په‌رويز جيهانى: ئەز نە لایەنگرێ زمانێ یەکگرتییێ کوردی مە
نڤيسه‌ر و ڤه‌كۆله‌ر په‌روزيز جيهانى ب ده‌هان په‌رتووكێن چاپكرى و ل به‌ر چاپێ و ئاماده بۆ چاپكرنێ هه‌نه، ئه‌و نڤيسه‌ره‌كێ رۆژهه‌لاتێ كوردستانێيه، لێ نۆكه ل باژێڕێ ئامه‌دێ يێ باكوورێ كوردستانێ ئاكنجييه و هه‌روه‌كى ئه‌و دبێژيت كو رۆژانه 12 سه‌عه‌تان دنڤيسيت و ڤه‌كۆلين وه‌رگێڕانێ دكه‌ت، بۆ پتر نياسينا وى و زانينا زانيارييێن زێده‌تر ل سه‌ر كار و به‌رهه‌مێن وى، كۆڤارا (بادينان) ئه‌ڤ چاڤپێكه‌فتنه د گه‌ل كر.
1- ئه‌م یێ ل هه‌مبه‌ر شۆڕه‌شه‌كا زانستی و ئەبستمۆلۆژی یا بله‌ز ئەڤێ چه‌ندێ چ باندۆر ل سه‌ر چاند و زمانێ كوردی هه‌یه?
| سه‌ربه‌ستييا ميديايى وە لێکرییە کو هەما کێ بکارە ناڤێ خوە ژی ب کوردی بنڤیسە، خوە نڤیسکار دبینە و ب ڤێ رێکێ ب سەدان شاشی یێن زەق کەتنە ناڤ زمان و فەرهەنگا کوردی. |
ب گشتی مرۆڤ دکارە ژ دو لایان ڤا ئەڤێ مژارێ شرۆڤە بکە و ڤەچڕینە، لایەکێ دا هەبوونا مێدیایا سەربەست وەلێکرییە کو هەرکەس دکارە زانیاری یێن کو نیازمەندە ب ئاسانی و بێی بەربەست و بەربەند ب دەست خۆڤە بیینە وهەر چی خواست بوەشینە و ژ لایێ دیکە ڤا ڤێ سەربەستی یێ و نەبوونا دەستهەلاتەکە گشتی کو بەراییکا وەشاندنا چەوتییان بگرە و ببە رێگر ژ وەشانێن زرارمەند را هەرج و مەرج و تەڤلهەڤییەک مەزن ئافراندییە. چاند و زمانێ کوردی ژی ژ ڤێ هەرج و مەرجێ بێپار نەمایە. لایەکی ڤێ سەربەستی یێ وە لێکرییە کو هەما کێ بکارە ناڤێ خوە ژی ب کوردی بنڤیسە، خوە نڤیسکار دبینە و ب ڤێ رێکێ ب سەدان شاشی یێن زەق کەتنە ناڤ زمان و فەرهەنگا کوردی کو پاکژکرنا وان چەوتی و شاشی یانە نە کارەکی ئاسانە. لایێ دی ژی نەبوونا سانسۆرێن دەولەتی ل سەر نڤیسکارێن کورد و هەبوونا ئازادییا وەشاندنێ رێکە ل بەر نڤیسکارێن راستین ڤەکرییە و هەر نڤیسکارەک دکارە بێی بەربەندێن سیاسی و بێی وێ هندێ کو ئوستییێ خوە ل بەر وەشانگەران یان ل بەر دەزگاهێن حوکومی خوار بکە ب سەربەستی بیر و هزرێن خوە دوەشینە، لێ ب دلخۆشی سوودا ڤێ لەزا زانستناسی یێ و سەربەستی یا هەیی ژ گەلێ کورد را زۆرتر ژ زرارا وێ یە.
2-زانینا جه‌نابێ ته زمان و زاراڤێن كوردی چ ل ئەزمۆنا ته زێده كرییه?
| پشتی زمانێ عەرەبی، زمانێ کوردی زەنگینترین زمانە د ناڤ هەموو زمانێن رۆژهەلاتا ناڤین دا. |
ل رۆژهەلاتا ناڤین دا پشتی زمانێ عەرەبی (کو زمانێ دین و دەولەتانە و ب رێکا دین و وەرگێڕانا چەندین پرتووکێن پەهلەوی ل دەستپێکا ئیسلامێ دا ب هەزاران پەیڤێن زمانێن دی و ب تایبەتی یێن کوردی و ئیرانی د ناڤ خوە دا پشافتییە و کرییە مالێ خوە) زمانێ کوردی زەنگینترین زمانە د ناڤ هەموو زمانێن رۆژهەلاتا ناڤین دا. زەنگینی و رەنگینی یا ڤی زمانی ژی ژ لایەکێ ژ مێژینی و کەونارەبوونا گەل و لایەکێ ژی ژ هەبوونا زاراڤە و دەڤۆکێن جور به جورە، زانینا زاراڤە و دەڤۆکان نە تەنێ دبە هەگەر کو مرۆڤ دگەل تۆرەیا ناڤچەیی و خۆجی یی ناسیار بە، بەلکو خەزینەیا پەیڤێن مرۆڤی زەنگین دکە. ب دیتنا من هەر نڤیسکار و لێڤەکۆلەکی کورد یان هەر کوردۆلۆگەک دەبێ لایێ کێم دو یان سێ زاراڤە ژ زاراڤەیێن کوردی بزانبە و هایا وی/وێ ژ دەڤۆکێن جور بەر جورێن زاراڤەیێ خوە یێ زکماکی هەبە. من سالا بۆری دو گەنج ژ پێنج گەنجێن نزامی یێ گەنجەیی ژ فارسی وەرگەڕاندە سەر زمانێ کوردی. ب راستی ئەگەر هایا من ژ دەڤۆکێن جور بە جورێن کورمانجی نەبا و من ژ بلی کورمانجی زارەڤەیێن کوردی یێن دی نەزانیبا، بەلکە من نەکاریبا ئەو گەنجینەیێن گرانبوهایێن نزامی یێ کو داییکا وی کوردە بکرا کوردی.
3- ته چاوا پسپۆريیا خوه یا ب تۆره‌یا گه‌له‌ری بكار ئانیه?
| تەواشێ هەر زمانی تۆرەیا گەلێری یە، هەر نڤیسا تۆرەیی یا کوردی کو ب بوێژ و گۆتنێن پێشیان نەهاتبە خەملاندنێ، وەک خانییەکی یە کو د ئاڤاکرنا وێ دا تەنێ بەر و کەلپووچ هەبن. |
زمان و فەرهەرنگ/چاندا هەر گەلەکی ل سەر چەند خیمان پێک تێ، ب دیتنا من زمانێ کوردی ل سەر دو خیمان زندی مایە و ئەو هەردوو خیم و شەنگستانە زمانێ کوردی زەنگین کرینە و زمانێ مە ل همبەر ڤان هێرشێن هۆڤانە یێن کو ژ هەموو لایان ڤا ژ بۆ نەمانا وی دخەبتن، ئەو زندی راگرتییە. زمانێ کو ب هەزاران سالە نەبوویە زمانێ پەروەردەیێ، ل سایا ڤان دو خیم و شەنگستانە دا نە تەنێ ژ هۆلێ رانەبوویە، بەلکو کار ل سەر زمانێن دەوروبەرێ خوە ژی کرییە. ئەگەر ئەم پەیڤێن زمانێ کوردی ژ ڤان زمانێن هەڤهێسی و دیوار ب دیوارێن کوردی بستینن، راستی ئەو زمانانە دێ بکولن و تۆپال و لەنگ بمینن. ئەو هەردوو شەنگست ژی یەک تۆرەیا مە یا گەلێری و یا دی ژی تۆرەیا کلاسیکا کوردی یە. هەر نڤیسکارەکی کورد کو هایا وی ژ ڤان هەردو شەنگستانە نەبە، نڤیسارێن وی وەکە دارەکا بێ رەهـ و ریشالە. نڤیسارا کو رەگ و ریشەیێن تۆرەیا گەلێری و تۆرەیا کلاسیک تێ دا دیار نەکە، ب دیتنا من وەک گرارا بێ خۆێ و بێ تەواشە. تەواشێ هەر زمانی تۆرەیا گەلێری یە، هەر نڤیسا تۆرەیی یا کوردی کو ب بوێژ و گۆتنێن پێشیان نەهاتبە خەملاندنێ، وەک خانییەکی یە کو د ئاڤاکرنا وێ دا تەنێ بەر و کەلپووچ هەبن و ئەو خانی ژ رەنگ و دەری و پەنجەرە و دێکوراسیۆن و راخستن و بینبەر و باخچە و دیتر خەملێ خانییەکی بێپار مابە.
4- پسپۆريیا شرۆڤه و راڤه‌كرنا ده‌قێن وێژه‌یا كه‌ڤن یا كلاسیك ته چ زه‌همه‌تی تێدا دیتن نه‌مازه ژێده‌ر كێمن?
ئەم هەموو دزانن کو تۆرەیا مە یا کلاسیک د هەموو زاراڤەیان دا وەکە تۆرەیا کلاسیکا دیتر گەلێن رۆژهەلاتا ناڤین ل ژێر کارتێکرنا تۆرەیا کلاسیکا فارسی دایە. تا مرۆڤ دگەل تۆرە و زمان و چاندا فارسی و جور و جەلەبێن خەتێن فارسی و عەرەبی ناسیار نەبە و هەروسان هندەکی ژی عەرەبی نزانبە، پڕ دژوارە مرۆڤ بکاربە ل بن بارێ گرانێ شرۆڤەیا تۆرەیا کلاسیکا کوردی دەرکەڤە. تۆرەیا کلاسیکا کوردی وەکە کلاسیکێن هەموو گەلێن موسولمان مشتە ژ پەیڤێن عەرەبی یێن ئایینی و پەیڤێن فارسی یێن تۆرەیی. موخابن ئەڤ دەریایا تۆرەیێ وسان کو پێدڤی بە کار ل سەر نەهاتییە کرنێ و ئەو کارێن کو هاتنە کرنێ ژی مشتن ل چەوتی یێن رێنڤیسی و شآشی یێن زەقێن تۆرەیی.
زەحمەتی یێن کو د شرۆڤەیا دەقێن کلاسیک دا هەیە، د پلەیە یەکەم دا ئالۆزی یا دەستنڤیسان و مایێ خوە تێکرنا ناسخانە. کەسێن کو نوسخە ل بەر دەقێن کلاسیک هلدانە زۆرتر سوختە و فەقی یێن کێمسەواد و کۆلکە مەلا بوونە. وان د گەلەک جیییان دا گەلەک پەیڤ ب شاشی نڤیسینە. یان ژ پەیڤەکێ تێ نەگەهیشتنە و ئەو پەیڤ هندی زانینا خوە و دەڤۆکا خوە گوهۆڕینە و پەیڤێن نە د جی دا دانینە دەوسا پەیڤێن بنێشەیی. گەلەک ژ نوسخەیێن یەک پرتووکێ د گەلەک پەیڤان دا هەڤدو ناگرن. هەر ناسخەکی ب دلێ خوە پەیڤ دەستڤەدایی کرییە. جا ناسینا پەیڤێن درست ژ یێن نەدرست کارەکی پڕ دژوارە. گەلەک جیان تەنێ مرۆڤ دکارە ب ئاریکارییا کۆنتێکست/ قەرینەیێ پەیڤا بنێشەیی پەیدا بکە.
دژوارییا دی نەبوونا فەرهەنگەکێ یە کو ئەڤ هەموو پەیڤێن دەقێن تۆرەیی یێن کوردی د خوە دا هەلگرتبە.
5- جه‌نابێ ته گه‌له‌ك ڤه‌كۆلین د زمان و وێژه‌یا كوردی دا كریه, ته چ يێ نوو پێشكێشی په‌رتووكخانه‌يا كوردی كریه؟
| گەلەک کەسان ل بەر شرۆڤەیا من مەم و زین وەرگەڕاندنە تورکی، لێ ژێدەر رانەگەهاندن. پرتووکا کو من پێنج سال تەمەنێ خوە دانییە سەر، ئەوانا د چەند مەهان دا وەرگەڕاندن سەر زمانێ تورکی و کەدا من کرن مالێ خوە. |
ب دیتنا من کارێ لێکۆلینێ دژوارترین کارێ هەر نڤیسکارەکی یە. لێکۆلینێ پێدڤی ب بێهنەکا فرە و ئاموورێن خوە یێن تایبەت کو ژێدەر و فەرهەنگێن زمانن، هەیە. بۆ نموونە مەم و زینا خانی نە پرتووکەکا ب گەڤدەیە. ئەڤ پرتووکا ژ 2657 مالکان پێک تێ. لێ کارێ لێکۆلینا ل سەر ڤێ پرتووکێ پێنج سالێن خشت ژ تەمەنێ من گۆری خوە کرن. گەلەک پەیڤ د مەم و زینێ دا هەنە کو د هیچ فەرهەنگێ دا نەهاتنە. ژ بۆ شرۆڤەیا چەند پەیڤان ئەز ژ سویسرایێ را چوومە دهۆکێ و من لێکۆلینا مەیدانی کرییە و ئەو پەیڤێن گران ب ئاریکاريیا پیرەمێرێن جیهاندیتی و زانا شرۆڤە کرنە. مخابن گەلەک کەسان ل بەر شرۆڤەیا من مەم و زین وەرگەڕاندنە تورکی، لێ ژێدەر رانەگەهاندن. پرتووکا کو من پێنج سال تەمەنێ خوە دانییە سەر، ئەوانا د چەند مەهان دا وەرگەڕاندن سەر زمانێ تورکی و کەدا من کرن مالێ خوە.
| لەیلا و مەجنوونا کو ب شاشی ب ناڤێ حارسێ بتلیسی هاتییە ناساندنێ یا سەوادی یە، من د لێکۆلینا خوە دا ب مێتۆدێن زانستی بنەجی کرییە کو کەسەک ب ناڤێ حارسێ بتلیسی هە دبنی ڕا تونەیە و نینە. |
پشتی لێکۆلینا ل سەر مەم و زینێ، من ل سەر لەیلا و مەجنوونا سەوادی کارەکی ئاکادێمی کرییە. ئەڤ لەیلا و مەجنوونا کو ب شاشی ب ناڤێ حارسێ بتلیسی هاتییە ناساندنێ یا سەوادی یە. من د ڤێ لێکۆلینا خوە دا ب مێتۆدێن زانستی بنەجی/سابت کرییە کو کەسەک ب ناڤێ حارسێ بتلیسی هە دبنی را تونەیە و نینە. تەنێ نەئاگاداری یا ئەلکساندر ژابا و مەلا مەحموودێ بایزیدی ئەڤ شاشی یا زەق کرییە ناڤ دیرۆکا تۆرەیا کوردی دا ئو ئەوکەسێن کو ل دوو وان را لەیلا و مەجنوون وەشاندنە، بێی لێکۆلین شاشی یێن مەلا مەحموود و ئەلکساندر ژابایی دوجارکی کرنە. پەیڤا کو بوویە هەگەر کو ئەڤ شاشییا زەق تێکەڤە ناڤ تۆرەیا کوردی ئەوە کو: سەوادی د دەستپێکا پرتووکا خوە دا ل سەر (حدوث و قدەم)ێ دنڤیسە و ئەو د مالکەک هەلبەستێ دا دبێژە: حادث چ مەدح کە بۆ قەدیمی… واتە ئەزی (حادث) و نووئافری چاوا دکارم مەدح و پەسنا قەدیمی کو ناڤەک ژ ناڤێن خودێ یە بکم. جا ئەڤ پەیڤا (حادث) ب شاشی وەکە (حارث) هاتییە خواندنێ و ئەو شاشییا زەق کەتییە ناڤ تۆرەیا مە دا. ئەم د ڤێ پرتووکێ دا چەند جاران راستی ناڤێ سەوادی دهێن، لێ چ جاران ناڤێ (حارس و بتلیسى) د ڤێ پرتووکێ دا نەهاتییە. ئەگەر ئەڤ پرتووکا یا کەسەکی ب ناڤێ (حارس) با، ناڤێ وی دێ د هەلبەستان دا بهاتا.
ل دوو ڤێ پرتووکێ را ئەز ل سەر مەم و زینا هەورامی خەبتیمە، ئەو کارەکی بەراوردی یە د نیڤەکا مەم و زینا هەورامی و بەیتەکە مەم و زینێ ب زاراڤەیێ کورمانجی کو ئۆسکارمانی ل باژاڕێ روهایێ بەرهەڤ کربوو و ئانیبوو سەر کاغەزێ.
6- عرفان د مه‌م و زینا خانی دا ئێك ژ به‌رهه‌مێن ته‌یه, عرفان فه‌لسه‌فه‌یا سۆفیگه‌ریێیه یان رێبازه‌كا وێژه‌‌یی يه?
عرفان شاخەیەکە فەلسەفێ یە، لێ ژ فەلسەفێ جودابوویە. عرفان پەیوەندا دەروونی یا نیڤەکا مرۆڤان و خودێ یە. ب گۆتنەکە دی عرفانناسین و پەرەستشا خودێ یە ب رێکا پاکژکرنا دلی یانی تەزکییە یا نەفسی.
ب کورتی عرفانناسینا خودێ و هەبوونێ ب رێکا ئەڤین و ئەڤینداری یێ یە. عارف دبێژن ئەم ب رێکا ئەڤین و ئەڤینداری یا خودایی، خودێ د نەینووکا دلێ خوە دا دبینن. عارف خودێ ژ بوونا خوداتییا وی و مەزنایی و جەلالەتا وی پەرەستش دکن و داخوازا وان بەرەواژی یا عابد و زاهد و سۆفییان، نە دەسڤەئانینا بهیشت و حووريیانە، مرازێ وان دیتنا خودێ بخوەیە، نە بهیشت و حوور و قوسوورێن جەننەتێ، بۆ نموونە، خانی د مەم و زینێ دا وەها دبێژە:
2240 – لێ جه‌ننه‌تا عاشقان جودایه
میعاد لقایێ كبریایه
2241- عالیتره ئه و ژ باغێ رزوان
ناگونجنه وێ چو حوور و غلمان
2242- ھێڤی دكن ئه‌م ئه وێ ژ مه‌عبوود
نینن مه ب غه‌یری وێ چو مه‌قسوود
7- گه‌لۆ ئەو چ په‌یامن یێن خانی ته ئەشكه‌ره كرینه?
| خانی ب زانەتی ناڤێ هەموو چەمێن کوردستانێ دهینە، خانی گەلێ خوە هان ددە کو تەبەعییەتا خەلکێ نەکن و بندەستی یێ نەپەژرینن، خانی میرێ کورد رەخنە دکەت. |
خانی دەریایەکە بێ بنی یە. خانی هیچ پەیڤەکێ بێتونە نانڤیسە. مرۆڤ هەرچی زێدەتر ل مەم و زینا خانی هوور و کوور دبە ئەوقاس مەزنایی و زانەتی یا خانی ژ بۆ مرۆڤی ئەشکەرا دبە. پشتی هەر جار خواندنەڤەیا مەم وزینێ تشتەکا نوو دەردکەڤە هۆلێ. ب هەر خواندنەڤەیەکە مەم و زینێ را مرۆڤ راستی مژارەکە نوو دهێت. هەر کەس دزانە کو خانی د دنێ دا یەکەمین کەسە کو ل سەر نەتەوایەتی یێ نڤیسییە. خانی ل سەر رەوشا وەلاتێ خوە و داگیربوونا وی وەلاتی نڤیسییە. خانی نەقشەیا وەلاتێ خوە کشاندییە. (ب فکر ژ عەرەب حەتا ڤە گورجان…) خانی ب زانەتی ناڤێ هەموو چەمێن کوردستانێ دهینە. خانی گەلێ خوە هان ددە کو تەبەعییەتا خەلکێ نەکن و بندەستی یێ نەپەژرینن. خانی میرێ کورد رەخنە دکەت. تشتا هەرە بالکێش ئەوە کە خانی ژن و کەچێن کورد شیرەت دکە و دبێژە ماکیاژێ نەکەن، لێ کو وە ماکیاژ کرژی، وسان بکن کو دیار نەکە و ئەو ماکیاژ ژ وە را نەبە هەڤسار:
2607 – لازم ئەوە دلبەرێ دسادە
خەت لێ نەبتن وەکی قەلادە
گرنگییەکە دی: پەیڤەک ژمالکەک پرتووکا مەم و زینێ ب شاشی هاتبوو نڤیسینێ. ئەو ژی پەیڤا (ئەمما) بوو، کو د مالکەک هەلبەستێ دا وەها هاتییە:
208- ئەمما ژ ئەزەل خودێ وسا کر
ئەڤ رۆم و عەجەم ل سەر مە راکر
من د چاپێن مەم و زینێ یێن دهۆکێ و یێن ئستەنبۆلێ دا ژی نڤیسینە کو ئەڤ مالکا کو ب (ئەمما)یێ دەست پێ دبە دگەل بیر و هزرێن خانی هەڤاهەنگ نینە. خانی یێ کو گازندەیان ژ خودێ دکە کو کانێ ئەڤ چ حکمەتە کو گەلێ کورد د ژێر دەستێ تورک و تاجیک و عەرەبان دایە، نشکاڤا رانابە و نابێژە هەما د بەرێ بەر دا خودێ وسان کرییە کو ئەم بندەستێ وان داگیرکەران دا بن. ئەڤێ مالکێ گەلەک ژ دەمێن من گرت و گەلەک ئەز ب وێ ڤە مژوول بووم. من باوەر نەدکر کو خانی د یەک بەندێ دا هندە زد و نەقیز بئاخڤە. لایەکی سەردەستی یا تورک و تاجیک و تازیکان نەپەژرینە و ئەوێ شەرم وفهێتی و نەنگ و عار راگەهینە و لایەکێ ژی بێژە کو خودێ هەر د بەرێ بەر دا وسان کر کو ئەم د بن دەستێ وان دا بمینن. من قەت نکاری ئەڤ دژبەرییا بیر و هزری ژ زانایەکی وەکی خانی بپەژراندا. تا وێ رادیێ کو من دودلی یا خوە ل سەر وێ مالکێ راگەهاند و من گۆت دبە کو نە یا خانی بە ژی. لێ ل دوو لێکۆلینێن مەیدانی و پرتووکخانەیی را بۆ من سابت بوو کو ئەو پەیڤە نە (ئەمما)یە، خانی نەگۆتییە (ئەمما). خانی پرسییە و وەها گۆتییە:
ئایا ژ ئەزەل خودێ وسا کر
ئەڤ رۆم و عەجەم ل سەر مە را کر؟
خانی دبێژە و دپرسە: ما گەلۆ خودێ ئەڤ بندەستی و بەلەنگازی ل ئەنییا مە نڤیسییە؟ ما خودێ هەر د بەرێ بەر دا رۆم و عەجەم ل سەر مە را گرتییە و ئەم کرنە بندەستێ وان؟ نا خودێ وسان نەکرییە و ئەڤا نە قەدەرا مەیە، ئەم ڤێ هندێ ناپەژرینن.
8- رۆمانا بلیجان ل سته‌نبۆلێ ب تیپێن لاتینی و ل دهۆكێ ب تیپێن ئارامی, نه‌بوونا زمانه‌ك ئێكگرتی كوردی تو چاوا دبینی?
پێش دا هەبوونا ئەلف بێیەکە یەکگرتی گرنگترە. نها ئەم کورد ب سێ ئەلفبایێن جودا دنڤیسن. راستە کو ئەلفبایا کیریلیک ئێدی نەمایە و ئەلفبایا لاتینی جیهێ وێ گرتییە، لێ ب دەهان پرتووکێن کوردی ب وێ ئەلفبایێ هاتنە نڤیسینێ و هەر نڤیسکار و ب تایبەتی ژی هەر لێکۆلەرەکی کورد نەچارە کو ڤان هەرسێ ئەلفبایانا فێر ببە. لێ ژ هەردوو ئەلفبایێن لاتینی و ئارامی کا ئەمێ کیژانێ ببژێرن گرنگە. مخابن ئەڤ هەردوو ئەلفبایانا ژی تێرا زمانێ کوردی ناکەن. د هەردوویان دا ژی کێماسی یێن مەزن هەنە. د ئەلفبایا لاتینی دا ژ بۆ پیتێن/حەرفێن: ح، ع، غ، `ک (کێ یا قەلەو) ڕ (رێ یا قەلەو) چ نیشانەیەک نەهاتییە دانانێ. هەرچەند کو ب دیتنا هندەک کەسان حەرفێن ح، ع، غ … نە حەرفێن کوردی یێ رەسەن بن ژی، لێ ئێدی ئەو حەرفانا بوونە کوردی. رۆژا ئیرۆ هەر کوردەک ڤان حەرفانا د ژییانا خوە یا رۆژانە ب کار دبە. حەرفێن (`ک و ڕ) ژی کۆد و پێناسەیێن زمانێ کوردی و ب تایبەتی ژی کۆدێن زاراڤەیێ کورمانجی نە. پێش دا ئەگەر مە بخواستا کوردبوون و کوردنەبوونا کەسەکی بئازماندا، مە دگۆتێ بێژە (`کاڤڕێ `کوڕ) یان بێژە (`کڕ`کڕک) ئەگەر ئەوی/ێ بکاریبا دەنگێ (`ک و ڕ) دەرینە، کورد بوو، لێ نکاریبا ڤان دەنگانا دەرینە، مە د رەسەنبوونا کوردینیا وی دا گومان دکر. گۆتنەکە کوردی هەیە کو دبێژە فلان کەس `کەڕێ و `کوڕێ ژ هەڤدو ناناسە، جا وەرە ب ڤان هەردوو رێنڤیسێن کوردی یێن هەیی ڤێ گۆتنێ بنڤیسە. رێنڤیسا کو ئەزێ نکاربم فۆلکلۆر و کلاسیکێن خوە پێ بنڤیسم، رێنڤیسەکە نڤیشکانە.
| هەردوو ئەلفبایێن لاتينى و ئارامى تێرا زمانێ کوردی ناکەن، د هەردوویان دا ژی کێماسی یێن مەزن هەنە.. رێنڤیسا کو ئەزێ نکاربم فۆلکلۆر و کلاسیکێن خوە پێ بنڤیسم، رێنڤیسەکە نڤیشکانە. |
د رێنڤیسا ئارامی دا ژی پرسگرێک و کێماسی هەیە. د ڤێ رێنڤیسێ دا ژی هیچ نیشانەیەک ژ بۆ دەنگێ ( i) کو ل سۆرانی دا ژێ را بزرۆکە دبێژن تونەیە. هەر وسان ژ بۆ )`ک ) یا قەلەوا کورمانجی هیچ نیشانە نەهاتییە دانانێ. دیسان پرسگرێک د پیتا ( و) دا یە کو دەنگێن ( o,u,û, w ) هەموو ب یەک نیشانەیێ دهێن نڤیسینێ. دەبێ ئەم پێش دا ل سەر پرسگرێکا رێنڤیسێ یانێ کێماسی یا ئەلفبایێ بخەبتن و ئەڤێ کێماسی یێ ڤەچڕن، داکو ئەم (`کەڕێ) ژ (`کوڕێ) بناسن.
ئەز نە لایەنگرێ زمانێ یەکگرتی یێ کوردی مە و ناخوازم ب ڤێ بەهانەیێ زاراڤەیەک ببە سەردەست و زاراڤەیێن دی ژ هۆلێ رابن. ئەم کورد دەبێ ژ بلی دەڤۆک و زاراڤەیێ خوە، خوە فێری زاراڤە و دەڤۆکێن دی یێن زمانێ کوردی بکن و ب وێ رێکێ هەم زمانێ خوە زەنگین بکن و هەم ژی بەراییکا ژ ژناڤبرن و ژهۆلێ راکرنا دەڤۆک و زاراڤەیێن دی کو زەنگینی یا زمانێ کوردی یە، بگرن. هەم ژی ب وێ رێکێ زاراڤەیان نێزیکی هەڤدو بکن و هێدی هێدی زمانەکی یەکگرتی ساز بکن.
9- مه‌جنوون له‌یلا ته ژ زمانێ ئەره‌بی وه‌رگێڕایه, یان وه‌سا ب كوردی ژی هه‌یه?
لەیلا و مەجنوون چیڕۆکەک عەرەبی یە ، کو جارا یەکەم نزامی یێ گەنجەیی هەلبەستکارێ فارسیبێژێ سەدەیا شەشێ کۆچی ئەو ب زمانێ فارسی و د قالبێ مەسنەوی یێ دا ڤەهوونایە. پشتی نزامی ب دەهان کەسی ب زمانێن فارسی، تورکی و کوردی نەزیرەیێن وێ نڤیسینە، لێ چ کەس د ڤەهوونانا ڤێ چیڕۆکێ دا نەگەهیشتییە تۆزا رەشبۆزێ نزامی. ب کوردی ب زاراڤەیێن هەورامی و کورمانجی هەلبەستکارێن وەکی خانایێ قوبادی و سەوادی و چەند کەسێن دی نەزیرەیێن لەیلا و مەجنوونا نزامی نڤیسینە.
من لەیلا و مەجنوون و خۆسرەو و شیرین یا نزامی کو فارسی یە ب شێوەیەکە ئازاد وەرگەڕاندییە کورمانجی. د ڤێ وەرگێڕانێ دا من شێوەیا وەرگێڕان و داهێنانێ یا کو خانایێ قوبادی و هەژار موکریانی کرنە، راچاڤ کرییە.
10- وه‌رگێرانا چارینه‌یێن عو‌مه‌ر خه‌یام ئێك ژ به‌رهه‌مێن ته‌یه وه‌رگێڕانا هه‌لبه‌ستێ چه‌ند یا ب زه‌همه‌ته به‌راوه‌رد ره‌گه‌زێن دی یێن وێژه‌ی?
وەرگێڕانا هەلبەستێ ب هەلبەست دژوارترینێ وەرگێڕانایە و ژ هەلبەستان ژی وەرگێڕانا چارینە و دوبەیتییان دژوارترە. لەورا کو قالبێ ڤان هەردوو تەشەیێن هەلبەستێ تەنگن و مرۆڤ د قالب و کێش و سەروایا وان دا ڤەدمینە. باشترین رێکا وەرگێڕانا هەلبەستان ڤەگرتنا چەمکا هەلبەستێ یە. د ڤێ رێکێ دا پەیڤ گرنگ نینن، چەمک/مەفهووم گرنگە. وەرگێڕانا هەلبەستان نە وەرگێڕانا فەرهەنگا زمانی یە، وەرگێڕانا مەفهوومێ یە.
من چارینەیێن خەییام و دوبەیتی یێن بابا تاهر هەردوو ژی وەرگێڕانە سەر کورمانجی. ئەڤ هەردوو وەرگێڕانا پڕ دەمێن من گرتن و گەلەک جاران وەرگێڕانا یەک چارینە یان دوبەیتی یێ ب رۆژان هزرا من داگیرکرنە.
11-زانینا زمانان چه‌ند كارێ وه‌رگێرانێ ب ساناهی دكه نه‌مازه تو گه‌له‌ك زمانان دزانی و تو مامۆستایێ زمانێ كوردی?
تشتەکی ئاسایی یە کو د وەرگێڕانێ دا زانینا هەردوو زمانان پڕ گرنگە. زانینا هەری گرنگ د کارێ وەرگێڕانێ دا نە زانینا پەیڤانە، بەلکو زانینا ئیدیۆم و تێگەهیشتنا ژ چەمک و پەیامێن ئیدیۆم و گۆتنێن پێشیان یێن هەردوو زمانانە. دەما کو مرۆڤ ئیدیۆمەکێ ژ زمانەکی بۆ زمانێ دی وەردگەڕینە، چو رۆلا پەیڤا نامینە، تەنێ زانینا چەمکا ئیدیۆمێ یە کو ئاریکارییا وەرگێڕی/ێ دکەت. بۆ نموونە بابا تاهرێ هەمەدانی دبێژە:
ببندم شال و ميپوشم قدک را
بنازم گردش چرخ و فلک را
بگردم آب درياها سراسر
بشويم هر دو دست بی نمک را
د ڤێ دوبەیتی یێ دا بوێژا فارسی یا کو دبێژە (دستم نمک ندارد) هاتییە. بابا تاهر دبێژە: (ئەز ب گۆری گەڕا چەرخا فەلەکێ ببم، ئەزێ شالا خوە گرێ دم وقەدەکێ خوە ڤەگرم و ئەزێ هەموو ئاڤێن دەریایان بگەڕم و پێ هەردوو دەستێن خوە یێ بێ نەمەک/ بێ خۆیێ بشۆم).
بوێژا (دەستێ بێ نەمەک) واتە دەستێ کو خۆیا وی تونە یە، دەستێ کو قەنجی یێ دکە لێ نەقەنجی یێ دبینە. لێ گەلەک کەسێن کو ئەڤ دوبەیتی یا وەرگەڕاندنە، نڤیسینە: (ئەزێ دەستێ نانکۆران بشۆژم). لێ ئەڤ بوێژا د فارسی دا وێ واتەیێ نادە. ئەڤەیە کو دبێژم زانینا پەیڤان نا زانینا چەمکا بوێژ/ئیدیۆم و گۆتنێن پێشیان د کارێ وەرگێڕانێ دا گرنگە.
12- جه‌نابێ ته د گه‌له‌ك واران دا خه‌بتیه, ته بۆ چی هنده بارێ خوه گران كریه?
راستە، بارێ مە هەر گرانە. پێشی یێن مە ژ مە را تشتەک نەکرنە. هەموو د هەموو
| رۆژا ئیرۆ ئەم ل کیژان قادا تۆرەیی و هونەری مێزە دکن ڤالایە، خەلکێ مێژوویا مە ب دلێ خوە ژ مە را نڤیسینە، خەلک ژ بۆ مە بڕیارێ دگرن. |
واران دا ژ خەلکێ را خەبتینە و دخەبتن. ژ بۆ زمان و چاند و سەیاسەت و تۆرەیا خەلکێ خەبتینە و ب هەزاران پەیڤ ، پەند و ئیدیۆم و چیڕۆک و سەرپێهاتی یێن کوردی کرنە مالێ خەلکێ. ژ بۆ خەلکێ و پێشدابرنا وان خەبتینە، چونکو باوەری ب مژارا براتییا گەلان ئانینە و هاتنە خاپاندنێ. رۆژا ئیرۆ ئەم ل کیژان قادا تۆرەیی و هونەری مێزە دکن ڤالایە. خەلکێ مێژوویا مە ب دلێ خوە ژ مە را نڤیسینە. خەلک ژ بۆ مە بڕیارێ دگرن. هەموو قاد ڤالا مانە.
13- ته د ڤه‌كۆلینێن خوه دا چ ئاریشه راستڤه كرینه?
ئاریشە گەلەکن و ب یەک کەسی تەنێ ناهێنە ڤەچڕاندن و چارەسەرکرنێ.
14- نڤیسین بۆ زاڕۆكان ب چ جیاوازه ژ جۆرێن دی یێن نڤیسینێ?
نڤیسینا ژ بۆ زاڕۆکان وەکە هەموو قادێن نڤیسینێ پسپۆری پێ دڤێ. د قادا نڤیسینا ژ بۆ زاڕۆکان دا چەندین مژارێن گرنگ دەبێ ب هووری و کووری بێنە راچاڤکرنێ. ژ وانا ژی مژارا پەروەردەیێ/پێداگۆکێ یە. د نڤیسا ژ بۆ زاڕۆکان دا نڤیسکار تەنێ زاڕۆکان فێری پەیڤ و زمانی ناکە. تەنێ بچووکان ب بهیستنا هەلبەستەک خۆش یان چیڕۆکەکێ مژوول ناکە. نڤیسکار د پلەیا یەکەم دا دەبێ هەستا هەڤکاری و ژ هەڤدو حەزکرنێ، حەزکرنا ژ کار و خەباتێ، حەزکرنا ژ وەلات و ئاخێ و ناسکرنا خوە و ئاخا خوە، رێزگرتنا ژ بۆ دەیباب و مەزنێ خوە و گەلێ خوە فێر ببە. ب کورتی مژارا پەروەردەیێ د هەموو وارێن تۆرەیا بچووکان دا دەبێ بێتە راچاڤکرنێ.
15- ته چ پێشنیار بۆ پێشڤه‌برنا وێژه‌یا زارۆكان هه‌نه?
ژ بلی تەرخانکرنا خزمەتێن پێدڤی ژ بۆ گەشڤەکرنا بیر و هزرێن زاڕۆکان و نڤیسین و داهێنانا تۆرەیا زاڕۆکان ب شێوەیەکە زانستی، دەبێ د دەبستان و پێشدەبستانان دا زاڕۆک فێری ژیانا رۆژانە ببن. پەروەردە تەنێ خواندن و نڤیسین و تۆرەیا نڤیسکی نینە. زاڕۆک د دەبستانێ دا دەبێ فێر ببن کا دێ چاوا جیهێ ژیانا خوە، مالا خوە، ئاخارێ ژینا خوە پاکژ بکەن. چاوا دێ فێری ئاشپێژی یێ ببن. چاوا دێ بازاڕێ بکن. د وەلاتێن پێشکەتی دا زاڕۆک دگەل فێربوونا خواندن و نڤیسینێ فێری ژیانا رۆژانە دبن. پاکژی یا جیهێ ژینێ، ئامادەکرنا خوارن و ڤەخوارنی، داد و بستەد بوونە مادەیێن دەرسی و وەکە دیتر وانەیان نۆتێن وان هەنە.
تشتەکا دی کو دخوازم ل گۆتنێن خوە زێدە بکەم ئەڤە: د تۆەریا مە یا فۆلکلۆریک دا ب دەهان چیڕۆک و چیڤانۆک هەنە. لێ د پشکا زۆر یا ڤان چیڕۆک و چیڤانۆکان دا هەستا تۆلڤەکرن و هەستا بچووک دیتنا یێن هەمبەر و گەلەک مژارێن نەرێنی هەنە. مرۆڤ دکارە ڤان چیڕۆک و چیڤانۆکانە ب رێ و رەوشێن نوو نووژەن بکە و ژ بۆ زاڕۆکان ئامادە بکە.
16- د رێپیڤانا ته یا ده‌وله‌مه‌ند و درێژ دا ته خوه ل گه‌له‌ك بابه‌تان كریه خوه‌دان, هه‌لبه‌ست, چیرۆك, رۆمان, ڤه‌كۆلین, ره‌خنه, وه‌رگێران, وێژه‌یا زارۆكان, كارێ راگه‌هاندنێ, مامۆستایێ زانكۆیێ.. تو بۆ كێ دنڤیسی?
ئەز د پلەیا یەکەم دا ژ بۆ خوە دنڤیسم و منەتێ ژ چ کەسی ناکم. پرتووکخانەیا کوردی ژ گەلەک مژارێن پێدڤی ڤالایە. ئەز د وێ هزرێ دا مە کو ئەڤ ڤالاتییا دێ چاوا بێتە تەژیکرنێ. دگەل وێ هندێ کو دزانم هەر کەس دەبێ تەنێ د قادەکێ یان چەند قادان دا بخەبتە و ببە پسپۆر، لێ دیسان ژی ب خوە نکارم و د ڤان هەموو قادان دا دخەبتم. بەلکە ژی ئەڤ خەباتێن من ژ بۆ رازیکرنا هەستێ من بخوە بە. بەلکە ژی خوە دخاپینم.
17- چوون وهاتنا ته د ناڤبه‌را زێده‌تر ژ جهه‌كی و وه‌لاته‌كی چ باندۆر ل سه‌ربۆرا ته كریه?
هەر رێبوارییەک وانەیەکێ ددە مرۆڤی ب وی شەرتی کو رێبواری تەنێ ژ بۆ رابهۆراندنا دەمێ د خوەشی یێ دا نەبە. مرۆڤێ گەڕۆک ژ هەر تشتا کو نوو دبینە ئلهامەکێ وەردگرە. هەر دیارەک هەر مرۆڤەک، هەر گوند و باژاڕەک هەر دیمەن و بینبەرەکە سرشتی هزرەکە نوو ددەتە لێڤەکۆل و هەلبەستکارێ هەستیار.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
د. په‌رويز جيهانى:
– ل سالا 1955 ێ ل باژێڕكێ خۆى ل ئۆستانا ئۆرمييێ ل رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ بوويه.
– بياڤێ نڤيسينێ: شرۆڤه و راڤه‌كرنا ده‌قێن تۆره‌يێ كه‌ڤن، پسپۆرێ تۆرێ گه‌لێرى، وه‌رگێڕان، هه‌لبه‌ست، چيڕۆك، رۆمان، پسپۆرى د خه‌ت و نڤيسارێن كه‌ڤن و ئارامى/ عه‌ره‌بى دا، ڤه‌كۆلينا زمان و تۆره‌يێ كوردى، نڤيسين بۆ زاڕۆكان.
– پله‌يێن خواندنێ: ليسانس ژ زانستگه‌ها ئۆرمييێ كارناسييا زمان و تۆره‌يا فارسى، ليسانسا بلند ژ زانستگه‌ها ئارتوكلۆ/ مێردين، دكتۆرا ژ زانستگه‌ها بينگۆلێ، ل ده‌بستانێن خۆى و سه‌لماسێ ژى وانه گۆتينه.
– شه‌ش سالان مامۆستا و خوانده‌بێژێ ده‌بستانا سه‌ره‌تایی ژ سالێن 1975- 1981
– به‌رپرسێ لێكۆلینا ل سه‌ر ژیانا كۆچه‌رێن باژارێن خۆی و ماكۆیێ 1982-84
– نڤیسكار و بێژه‌رێ دو به‌رنامه‌یێن فه‌رهه‌نگی- تۆره‌یی ل رادیۆیێن كوردی یێن ته‌هران و ئۆرميیێ 1984-1988
– دگه‌ل كارێ د رادیۆیێ دا ده‌هـ سالان ل كۆڤارا (سروه) و وه‌شانگه‌ها سه‌ڵاهه‌دین ئە‌یۆبی دا وه‌ك نڤیسكار و ئەدیتۆرێ كۆڤارا (سروه) و به‌رپرسێ پشكا كورمانجیا وێ كۆڤارێ 1985-1995
– پایزا سالا 1995 ژ كوردستانێ به‌ر ب سویسرا و ژیان په‌نابه‌ریێ و فێربوونا زمانێ ئالمانی چوويه.
– كارێ وه‌رگێڕانا زمان د سازومانا په‌ناخوازێن سویسرێ دا 1999-2002
– سێ سال خواندن ل زانستگه‌ها زيوريخێ / پشكا رۆژهه‌لاتناسیێ 2002-2004
– مامۆستایێ زمان و تۆره‌یا كوردی ل زانستگه‌ها ئارتوكلو مێردین 20013- 2016
– د گه‌ل خوانده‌بێژیێ خواندن و ڤه‌گرتنا دیپلۆما دۆكتۆرایێ
– زمانێن فارسى، ئازه‌رى، توركى، ئۆسمانى، ئه‌لمانى دزانيت و د عه‌ره‌بى و ئنگليزييێ ژى دگه‌هيت.
– 14 په‌رتووكێن چاپكرى و هژماره‌كا دى يا په‌رتووكێن ل به‌ر چاپێ و ئاماده بۆ چاپكرنێ هه‌نه و نۆكه ژى به‌رده‌وامه ل سه‌ر كارێ خۆ يێ نڤيسينێ و دبێژيت كو ل ئامه‌دێ ل باكوورێ كوردستانێ دژيت و رۆژانه 12 سه‌عه‌تان ل نڤيسينگه‌ها خۆ كارێ نڤيسينێ دكه‌ت.
