كارتێكرنا شانۆیا رۆژهەلاتی ل سەر يا رۆژئاڤا
قەدری شێرۆ
ڤەگەڕیان بۆ وان بزاڤێن كار بۆ دوبارەكرنا نمایش و شێوەیێن بۆری دكرن و ڤەگەڕاندنا شانۆیێ بۆ رەسەنی و رهوریشالێن دەستپێكێ یێن روویێ رێورەسمان و سەمایێن پیرۆز ب خوەڤە دگرت، د جڤاك و شارستانييێن رۆژهەلاتییێن رەوشەنبیرییا وان ل سەر سیمایێن تەماشەیا رێورەسمان، دێ بینین گەلەك شانۆڤانێن رۆژئاڤایی بۆ رۆژهەلاتی هاتینە راكێشان بۆ لێگەڕیانێ ل بەرهەمەكێ هونەری یێ رەسەن و نە كلاسیكی بۆ گەهشتن و ب جهئینانا تەماشەیا شانۆیێ، لەورا یێن دەستپێكێ بزاڤ كرن بهایەكێ سەربخوە بدەنە شانۆیێ كو دیمەن سروشتەكێ گەلێری و جڤاكی ب خوەڤە بگریت و تەماشەیێ ژ ژیراتییێ Rationalism تافیل بكەن، ئانكو ب كورتی ئەوان بزاڤ دكرن ئەو رەخنەیا ب ناڤێ شانۆیا گشتگیر(شمولي) Total Theatre بدەستڤە بینن(1).
| هونەرێ شانۆیێ د ناڤەڕۆكا خوەدا دیاردەیەكا رەوشەنبیرییا گرێدای جڤاكییە، لێ خواندنێن زانستی پشتراست دكه‌ن كو داخباربوونا مللەتان ب ئێكودو كارەكێ سروشتییە كو مللەتەكى كارتێكرن ل سه‌ر ئێكێ دى هه‌بيت. |
دیتنا هونەری دبێژیت كو هونەرێ شانۆیێ د ناڤەڕۆكا خوەدا دیاردەیەكا رەوشەنبیرییا گرێدای جڤاكییە، لێ خواندنێن زانستی پشتراست كرییە كو داخباربوونا مللەتان ب ئێكودو كارەكێ سروشتییە كو مللەتەكى كارتێكرن ل سه‌ر ئێكێ دى هه‌بيت و كارتێكرنا ئێكێ دی ل سەر هەبیت، ژ ڤی تێگەهی، دێ بینی دەرهێنەرەكێ وەكو مایرهۆلد یێ چوویی ل شانۆییا رۆژهەلاتی یا هندستانی و چینی و ژاپۆنی گەریایی، دا هندەك شێوە و لڤینێن دەربڕینێ ژێ ببینیت ژ بەركو ئەوی وەسا ددیت كو شانۆ لڤین و ئەزمۆنگەری(تجریب)ە، هەروەسا شانۆیا (بالی) یا (ئارتۆ)ی ب نموونەیا هەرە بلندا هونەرێ شانۆیێ ددیت(2). ژ بەركو (ئارتۆ) خودانێ گەلەك سەربۆران بوو د سەرەدەریكرنێ دا دگەل شارستانییەتا رۆژهەلاتی و كارتێكرن لێ سەر هەبوو، ژ بەر وێ رەوشەنبیرییا هونەری یا رێورەسمان ب خوەڤە دگرت، یێ داخبار بوو ب تەكنیك و ماسكێن د (بالێ) و شانۆیا چینی دا دهاتنە بكارئینان، دا ببیتە دەستپێكەك بۆ گوهۆرینێن گرێدانا وی ب شانۆیێ ڤە، دەمێ نمایشا خەلكێ گراڤا (بالی) دیتی ژبەركو دگەل هزرا وی یا رێككەفتی بوو، كو هەبوونا شانۆیا تەماشەیی یا د رەسەنییا شانۆیا رۆژهەلاتی دا هەی، دێ هزرێن وی د زارڤەكرنێ و شانۆیا رۆناهییێ و رەنگ و لڤینێن سێربەندیدا بجهئینیت(3).
هەروەسا سەربۆرەكا دی ژی هەیە كو ئەو ژی سەربۆرا (پیتەر برۆك)ە، یێ هەمی رەگەزێن شارستانییەتا رۆژهەلاتی و رێورەسمێن وێ ب كار ئیناین، داكو نمایشێن وی یێن شانۆیێ ببنە دەستكەفتەك د وان نمایشێن رێورەسمی دا یێن ب شێوەیێ رێورەسمێن سۆفیاتی تەماشەیی پێشكێش دكەت، هەروەسا دا هندەك نیشانێن چیڤانۆكی ب رێیا ب كارئینانا هۆیێن كەڤن وەكو ئاگر و بەخشكرنا كۆمەكا وێنەیێن ئاشۆپی یێن چەڤەنگی بێخیتە د ناڤ دا، ژبەركو ئەو هۆیێن هونەرێ و دەستپێكی ئاماژەیێ ددەنە شانۆیێ، سۆفیاتییا رۆحانییا ماددییەتا رۆژئاڤایی رەت دكەت.. ب رێكا هندەك پیشەكارییان د شانۆیا (برۆك)ی دا، ب ئازراندنا هەڤبەركرنێ د گەل رێورەسمێن راستەقینە، رێورەسمێن (برۆك)ی هندەك پێشبینی و وێنەیێن ئاشۆپی د جیهانا پشت سروشتی دا دخوازن، لێ گوهۆرینێن سێربەندی نیشانا گوهۆرینا ساخلەتێن رێورەسمانە(4).
| پيته‌ر برۆك بزاڤ كریە تەماشەڤانی بكەتە د جیهانێن نێزیكی كەتواریدا، رحا وی ژ ژیانا ماددی یا هشك رزگار بكەت.. دڤیا ب رێورەسم و چیڤانۆكان جهەكی د گیانێ تەماشەڤانیدا دروست بكەت. |
هەر تشتێ (پیتەر برۆك) پێ رابووی بۆ بنەجهكرنا تەكنیكان و بەرهەڤكرنا رێورەسمان ژ شارستانییەتا رۆژهەلاتی، د بنیاتدا ئەو رێورەسمن یێن د ناڤەۆرك و كارێ وێ یێ هەڤگەهشتنێدا سروشتەكێ تەماشەییا شانۆیا رۆژهەلاتی ب خوەڤە دگرن، (برۆك)ی بزاڤ كریە تەماشەڤانی بكەتە د جیهانێن نێزیكی كەتواریدا، هەروەسا رحا وی ژ ژیانا ماددی یا هشك رزگار بكەت و نێزیكی رحا رێورەسمان بیت یێن مرۆڤێ كەڤن ب جڤاكی ڤە گرێ ددا، لەورا (برۆك)ی دڤیا ب رێورەسم و چیڤانۆكان جهەكی د گیانێ تەماشەڤانیدا دروست بكەت(5).
د هەمان پرسدا شانۆیا (رۆژێ) رۆلەكێ دیار د شانۆیێدا هەبوو بۆ نێزیكبوونێ ژ سیمایێ تەماشەیی و سیمایێن شانۆیا رۆژهەلاتی، ژ بەركو سەرەدەرییا وی شانۆیێ د گەل تەماشەڤانی ب شێوازێ شكاندنا كلاسیكی بوو یێ بەردەوام د نمایشێن شانۆیێدا دهاتە دیتن، ئەو ژی ژ بەر كو شارستانییەتا رۆژهەلاتی و هزرێن (ئارتۆ)ی كارتێكرن ل (منۆشكین)ێ كربوو كو د نمایشێن شانۆیا وێدا دهاتنە دیتن، دا ببینین كو نە ب تنێ (منۆشكین)ێ سەبارەت تەماشەڤانی بەلكو هندەك دەرهێنەرێن دی ژی ئەویێن ب (ئارتۆ) ی داخبار بووین، لێبگەڕن كو جەماوەری بكەنە پشكەك ژ روودانا شانۆیێ و پشكدارییێ تێدا بكەت.
بۆ نموونە دێ د شانۆیا (منۆشكین)ێ دا بینین تەماشەڤان پیچەك زوی دهێن دا ئەندامێن تیپێ یێن بەلاڤە ل هەمی جهان ببینن و كارێن جودا دكەن، هندەك ژ وان پێشوازییا جەماوەری دكەن، یان خوارنێ پێشكێش دكەن، هندەك ژی مژویلی چێكرنا دیكۆری نە و تەماشەڤان دشێن ب ئازادانە ل هەر جهەكی بگەڕن. ئەو یەك ژی نە ڤەكرنەكا تەمامە ل سەر تەماشەڤانی، بەلكو شارەزاییەكا شانۆیی یە، یان پیلانەكا سەختەیە بۆ خاپاندنا تەماشەڤانی، بەلكو ئەو دەربڕینەكا سروشتییا راستگۆیە د فەلسەفا پشكداریكرنا ب كۆم یا تیپا شانۆیا (رۆژێ) ب كار دئینیت، ئەو هەمی سیمایێن شانۆیا (منۆشكین)ێ بۆ سەرەدەریێ دگەل تەماشەڤانی ب كار ئیناین ژ ئەنجامێ كارتێكرنێ و خواندنا شارستانییێن جوداجودا بوو، ئەڤە بوو وەكری (منۆشكین) پێرفورمانسا نوی ژ كۆمیدیا هونەرێ ئیتالی (كۆمیدیا دیلارتی) و شانۆیا (ئەلنۆ) و كاتاكالی یا رۆژهەلاتی وەربگریت(6).
شێوازێ پێرفورمانسێ یێ خودان كارتێكرنا رۆژهەلاتی یێ (منۆشكین)ێ و تیپا وێ بكارئینای ئێك ژ شێوێن پێرفورمانسێ یە د سیمایێ تەماشەیێدا ل رۆژهەلاتی، ئەڤێ ژی (منۆشكین)ێ كار بوو كرییە، دا بگەهیتە شێوەیەكێ شانۆیێ ب سروشتێ تەماشەیی یا شانۆیێ و یا ل سەر پێرفورمانسا لڤینێن رێورەسمیێن ژ شارستانییەتا رۆژهەلاتی دەركەفتین.
رهوریشال و رەسەنییا (شانۆیا رۆژهەلاتی):
شانۆیا رۆژهەلاتی یا كلاسیكی شانۆیەكا رێورەسمی(گقسی)یە یا ژ ئاهەنگێن ئۆلی هاتی ب شێوێ تەماشەیی و پاشی د چەرخێ هەڤدێدا ژێ جودا بوویە د گەل مانا سروشتێ تەماشەیی و هندەك رەگەزێن ئۆلی ژی تێدا ماینە، زێدەباری رەسەنییا گەلێری كو د هاریكار بوون بۆ بەلاڤبوونا وێ، هندستان ژی وەكو سەرەكانییا سەرەكی یا شانۆیا رۆژهەلاتی دهێتە نیاسین.
| شانۆیا رۆژهەلاتی یا كلاسیكی هەمی هونەرێن جوداجودا ب خوەڤە دگریت، ژ بەركو ئەو دیار دكەت كو هونەر ل سەر سێ تشتان ئاڤا دبیت، مۆزیك و سەما و هەلبەست كو ئەڤە گرنگترین رەگەزێن تەماشه‌يێ نە. |
شانۆیا رۆژهەلاتی یا كلاسیكی شانۆیەكا ڤەگرە و هەمی هونەرێن جوداجودا ب خوەڤە دگریت، ژ بەركو ئەو دیار دكەت كو هونەر ل سەر سێ تشتان ئاڤا دبیت، مۆزیك و سەما و هەلبەست و ئەڤە گرنگترین رەگەزێن تەماشه‌يێ نە.
گرنگیدانا چینییان ب لایەنێ گیانی و دەروونی پتر ژ لایەنێ جەستەیی پویتەدانە ب خاڤكرنا زەڤلەكان، داكو هندەك بەشێن لەشێ مرۆڤی دیار بن ژ بۆ چارەسەركرنا نەخۆشییان ب رێیا دەرزیكان، و پشتبەستنە ل سەر هندەك راهێنانێن دەروونی یێن ب ساناهی بۆ خوەچەماندنێ و كرنۆشبرنێ بێی كو پێدڤی ب شداندنا زەڤلەكان هەبیت.
بەلێ پا هندی هەر د كەڤندا دپێگوتینە بۆ ب كارئینانا جەستەی و هیمایێن جەستەیی، داكو لڤین و ڤەژین و چالاكیێن خوەرستی بێخنە جەستە ودەروونێ مرۆڤی، دا كو یێ بەرهەڤ بیت بۆ پەیوەندیكرنێ ب خوداوەندان، بۆ پەیداكرنا هەستێن ئارامییێ و گیانێ ب هەڤڕابوونێ بۆ ب هێزكرن و دوبارەكرنا تێگەهێن ئایینی ب درێژاهییا مێژوویێ و ل گوڕ پێدڤیاتیێن ژیانێ. هندییان یۆگا ژ رێورەسمیێن (مهاباراتا) ب كارئینا وەكو لوژیكا مێشكی ژ بو بەرهەڤی و ڤەگوهاستنا سەرڤەیا خوە بۆ ناڤخۆیا خوە وەكو زەلالكرن و تافیلكرنەك.. هەروەسا هندەك كەرستە و پێداویستی ژ بۆ پێشڤەبرنا لایەنێ گیانی و دەستپێكرنێ ژ خالەكا دەستنیشانكری بۆ خالا لوتكێ یا پەرستنێ ب رێكا جەستەی و خاڤكرنا زەڤلەكان و ڤەگوهاستنا هێزا زەڤلەكان بۆ هێزا گیانی(7).
شانۆیا رۆژهەلاتی یا سەردەم
ئەڤ شانۆیە ژ كارتێكرنا رۆژهەلاتی ب رۆژئاڤایی دروست بوویە ب رێیا هندەك هۆكاران كو رۆل د لادانا شانۆیا رۆژهەلاتی یا كلاسیكی دا هەبوو، دا ب شانۆیا رۆژهەلاتی یا سەردەم بهێتە نیاسین و ئەو هۆكار ژی ئەڤەنە:
– كاودانێن شەڕێ جیهانییێ دویێ و داگیركرنا ژاپۆن و ڤێتنام ژ لایێ ئەمریكاڤە.
– كارتێكرنا شانۆیا سۆڤێتی ل سەر چینێ و كۆریا.
– بزاڤا وەرگێڕانێ یا بوویە ئەگەرێ نیاسینا شانۆیا جیهانی و ئەو رۆلێ خواندنگەهێن (تبشیری) گێڕای.
– دامەزراندنا پەیمانگەهێن شانۆیێ كو تێدا دیرۆك و ئەنجامێن شانۆیا جیهانی دهاتنە خواندن د گەل پرۆگرامێن زارڤەكرنێ و پێرفورمانسێ.
ئەڤ كارتێكرنا رۆژئاڤایی ل سەر شانۆیا رۆژهەلاتی كری، ل سەر هەمی وەلاتێن رۆژهەلاتی و ب شێوەیێن جودا بەلاڤ بوو و ل گۆرەی شارستانییەتا ئەو تێدا ژ ئەگەرێ وێ كارتێكرنێ، ئەڤە ئەوێ یەكێ دیار د كەت كو ئەو كارتێكرنا ئنگلیزان ل هندستانێ ل سەر ئاستێ رەوشەنبیری و هونەری كری، بلندترین نیشانێن كارتێكرنێ ل سەر شانۆیا (كاتاكالی) دیارن، كو خواندنگەهێن نوی و تایبەت بۆ فێركرنا ڤێ شانۆیێ هاتنە دامەزراندن و ب شێوەیەكی گیانێ نویكرنێ تێدا بیت، كو دگەل ئەوی سەردەمی بچیت، هەروەسا ژن ژی ل ئەوان خواندنگەهان هاتنە قەبوولكرن پشتی بۆ زەلامان ب تنێ یا چارچۆڤەكری بوو، هەروەسا سەربۆرێن نوی دەركەفتن بۆ پێشكێشكرنا شانۆیێن جیهانی ب شێوازێ (كاتاكالی) (8).
د چارچۆڤێ ئەوێ یا ل سەر شانۆیا رۆژهەلاتی هاتیە پێشكێش كرن و رۆلێ سەرەكی یێ شانۆیا كلاسیكی ل رۆژهەلاتێ ب گشتی و ل هندستانێ ب تایبەتی ئاشكرا كری و ئەو تەماشەیی یا تێدا ل گۆرەی تێگەهێ وێ یێ تایبەت دگەل مژویلكرن و خۆشیێ. ل ڤێرێ پەیوەندیا تەماشێ ب شانۆیا هندستانێ ڤە ب شێوەیەكێ باشتر دهێتە دیتن، وەسا دیار بوویە كو تەماشە د شانۆیا هندستانی یا كلاسیكیدا بنەكۆكەكا سەرەكییە د هەمی نمایشێن شانۆیا كلاسیكیدا، ژبەر وێ یەكێ مە هندەك جۆرێن شانۆیا هندستانی یا كلاسیكی ب شێوەیەكێ بەرفرەه دیار كرینە ب رێیا دیاركرنا گرنگترین گەهێن ڤان جۆران پێك دهینن، دا دیار كەین كو تەماشە بنیاتێ پێكهاتنا ڤێ شانۆیا كلاسیكی یە، ل سەر زمانێ (كالیداسا) نڤیسەرێ شانۆیا ژ هەمیان درێژتر د شانۆیا (سانسكریتی) دا هاتیە گۆتن، د گۆتنەكا خوەدا دبێژیت، شانۆ ب شێوەیەكێ گشتی دمینیت وەكو ئالاڤێ ئێكانە بۆ دلخۆشكرنا هەمی مرۆڤان ب جوداهییا شیانێن وان.
| شانۆیا كلاسیكی یا هندستانی و هونەرێ درامایی ل گۆرەی دیتنێن ئۆلی هاتیە پێك ئینان و خوداوەندی رۆلەكێ سەرەكی د وێ پێكهاتنێدا هەبوو. |
نە ئەڤە ب تنێ، لێ ئەگەر ڤەدگەڕينە دەستپێكا ئاهەنگێن ئاسمانی یێن دەستپێكێ یێن ژ ئالییێ خوداوەندی ڤە دهاتنە كرن، دێ بینین ئەگەرێ ئێكێ یێ خوداوەند هاندای ئەوان نمایشان ئەنجام بدەن خۆشی و مژویلكرن و جوانكرنا سەقای و ئارامكرنا ناخان بوو، كو ل سەر زمانێ خوداوەند (براهمای) هاتیە دەمێ براهمای ژ هەمی خوادوەندان خواستی كو خۆشیێ ژ وان هەمی جەنگان ببینن یێن دوبارە زارڤەكرنا وان دهێتە كرن… ل وی دەمی براهمای وەسا دیار كر كو نمایشێن وەكو وان هاتینە بۆ مژویلكرنا هەمیان وەكو ئێك، ئەو تشت بوو یێ ناخێن دڕندە پێ ئارام بووین. ل ڤێرێ ئاماژەكا ئاشكرا هەیە بۆ رەگەزێ مژویلكرنێ و دیتنا خۆشیێ و بەرهەڤبوونێ د ناڤ ئاهەنگێدا، هەروەسا كارتێكرنا ل سەر روویێ دەروونی یێ ناڤخوە، ئەڤە ژی گرنگترین رەگەزە بۆ ب جهئینانا تەماشێ و ل گۆرەی تێگەهێ تەماشە ل سەر دهێتە دروستكرن.
شانۆیا كلاسیكی یا هندستانی و هونەرێ درامایی ل گۆرەی دیتنێن ئۆلی هاتیە پێك ئینان و خوداوەندی رۆلەكێ سەرەكی د وێ پێكهاتنێدا هەبوو و خوداوەند براهما ئەو ئافراندییە و پشتی خوداوەندێ براهمانیێن مەزن پشكداری تێدا كریە و هەر ئێكی كەسایەتییەك دایێ(9).
ل سەر ڤی بنیاتی شانۆیێ ل سەر دو هێلان و ل گۆرەی شێوازێن نمایشكرنێ دەستپێكر، كو ئەو ژی ئەڤە بوون:
شانۆیا سانسكریتی:
شانۆیا سانسكریتی ئێك ژ وان شانۆیانە یێن پشتا خۆ ب دیالۆگێ و ڤەگێرانا سترانان و هەلبەستێ د گەل پێرفورمانسێ گەرم دكەن، ڤی جۆرێ شانۆیێ بەری هەمی تشتەكی نمایش ل سەر دەپێ شانۆیێ دروست كر، لێ نە ب شێوەیێ هەلبەستێن هۆزانكی یێن (مجرد)، بەلكو بۆ بەرهەڤكرن و راستڤەكرنا ئەكتەری بوو بۆ خۆشی و مژویلكرنێ، هەروەسا دەربڕینێ ژ شارەزایی یا هەلبەستڤانی دكەت كو نە ب تنێ بۆ خۆشكرنا گوهان، بەلكو بۆ خۆشكرنا چاڤان ژی هاتییە دارێشتن، دا ب وێ یەكێ ببیتە كارەكێ هونەری یێ پێدڤی خۆشییێ ژێ ببینن و ب دەستڤەئینانا هەمی روویێن جوانییا وێ ب رێیا گوهلێبوون و دیتنێ، ب ڤێ یەكێ شانۆیا سانسكریتی رەنگڤەدانا گیانێ چەرخی و دەمی یە یا وەرارەكا هونەری یا دیار ب خوەڤە دیتی. شانۆیا سانسكریتی ل سەر بۆچوونەكا فەلسەفی یا كویر و هەتا رادەیەكێ دویر هاتیە دامەزراندن، هەروەسا ل سەر دیتنەكا گەردوونی یا ڤەگر و جوانییێن گەلەك پێشكەفتی، كو د وی تیۆریدا گەهشتینە مە وەكو تیۆرا رازا (Rasa)، كو پێشەكییا بەرئاقل یا بنەرەتی یا نڤیسەرێ شانۆیا سانسكریتی ئەوە كو نمایشا شانۆیێ ل رێزا ئێكێ ب تنێ ئالاڤەكە بۆ ئاشكرا رازا یان خۆشییا مەزن، ب رێیا دلخۆشیێ ب تنێ تەماشەڤان ژی دشێن ڤەدیتنێ بكەن و كارتێكرن لێ بیت، ئەڤە ژی ئێك ژ ئەگەرانە یێن تڕانێ شرۆڤە دكەن كو ژێدەرێ وێ یێ سەرەكی جهەكێ گرنگ د دراما سانسكریتیدا دگریت(10).
| شانۆیا سانسكریتی دگەل بنەمایێن خوە یێن تەماشەیی، دبیتە ئێك ژ زارڤەكرنێن تەماشێ د شانۆیا هندستانی یا كلاسیكیدا. |
ل سەر ڤی بنیاتی، شانۆیا سانسكریتی هندەك ساخلەت ب خوەڤە گرتن كو وەكو چ دیتن بۆ ژیانا سەرڤە سەرڤە یان كەتوارێ ژیانێ نینن، ئەو ژی ب رێیا رەوشتێن كویر و جوداهییا جوانییێ یا د هونەرێ جواندا دهێتە بجه ئینان، سیستەمێ فرەئاست بۆ پەیوەندیكرنێ د ناڤبەرا كەسایەتییاندا ئەوە یا بەخشانێ و پێشكێشكرنێ و جهی و هەلبەستێ و سترانان ب كار دئینیت، وێ یەكێ ژی نەرماتییەكا مەزن دایە پێرفورمانسێ.. پەنایێ بۆ گەلەك پلانێن داهێنای دبەت پێخەمەت گەهاندنا لایەنێن (مجرد) یان یێ نەراستەوخۆ یا عەقلییەتا كارێ درامی ل سەر دەپێ شانۆیێ، ب وێ یەكێ شانۆیا سانسكریتی دگەل بنەمایێن خوە یێن تەماشەیی، دبیتە ئێك ژ زارڤەكرنێن تەماشێ د شانۆیا هندستانی یا كلاسیكیدا، ژبەركو د پێكهاتەیا خوەدا پشتا خۆ ب لایێ ئۆلی و رێورەسمێن ئاهەنگێرانێ گەرم كریە.
شانۆیا كاتاكالی
شانۆیا كاتاكالی سەمتەكا دی وەرگرت بۆ پێشكێشكرنا نمایشان كو ب ئێكجاری ژ دیالۆگێ و خواندنێن سترانكی و هەلبەستێ دویر كەفتیە، ب تنێ پشتبەستن ب نمایشێن بێدەنگ و سەمایا دەربڕینا ئۆلی كریە یا زارڤەكرنا خوداوەندی تێدا دهاتە كرن، هەروەسا بۆ نمایشێ ژی وەكو باگراوندەكێ سترانكی دگەل موزیكەكا رتمی و دەنگێ دهۆلا پیرۆز ب كار دئینان كو نمایشا (كاتاكالی) دبیتە كورتییەك ژ كۆمڤەكرنێ د ناڤبەرا رەگەزێن شانۆیا سەماگێر و سترانگۆتنێ و ئاماژێدا، كو ئەو دبیتە جۆرەكێ شانۆیا سەماگێر ل باشوورێ رۆژئاڤایێ هندستانێ و رەهوریشالێن ئۆلی هەنە، كو دبیتە كورتییەك بۆ كۆمڤەكرنا جۆرێن سەمایا ئۆلی یا فرەئالی و سەمایا گەلێری یا بەرنیاس ل هەر هەرێمەكێ ژ وان هەرێمان. ئەو نموونەیەكا تەمام ژ شانۆیا رۆژهەلاتی یا كلاسیكی پێك دئینیت، هەروەسا ئەو شانۆ جلكان و میكیاژی و هندەك ئكسسواراتێن دی ژی ب كاردئینیت كو جیهانەكا پیرۆز و ئبلیسان ل سەماكەران زێدە دكەت و دگەل كەسایەتیێن شانۆیێ هندەك كەسایەتیێن دی یێن ب ماسك و جلكێن كەرنەڤالی دیار دبن كو ل گۆرەی كەتوارێ روودانان هندەك ترسێ ل نك تەماشەڤانان دروست دكەن.
| شانۆیا (كاتاكالی) هندەك ساخلەت لێ دیار دبن كو ژ هەمی نمایشێن دی جودا دكەت ل هندستانێ، سەماكەر هەمی دنێرن، هەروەسا كوڕ ب رۆلێ ژنان رادبن. |
ب ڤێ یەكێ ژی شانۆیا (كاتاكالی) هندەك ساخلەت لێ دیار دبن كو ژ هەمی نمایشێن دی جودا دكەت ل هندستانێ، كو سەماكەر هەمی دنێرن، هەروەسا كوڕ ب رۆلێ ژنان رادبن.. ئەو میكیاژێ دهێتە بكارئینان كەسایەتیێن ئبلیسی و خواوەندی و مەیمینكان دروست دكەت، سەیر و ب ترس، جلك نە ب تنێ دسەیرن، بەلكو جلكەكێ ئێكگرتی و رێكوپێك و تاج و گولێن رەنگین دكەنە بەرخوە، هەروەسا گورمەگورما دهۆلان كو گوه كەڕ دكرن، كو بەری دەستپێكرنا نمایشێ لێ ددان و بۆ دەمەكێ درێژ و ب درێژاهییا نمایشێ بەردەوام دبوو، بەتال ژی نەدكر هەتا بەرێ سپێدی كو نمایش ب دوماهی دهات. تشتێ ژ هەمییان گرنگتر د ڤی جۆرێ شانۆیێ دا و زێدەباری كو پێرفورمانسا سەماگێر یا د نمایشێن خوەدا ب كار دئینا تێكهەلییەكە د ناڤبەرا یێ گەلێری و ئۆلیدا، لێ ئەو نەشیایە ژ چارچۆڤێ پەرستگەهێ دەربكەڤیت هەتا سەردەمێ نوی، (كاتاكالی) نێزیكی چەرخێ 17ێ دەركەفتیە، ئەو ژی شانۆیەكا پیرۆزە ژ رێورەسمان دەركەفتیە یێن ل پەرستگەهێن هندستانێ دهاتنە كرن و ب تایبەت پەرستگەها (كوتیاتام Kootiyattam)، جوداهییا وێ ژی د وێرێ دایە كو بنەمایێن تەماشێ تێدا پشتبەستنێ ل سەر یاری یا كەتواری دكەت ل شوینا یاریكرنا شێوازكری و ئاست نزم یا شانۆیا پەرستگەهان پێ هاتیە نیاسین(11).
ژێدەرێن مفا ژێ هاتییە وەرگرتن:
1- روفا، سوفو، المسرح الشرقي والطلیعة الاوربیة، ت: عمر التنجي، دمشق: وزارة الثقافة، مجلة الحیاة المسرحیة – مجلة فصلیة محكمة – العدد 43،1996.
2- عبد العزیز، عصام، التجریب والشكل الشعائري المقدس، فصول مجلة النقد الادبی القاهرة: الهیئة المصریة العامة، المجلد الرابع عشر/ العدد الاول،1995.
3- كامل، نادیة، ارتو والمسرح الحدیث، مجلة المسرح والسینما، القاهرە: العدد 52، السنة الخامسة، 1968.
4- كنسل، كولین، علامات الادا‌ء المسرحي، مقدمة في مسرح القرن العشرین، ت: امین سلامة، القاهرة: مطابع المجلس الاعلی للاثار، بلا تأريخ.
5- ابو دومة، محمود، تحولات المشهد المسرحی الممثل والمخرج، القاهرە: دار شرقیات للنشر والتوزیع، 2000.
6- بروك، بیتر واخرون، التفسیر والتفكیك والایدیولوجیة ودراسات اخری، ت: نهاد صلیحة واخرون، القاهرە: الهیئة المصریة العامة للكتاب، 2000.
7- راضي، سعد محمد، أدا‌ء الممثل المعاصر للعروض الكلاسیكیة فی المسرح العراقی، رسالة ماجستیر، كلیة الفنون الجمیلة بغداد، 2006.
8- الیاس، ماری، حنان قصاب حسن، المعجم المسرحي – مفاهیم ومصطلحات المسرح وفنون العرض، بیروت: مكتبة لبنان، ناشرون، 1997.
9- جاكو، جون، دراسات مختارة من مسارح ا‌سیا، ت: نورا أمین، القاهرة : الهیئة المصریة العامة للكتاب، 2006 .
10- جین، نیمیتشاندرا، المسرح الهندي التراث والتواصل والتغيیر، ت: د. مصطفی یوسف منصور، اكادیمیة الفنون وحدة الاصدارات مسرح 38، المجلس الاعلی للاثار، بلا تأريخ.
11- جاكو، جون (ژێدەرێ به‌رێ).
