مرۆڤ وه‌ك ئۆرگانه‌كێ ديالۆگى (ديالۆگ بۆ چارەسەرا گرفتا ئەقلى وه‌ك نموونە)
جوان عزەت
مرۆڤ وه‌ك ئۆرگانه‌كێ دیالۆگى به‌رهه‌مێ دروستكرنا هه‌موو پێكهاته و ئێدیۆلۆژى و زانستێن ژیانێ یه، د بنگه‌هێ ڤان به‌رهه‌مان دا مرۆڤ بوونه‌وه‌ره‌كێ هزرمەندە، هزرمەند ب دروستكرنا چه‌مك و نرخ و پڕه‌نسپێن خوه یێن مرۆڤى. ئه‌و ناسنامه‌يا مرۆڤ بۆ خوه دروست دكه‌ت، یان ژى هنده‌ك بۆ مرۆڤى دروست دكه‌ن یا جودایه. به‌رهه‌مهێنانا وێ ناسنامێ په‌یوه‌ندى ب دامه‌زراندن و تێگه‌هشتنا ئه‌قل و ره‌فتارێن مرۆڤ دگه‌ل مرۆڤى هه‌یه. ماده‌م مرۆڤ وه‌ك ئۆرگان خوه‌دان كه‌رامه‌ت و بهایه، مافێ وێ چه‌ندێ هه‌یه د دروستكرنا ناسنامه‌يا خوه ژى دا ب پڕه‌نسيپ سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل ناسنامه‌يا “یێ دى” دا بكه‌ت. ناسنامه بنه‌مایه‌كه په‌یوه‌ندى دگەل تاك و تاكى و جڤاك و جڤاكى و نه‌ته‌وه و نه‌ته‌وه‌ى ڤە هه‌یه، بەلێ هەتا كو ناسنامە وەكو ديرۆك، نەتەوە و دەولەت ببیته جهێ بنه‌مایه‌كێ ره‌سه‌ن، مرۆڤى پێدڤى ب قۆناغا ئه‌قلێ دیالۆگێ هه‌یه.
| ماده‌م مرۆڤ وه‌ك ئۆرگان خوه‌دان كه‌رامه‌ت و بهایه، مافێ وێ چه‌ندێ هه‌یه د دروستكرنا ناسنامه‌يا خوه ژى دا ب پڕه‌نسيپ سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل ناسنامه‌يا “یێ دى” دا بكه‌ت. |
داكو ديالۆگ ببيتە وێنەيەكێ پۆزەتيڤ يێ واقع و سەردەمى، مە وەكو مرۆڤ پێدڤى ب زانين و جەوهەرێ ڤێ پرسيارێ هەيە، ئەو ژى ئەوە ئه‌رێ دیالۆگێ پێدڤى ب چ ئالاڤ هه‌یه؟ گه‌لۆ ئه‌قلێ دیالۆگێ ل سه‌ر چ ئاڤا دبیت؟ هەروەها بۆچى گرنگه دیالۆگ هه‌بیت؟!
ژیان دابه‌شكرن نینه، به‌لكو هاوبه‌ش كرنه، د دابه‌شكرنێ دا كێم و زێده‌هى هه‌یه، به‌لێ د هاوبه‌شیێ دا دادپه‌روه‌رى و دیالۆگ و یاسا هه‌یه. د دابه‌شكرنێ دا ئه‌قلێ چین و ده‌ره‌به‌گ هه‌یه، به‌لێ د هاوبه‌شیێ دا ئه‌قلێ باژێر و مه‌ده‌نیه‌تێ هه‌یه. د دابه‌شكرنێ دا كه‌سێ ده‌ستهه‌لاتدار خوه سه‌رده‌ست دبینیت كه‌سێ كرێكار خوه بنده‌ست دبینیت، به‌لێ د هاوبه‌شیێ دا ده‌ستهه‌لاتدار و كرێكار رۆلێ خۆ دروستكرنا ناسنامه و نه‌ته‌وه و ده‌وله‌تێ دبینن. د دابه‌شكرنێ دا ئه‌قلێ ره‌ش و سپى و حه‌رام حه‌لال و نێر و مێ هه‌یه. به‌لێ د هاوبه‌شیێ دا ئه‌قلێ جیاوازى، قه‌بوولكرن، چاكسازى، لێبورین، دانپێدان و ره‌خنه‌سازیێ هه‌یه و… هتد، واته مرۆڤ ل ژێر نه‌بوونا (یێ دى) نه‌شێت ناسنامه‌يێ دروست بكه‌ت و (یێ دى) ژى ل ژێر دابرنا مرۆڤى نه‌شێت زمانێ دیالۆگێ سه‌رهه‌ڤ بكه‌ت. ئه‌گه‌ر دیالۆگ د جڤاكى دا ببیته ره‌نگێ هزر و گۆهەرین و ئاماده‌بوون و زه‌مینه‌سازییێ، وى ده‌مى مرۆڤ شێت بێژیت، فه‌لسه‌فه پێكهاتا جڤاكى یه. ژبه‌رهندێ د ڤێ بیرۆ باوه‌رێ دا “هێگل” كریارا مرۆڤى ب كریارا دیالۆگى ڤه تیوریزه كر، له‌ورا ئه‌ڤ ل باركرنه ل سه‌دێ حه‌ڤدێ و هه‌ژدێ بوو به‌شه‌ك ژ پرۆسه‌كرنا فكر و فه‌لسه‌فا مودێرن.
| ئه‌گه‌ر دیالۆگ د جڤاكى دا ببیته ره‌نگێ هزر و گۆهەرین و ئاماده‌بوون و زه‌مینه‌سازییێ، وى ده‌مى مرۆڤ شێت بێژیت، فه‌لسه‌فه پێكهاتا جڤاكى یه. |
***
“هێگل”، ل سه‌ر وێ چه‌ندێ یێ هاوبه‌ش بوو كو مرۆڤ ناسیاره‌كێ دیالۆگى یه و دیالۆگ به‌شه‌كه ژ سرۆشتێ مرۆڤى. هه‌ر ژ به‌رهندێ گه‌هشته وێ باوه‌رێ، كو جڤاك ل سه‌ر بیروباوه‌ره‌كا دیالیكتیكى دشێت رامان و بوون واته‌یا خوه یا دیرۆكى و كۆمه‌لایه‌تى و واقیعى به‌رهه‌م بینیت. كاركرن ل سه‌ر مرۆڤان جوداهى دناڤبه‌را كارلێكرن دگه‌ل مرۆڤان هه‌یه. بۆنموونه كاركرن: ل سه‌ر مرۆڤا په‌یوه‌ندى ب بنده‌ستى، شكه‌ستن، بێ نرخى، ژێك دابرانا په‌یوه‌ندیێن جڤاكى، نه‌پاراستنا مافێن مرۆڤى، كوشتنا ئه‌ركێن مرۆڤى، نه‌ساقامگیریا جڤاك و وێ ژینگه‌هێ یه ئه‌وا مرۆڤ تێدا دژیت. ئه‌ڤ جۆره باوه‌ریيه تێكدانا سایكۆلۆژیا كومه‌لایه‌تى یه. ئه‌ڤ دەروون شكه‌ستنه د ده‌مه‌كێ دا روو دده‌ت ده‌مێ كو ئه‌قلێ كومه‌لایه‌تى ل سه‌ر ئه‌قلێ مادده‌ى بیت و دوورى هزر و ئه‌قلێ دیالۆگ و دروستكرنا پێكهاته‌یێن نه نیاسینا هزر و ره‌فتارێن مرۆڤان بیت. به‌لێ كارلێكرن: په‌یوه‌ندیيا وێ ب هێزا كومه‌لایه‌تى، پاراستنا بهایێن مرۆڤى پێكڤه ژیان و واته‌به‌خشینا جڤاك و وێ ژینگه‌هێ یه، ئه‌وا مرۆڤ تێدا وه‌ك سه‌نترال و ئورگانەكێ ئازاد و زيندى دژيت.
| ئه‌گه‌ر زمانێ دیالۆگێ رۆلێ خوه نه‌بیت و دروست نه‌بیت، وى ده‌مى مرۆڤ، تاك و جڤاكى ژى رۆل و گرنگيیا خوه نابیت. |
واته، ئه‌وا د ئه‌قلێ دیالۆگێ دا ساز دبیت ڤه‌دیتنا مرۆڤى نینه، به‌لكو ڤه‌دیتنا به‌رده‌وامى دانا مرۆڤى یه. ده‌ستكاریكرن و دانپێدانا داهێنان باشترلێكرنا داهێنانه‌كا دى تره. ئاماده‌بوون ب هونه‌رێ دیالۆگێ پرۆسه‌یه‌كا بێ دووماهیيه و ژناڤبرن نینه، به‌لكو هه‌موو ده‌مه‌كێ د رێڤه‌برنێدایه. ئه‌گه‌ر تشته‌ك هه‌بیت د نه‌ریتێ كۆمه‌لایه‌تى یان سیاسى یان جڤاكى دا یێ نه‌گۆڕ بیت، وى ده‌مى دیالۆگه دشێت به‌ره‌ڤ گۆهەڕین و شێوازێ جێاوازبوون و سیسته‌مبوونێ ببه‌ت. خاله‌كا گرنگتر ئه‌گه‌ر زمانێ دیالۆگێ رۆلێ خوه نه‌بیت و دروست نه‌بیت، وى ده‌مى مرۆڤ، تاك و جڤاكى ژى رۆل و گرنگیا خوه نابیت. دیالۆگ وى رووبه‌رێ ئازادیێ ب مرۆڤى دروست دكه‌ت، كو مرۆڤ ب تێگه‌هشتنێن خوه ل سه‌ر پرسێن ژیانێ راوه‌ستیت و وه‌كو خوه بژیت و وه‌كو خوه بوارێن ژیانێ بخوینیت، هه‌ر ژبه‌رهندێ “چارلس تایله‌ر” گرنگیا مرۆڤى د گرنگیا ئازاديا قانوونى دیالۆگێ دا د دیت و هۆسا هزر دكر، كو هه‌ر ئازادى يا قانوونى و ديموكراسيا سياسى مرۆڤى دكه‌ته خوه‌دان بها و پره‌نسپێن ژیانێ، به‌لێ ب وى مه‌رجى ئه‌و بها و پڕه‌نسيپ ب ژێرخانه‌یا دیرۆكى ڤه، گرنگه خوه‌دان دونیایه‌كا ئه‌خلاقى و مه‌عریفى و ئه‌قلانى بیت، نەكو ل سەر بها و نرخێن مرۆڤى ببيتە دروستكەرا ديرۆكەكا نە ئەقلانى و نە مەعريفى و نە ئەخلاقى.
***
ديالۆگ، ل هەمبەر نشتەگەرييا رێكخستنا كه‌لتۆرى
هیچ چه‌مكه‌ك د مودێرنكرنا دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ دا ب راده‌یێ رێكخستنا چه‌مكێ كه‌لتۆرێ سیاسى و جڤاكى یێ گرنگ نینه، چونكو ئه‌ڤ چه‌مكه د ناڤ بوارێن ژیانێ دا هه‌لگرێن دروستكرنا چه‌ند ئیدیۆلۆژى و بیروباوه‌رێن كه‌لتۆرى نه و دبنه سیسته‌مێ ئاراسته‌كرن و برێڤه‌برنا تاك و خێزانێ. شه‌ڕكرن ل سه‌ر نه‌ریتێ ڤان چه‌مكان ب درێژاهيیا دیرۆكێ شه‌ڕكرنه‌كا هزرى و دیالۆگى و ڤه‌كرى بوویه، به‌لێ ژ به‌ركو ئه‌ڤ چه‌مكه ژ جڤاكه‌كێ بۆ جڤاكه‌كێ دى و ژ سیسته‌مه‌كێ بۆ سیسته‌مه‌كێ دى ره‌نگ و هزر و شارستانیه‌ته‌كا جياواز هه‌یه، لەورا ئه‌ڤ جياوازیه دبیته پرسه‌كا ئه‌خلاقگه‌رایى و ل سه‌ر بیروباوه‌را ئه‌خلاقى پێكهاتەيەكا هاوبه‌ش دروست دكه‌ت، بۆ هندێ داكو جڤاك بۆ جڤاكى ياسا و ميتۆدێ خوە يێ جوداهى هه‌بیت.
نەمازە د بیروباوه‌را زانستێ ئه‌خلاقى دا، مرۆڤ دبیته ئۆرگانه‌كێ هزركه‌ر، ئه‌و هزركرن ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هێ گومانكرن ل سه‌ر زانستێن ژیانێ یه و ئه‌و زانست به‌رهه‌مێ دروستكرنا پرسیارێ یه. پرسیار ب خوه ژى سه‌رئه‌نجامێ دروستكرنا ئه‌قلێ فه‌لسه‌فه و ده‌ستنیشانكرنا كێشه‌یێن ژیانێ و مه‌ده‌نیبوونا ئه‌قلێ دیالۆگێ یه. مرۆڤێ هشمه‌ند دزانیت، كو هه‌ر دیالۆگه دونیایا ئه‌ڤرۆ دروست دكه‌ت
| مرۆڤێ هشمه‌ند دزانیت، كو هه‌ر دیالۆگه دونیایا ئه‌ڤرۆ دروست دكه‌ت ئه‌ڤ جیاوازيێن ئه‌ڤرۆ د دونیایێ دا هه‌ین و دهێن و دبنه كه‌لتۆر، به‌شه‌كێ سه‌ره‌كى یێن ژیانێ نه. |
ئه‌ڤ جیاوازيێن ئه‌ڤرۆ د دونیایێ دا هه‌ین و دهێن و دبنه كه‌لتۆر به‌شه‌كێ سه‌ره‌كى یێن ژیانێ نه. پرسیارا جهێ سه‌ر راوه‌ستیانێ ئه‌وه، گه‌لۆ ئه‌م وه‌كو مرۆڤ ئه‌ركێ مه به‌رامبه‌ر ڤێ فره‌ره‌نگیا مرۆڤى، كومه‌لایه‌تى و فه‌رهه‌نگى چییه؟ چاوان ڤان جياوازیان قه‌بوول بكه‌ین و رێك بێخین؟ هه‌روه‌ها چ جۆره چوارچۆڤه و خواندن بۆ ببینین؟ چاوان سه‌ره‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل دا بكه‌ین؟ بۆچى پێویسته بهێن و هه‌بن؟ ژ به‌ر چ گرنگه ل سه‌ر راوه‌ستین و هزر تێدا بكه‌ین؟ ئه‌ڤ هه‌موو پرسیاره پرسیارێن ده‌ستپێكى یێن هه‌ر جڤاكه‌كێ بێ فره‌ره‌نگى یه ب تایبه‌تى وان جڤاكێن وه‌كو مه هێشتا د ناڤ كومه‌له‌كا بها و یاسایێن داب و نه‌ریتى و دره‌نگ مایى دا دژین. ب ڤى ره‌نگى زه‌مینه‌سازيیا دیالۆگێ دێ جهێ خوه گریت و دگه‌ل وێ دیالۆگ دێ بیته خواندنه‌كا پلۆرال بۆ دروستكرنا هزر و فه‌لسه‌فا سیاسى، ئاینى، كۆمه‌لایه‌تى و ئابۆرى و دیرۆكى د پێناسه‌كرنا مافێن مرۆڤى دا. نه‌مازه ئه‌و په‌یوه‌نديیا دناڤبه‌را ژ دایكبوونا وێنه‌یێ مرۆڤى وه‌ك ئۆرگانه‌كێ یه‌كسان و خوه‌دان ماف د په‌یوه‌ندیێن ئه‌قلێ رۆشنگه‌ریێ دا.
***
ديالۆگ د سەرپێهاتا ژيانێ دا
ژیان، ل سه‌ر پێكهاتا چه‌مكان به‌رهه‌م هاتیه و هه‌ر چه‌مكه‌ك هه‌لگرێ جۆره هزره‌ك و شێوازه‌كێ بوویه. “چه‌مكێ دانپێدان” چه‌مكه‌كێ هه‌ره ئالۆزێ دیتنێ د فه‌زایا تایبه‌تا سیاسى و كۆمه‌لایه‌تى و مرۆڤى دا بوویه. د ڤى بوارى دا “ئالێكس هۆنێس” ڤى چه‌مكى ل سه‌ر سێ شێوازان “حه‌زكرن، بوونا مافى و هاریكارى د پێداچوونا مرۆڤى دا” دابه‌ش دكه‌ت. ئه‌ڤ هه‌رسێ شێوازه د سرۆشتێ مرۆڤى دا به‌رهه‌مێ دامه‌زراندنا سیسته‌مێ دیالۆگێ نه. چونكو مرۆڤ د دیالۆگێ دا به‌رهه‌مێ دامه‌زراندنا دوو پره‌نسپێن زوور بلنده “ئێك: بها دوو: كه‌رامه‌ت” ده‌مێ مرۆڤ دبێژیت فلان تشت یێ ب بهایه، وى ده‌مى مرۆڤ یێ وى تشتى ل جهێ هه‌موو تشتێن دى دكریت. به‌لێ ده‌مێ مرۆڤ دبێژیت فلان تشت یێ ب كه‌رامه‌ته هینگێ هه‌موو تشته‌كێ ب كه‌رامه‌ت دبینیت. واته د ئه‌قلێ مه‌ده‌نى دا دیالۆگ سه‌رئه‌نجاما ئه‌قلێ مودێرنه، به‌لێ د ئه‌قلێ نه‌مه‌ده‌نى دا، دیالۆگ سه‌رئه‌نجاما ئه‌قلێ پێش مودێرنه. په‌یوه‌ندیا دیالۆگێ ب دامه‌زراندنا ئه‌قلێ مودێرن ڤه ل سه‌ر هه‌موو بوارێن ژیانێ په‌یوه‌نديیه‌كا راسته‌خوه یه. ئه‌قلێ دیالۆگێ په‌یوه‌ندى ب وێ چه‌ندێ ڤه نینه كا تو وه‌كو مرۆڤ چ كار دكه‌ى، یان چ هزر و ئاینى یان ژ كیژ نه‌ته‌وه و سه‌ر ب چ بیرۆباوه‌را ئیدیۆلوژى! به‌لكو په‌یوه‌نديیا وێ ب وێ چه‌ندێ ڤه هه‌یه، ئه‌رێ كا تو وه‌كو مرۆڤ به‌رهه‌مێ چ جۆره ئه‌قله‌ك و په‌روه‌رده‌یه‌كێ؟ ئه‌ركێ ته وه‌كو مرۆڤ چییه؟ مافێ ته چییه؟ بۆچى تو هه‌ى؟ ژ به‌ر چ تو هه‌ى؟ ژیانێ چ گرنگى و بها ل نیك ته هه‌یه؟ چاوان سه‌ره‌رده‌ریێ دگه‌ل فه‌لسه‌فا وێ بكه‌ى؟ چاوان بژى و..،؟
| دیالۆگ، ڤه‌كرنا رێكێن ژیانێ و بلندكرنا ئاستێ جڤاكایه و دروستكرنا ژینگه‌ها هزر و ئه‌قلێن جیاوازه. دیالۆگ، زانستێ خوه په‌روه‌رده‌كرنێ یه. |
واته دگه‌ل به‌رسڤدانا ڤان پرسان ئه‌و جڤاكێ دیالۆگ تێدا هه‌بیت، یا دیاره ئازادى و دادپه‌وه‌رى و دانپێدان و قه‌بوولكرن تێدا هه‌یه. ژبه‌ركو دیالۆگ، رێزێ ل شارستانیه‌تا ملله‌تان دگریت و وێنه‌یێ سیاسى و كومه‌لایه‌تى و هزرى ب وێنه‌یێ ئه‌قل و ره‌خنه‌سازیێ د خه‌ملینیت. دیالۆگ، ڤه‌كرنا رێكێن ژیانێ و بلندكرنا ئاستێ جڤاكایه و دروستكرنا ژینگه‌ها هزر و ئه‌قلێن جیاوازه. دیالۆگ، زانستێ خوه په‌روه‌رده‌كرنێ یه و خوه په‌روه‌رده‌كرن ب خوه ژى د ئازادكرنا ئه‌قلى دا حه‌قیقه‌تا ژیانێ یه. ب كورتى، ئه‌و ئه‌قل و شارستانیه‌تا زه‌مینه‌یێ دیالۆگێ دخۆلقینیت گرنگیا په‌یوه‌ندیێن مرۆڤى بۆ دروستكرن و پاراستنا ناسناما مرۆڤى وه‌كو تاكه‌كێ سه‌روه‌ر و ئه‌قله‌كێ سه‌ربه‌خوه د ژيانێ دا بەرهەمدار دكەت. ئانكو، ئەگەر مە بەرهەك بۆ ژيانێ هەبيت، گەرەكە مە زەمينە و بەرهەمێ ديالۆگێ هەبيت.
ژێده‌رێن مفا ژێ هاتييه وه‌رگرتن:
1ـ جورج فيلهلم فريدريش هيغل https://ar.wikipedia.org/wiki/
2ـ تشارلز تايلور، مقابلات الحوارات، حاوره : إبراهيم الكلثم – بسام بركة: التحرر من الصورة التي تشدنا شدا – حوار مع تشارلز تايلور حول التعددية الثقافية، والذهن، ودور الفلسفة، 15 يونيو/ 2022 https://mana.net/charles-taylor .
3ـ مەريوان وريا قانع: مرۆڤ و كەرامەت، چ 2، چابخانەى ئەندێشە، سالى 2018.
