێ پاپای داخواز ژ دومه‌نیکان کر بنگەهەکی بۆ ڤەکەن داکو ژ نوی ل وارێ ناڤبەینا هەردوو ڕویباران(میزۆپۆتامیا) و کوردستانێ چالاکيیێن خۆ دەست پێ بکەن و ل سالا (١٧٤٨ز) بنگەهـ بۆ هاتە ڤەکرن.
ل رۆژا ١٧ی كانوینا دویێ يا سالا (١٧٥٠ز)، دوو مسيۆنێرێن ئیتاڵی (فرانسیس تۆریانی و عەبدلئەحەد کۆدیلنشینی) گەهشتن، بۆ دەمەکێ بەروەخت مسيۆنێر (کارمێلی لیاندرۆ سیسیلیا) ل سه‌ر وى شاندى هاته زێدە کرن چونكى وى شاره‌زايى د زمانێ عەرەبی دا، هه‌روه‌سا شارەزايى د جهـ و شوینوارێن جۆگرافيیێن دەڤەرێ دا هه‌بوو، ئەڤان مسيۆنێران هەتا ساڵێن (1815ز) ل هەلومەرجێن جودا جودا کار کرن، پشتی دەمەکێ درێژ ژ کارکرنێ و ل ساڵا (1840ز)، ئەڤ مسيۆنێرێن ئیتالی ل ساڵا (1859ز)، هاتنە گوهۆڕین ب دوو مسيۆنێرێن فڕەنسی، ئەڤان هەردوو مسيۆنێران دگەل ئەرکێ خۆ یێ مسيۆنێرييێ ب ئەرکێ نۆژداريیێ ژی ڕادبوون و ئەو ئەرک ئێخستە د خزمەتا مسيۆنێرييێ دا و شیان سەرکەفتنێ ب ده‌ستڤه بینن، نه‌خاسمه ژى د بابه‌تێ پشتەڤانيكرنا کاسۆلیکێن مووسل دا.
| دەمێ بەهرام پاشا نەخۆش بووی، هنارتە دویڤ دکتورێ مسيۆنێر (فڕانسیس تۆریانی) داکو چارەسەریيا وی بکەت، دەمێ شیای د ڤی ئەرکیدا سەربکەڤیت، بەهرام پاشای ل ساڵا (١٧٥٩ز) ڕێ دایێ تایەکێ مسيۆنێرييا دومه‌نیکان لە ئامێدیێ بۆ بهێته ڤه‌كرن. |
پشتی ئەڤ دەنگوباسە گەهشتییە بەهرام پاشایێ ئێکێ کوڕێ سەعید خانبەگێ دویێ يێ میرێ بەهدینان ـــ ئامێديێ (١٧١٤/١٧٦٨ز)، دەمێ بەهرام پاشا نەخۆش بووی هنارتە دویڤ دکتورێ مسيۆنێر (فڕانسیس تۆریانی) داکو چارەسەریيا وی بکەت، دەمێ شیای د ڤی ئەرکیدا سەربکەڤیت، بەهرام پاشای ل ساڵا (١٧٥٩ز) ڕێ دایێ تایەکێ مسيۆنێرييا دومه‌نیکان لە ئامێدیێ بۆ بهێته ڤه‌كرن، پشتی مرنا (عبدلئەحەد کودیلیۆ)، (ئیپۆلود والین) ئەڤێ دگەل کارێ نۆژداريیێ شارەزايى د کارێن ئەندازیاريیێ دا هه‌بوو ل شوینا وی ڕابوو و بۆ جهێ ڕێزگرتنێ ل دەڤ (بەهرام پاشای) ، دومه‌نیکان ژى ل گوندێ دێرێ كو چەند کیلومه‌تره‌كێن کێم ل ڕۆژهەلاتێ ئامێدیێ يه، دێرەک ب ناڤێ (عه‌بد یەشوع) بۆ ڤه‌كر، هەروەسا پاشای داخواز ژ نه‌ستوریيێن ئاشوری يێن ئاکنجيیێن ڕەسەنێن دەڤەرێ كر ل دویڤ بیروباوەرێن کاسۆلیکی بچن، ئەو بوو ل سالا (١٧٧٥ز) مسيۆنێر (والین) ل زاخۆ مر و ل وێرێ هاتە ڤه‌شارتن و ئەو ئێکەم مسيۆنێر بوو بۆ دەڤەرا ئامێدیێ هاتیە هنارتن.
ل سالا (١٨٤٠ز) و پشتی زڤڕینا مسيۆنێرێن دومه‌نیکان بۆ کوردستانێ، وەکو قەشە (ئاسکای) و (ئوگستین)ێ هەڤالێ وی تایەکێ مسيۆنێرييێ ل گوندێ (قەشەفڕێ) هاته ڤه‌كرن، ل ساڵا (١٨٤١ز) دێرەک تێدا دروست کر، ل ساڵا ١٩٤٢ز، قوتابخانەيه‌ک ژی تێدا دروست کر کو ببوو ناڤه‌ندەك بۆ بەلاڤبوونا تیشکا هزری ل دەڤەرێ ب گشتی، هەروەسا قوتابيیێن مەسیحیيێن (مانگێشکێ، ئەره‌دنا، بێدارێ، بێرسڤێ، ڕەشیشە، پێشابيرێ) ژى لێ دخواندن، هەروەسا پشكه‌ك ژى بۆ وان قوتابيیان هاتبوو ڤه‌كرن يێن ژ گوندێن دویر دهاتن، د گەل کتێبخانەيه‌کێ کو ب هزاران کتێب تێدا هەبوون، ژ بلی ڤێ چەندێ، نەخۆشخانەيه‌ک ژی لێ هاتبوو ڤەکرن و نەخۆشێن دەڤەرێ ژ هەمی ئول و ئایینان بێ بەرامبەر لێ دهاتنه چارە دکرن، هه‌روه‌سا سەركونسلێ فڕەنسی ل باژێڕێ مووسل ڕۆژانێن بهێنڤەدانا خۆ ل گه‌رمه‌گه‌رما هاڤینێ ل وێرێ ئانکو ل مسيۆنێرييا دومه‌نیکان ل گوندێ قەشەفڕێ دبۆراند، هەروەسا گەلەک ژ ڕێبەر و مسيۆنێرێن دومه‌نیکان ڕۆژێن خۆ یێن دووماهيیێ ل وێرێ بۆراندينه و ته‌رمێن وان هەر ل وێرێ هاتينه ڤه‌شارتن و گۆڕێن وان هەتا بەری هێرشێن ب ناڤ ئەنفالان ل ساڵا ١٩٨٨ دەست پێ بکەن ددیار و به‌رچاڤ بوون، لێ د وان هێرشان دا زۆربەیا وان گۆڕان هاتنە تێكدان و ژ ناڤبرن.
| ل سالا (١٨٤٠ز) و پشتی زڤڕینا مسيۆنێرێن دومه‌نیکان بۆ کوردستانێ، وەکو قەشە (ئاسکای) و (ئوگستین)ێ هەڤالێ وی تایەکێ مسيۆنێرييێ ل گوندێ (قەشەفڕێ) هاته ڤه‌كرن، ل ساڵا (١٨٤١ز) دێرەک تێدا دروست کر. |
بۆچی قەشەفڕێ، ناڤێ گوندی ژ چ هاتیە؟
هندەك دبێژن پشتی دەمێ دەولەتا ئوسمانی، قەشەك ب ناڤێ (فڕەنسیس) ل گوندى هەبوو و كوردان ژى ل شوينا بێژن (قه‌شه فڕه‌نسيس)، هه‌ردو په‌يڤ كورت دكرن و دگۆتن (قه‌شه‌فڕێ)، ل پێشييێ ب تنێ دگۆتن (فەرۆ)، لێ پاشى بوو (قەشەفەرۆ) و هێدی هێدی و ب بۆرينا ده‌مى بوو (قه‌شه‌فڕێ)، ئەڤە ژ لایەكی ڤە، ژ لايه‌كێ ديڤه هندەك ژێدەرێن دی دبێژن كو خەلكێ بوسلمان و مەسیحیيێن ده‌ڤه‌رێ ڤيانه‌كا مه‌زن بۆ ئێكدو هه‌بوو و ل هنده‌ك گوندان مالێن هەردويان د ئێك گوند دا بوون، تێگەهشتنا وان گەلەك نێزیكی ئێك بوو هەتا گەلەك جاران (مەڵا) و (قەشەی)يێن ده‌ڤه‌رێ ئێكدو دڤه‌خواندنه خوارنێ و شەڤبێريیان و چیڕۆك و چیڤانۆك ل سه‌ر وێ په‌يوه‌ندييا خۆش و ل سه‌رناڤكرنا قه‌شه‌فڕێ هه‌نه و دبێژن: رۆژەكێ ژ رۆژان مەلایەكێ هەڤالێ قەشه‌يێ گوندی سەرا وی دا و ل ناڤبەرا وان ئاخفتن ل سەر هندەك پێزانینێن ئایينى چێ بوو و گەلەك پێڤە چوون تا بگەهنە ئه‌نجامه‌كى، لێ كه‌سێ ژ وان ژ بەر يێ دى نەدانا، ئینا گۆتنە ئێكدو: (ئەم يێ ل هنداڤى ئەڤێ نهاڵا گوندی ئەم هەردو دێ خۆ تێدا هاڤێژين هەر كەسێ ب سلامەتی گەهشت، ئەو یێ ل سەر راستیيێ)، مەلای گۆتێ: (بلا، بەس تو بەراهیيێ خۆ بهاڤێژه قەشە)، هەردوو رازی بوون، قەشەی خۆ تێدا هاڤێت كوركێ قەشەی وەكى پەڕەشۆتێ لێ هات و ما ب كێراتەكێ ڤە، پاشى دۆرا مەلاى هات، مەلای گۆتێ و گازی كرێ: (برایێ قەشە.. هەما تو یێ ئێكێ و ئەز يێ دووێ)، ئەڤە ژی ئێك ژ وان ناڤێن ل سەرگوندێ قه‌شه‌فڕێ هاتینە گۆتن، ئانكو ئه‌ڤ سه‌رهاتيه ديار دكه‌ت كو ناڤێ گوندى ژ (قه‌شه فڕى) هاتيه.
| قه‌شه‌فڕێ ژى ئێك ژ وان گوندان بوو يێن د هه‌وێن ئه‌نفالێن ساڵا 1988 ێ دا هاتينه هەڕفاندن و دێرا مار یاقۆ و چەندین شینوارێن دى يێن دەڤەرێ ژی دگەل خۆ برن. |
پشتی ساڵا 1961 ێ گەلەك ژ خەلكێ ئەڤی گوندی گوند بەردا، چونكە ژیارا وان یا نه‌خۆش بوو، بەهرا پترا وان قەستا ناڤ باژێران و هندەك گوندێن دی كرن، ب تنێ چەند ماڵ لێ مان، ئەو ژی پشتی خرابكرنا گوندێن دەڤەرێ، قه‌شه‌فڕێ ژى ئێك ژ وان گوندان بوو يێن د هه‌وێن ئه‌نفالێن ساڵا 1988 ێ دا هاتينه هەڕفاندن و دێرا مار یاقۆ و چەندین شینوارێن دى يێن دەڤەرێ ژی دگەل خۆ برن .
| بۆ جارا ئێكێ دەمێ (باجانسۆرك) هاتینە دەڤەرێ ل ڤی گوندی پەیدا بووينه، وەختێ هندەك دومه‌نیكانێن فڕەنسی ل 1903ز هاتینە وێرێ، ئەڤ باجانسۆركه د گه‌ل خۆ ئينابوون. |
و گەلەك جاران ل دیوانان خودێ ژێ رازی (مەلا قاسمێ كۆچه‌ر ) بەحسێ گوندێ قه‌شه‌فڕێ دكر كانێ چەند رێ و رێبار لێ دهاتن و دچوون و كانێ بۆچی خەلكى قەستا ئەڤی جهی دكر، كو هەمی ئەو بوون ئەوێن مە ل دەسپێكێ گۆتین كو ببوو جهه‌كێ مەزن و جهێ خێرخوازی وهاریكاريیان، قەدرگرتنا رێڤینگ و خەلكێ بیانی و كەڤناريیا وێ، هەمی ژ لا یێ خودێ ژێ رازی بۆ مە دهاتنە ڤه‌گێڕان، لەورا د روینشتنەكێ دا دیار كر كو بۆ جارا ئێكێ دەمێ (باجانسۆرك) هاتینە دەڤەرێ ل ڤی گوندی پەیدا بووينه، وەختێ هندەك دومه‌نیكانێن فڕەنسی ل 1903ز هاتینە وێرێ و ئەڤ باجانسۆركه د گه‌ل خۆ ئينابوون، محەمەد یاسین ئاغا هاتبوو داخوازكرن بوو مێڤانداريیا دومه‌نیكان، گەلەك حێبه‌تى بوو ژ خوشی و تاما وى ده‌رامه‌تى يێ بۆ جارا ئێكێ هاتيه وى گوندى و پاشى ل ده‌ڤه‌رێن دى به‌لاڤ بووى.
ژێدەر:
– چافپێکەتنەک دگەل خودێ ژێ رازی مەلا قاسمێ کۆچەر.
– چاڤپێكه‌فتنه‌ك دگه‌ل د. فه‌رسه‌ت مه‌رعى مامۆستايێ زانكۆيێ (ديرۆكنڤيس).
– چافپێکەتنەک دگەل جەمیل برنادۆس (خەلکێ گوندی).
– چافپێکەتنەک دگەل که‌ریم صه‌برە مسکۆ (موختارێ گوندێ سێجێ).
– ئەرشیف (دۆمینیکانێن فڕه‌نسی).
