پەیڤێن كوردى يێن ژ دەنگێن سروشتی هاتینە ئافراندن*
نزار محمد سعید
– پشكا ئێكێ –
ئاشنایی دگەل سروشتی و دەنگان:
سروشت، خوەزا وهەر تشتێ ب خۆڤە دگریت، بگره ژجانەوەرا، ژ پەرندە و مێشوولەیا، دیاردێن خوەزایی وهەتا دگەهی یە هەر لڤینەکێ، هەر دەنگەکی، پشکەك بوو ژ ژیانا تەڤایا مللەتا، ژ وان مللەتێ مە یێ کورد ژى.
| هەر ژسەردەمێن کەڤنار، کوردا ژی ب رێکا زمانی هەول داینە وەکو هەر مللەتەکی، ناڤا داننە سەر هەمی جوڕێن رەفتارو بزاڤێن جانەوەرا، تەیروتەوالا. |
هەر ژسەردەمێن کەڤنار، کوردا ژی ب رێکا زمانی هەول داینە وەکو هەر مللەتەکی، ناڤا داننە سەر هەمی جوڕێن رەفتارو بزاڤێن جانەوەرا، تەیروتەوالا، مێش ومۆرا وهەر دیاردەیەکا سروشتی و نە سروشتی، هەر بزاڤەکێ کو پەیوەندی ب دەنگی ڤە هەبیت، ژ وان ژی ئەڤ ده‌نگێن ژمرۆڤی دەردکەڤن، یان ژ کارو چالاکی و بزاڤێن مرۆڤی پەیدا دبن، هەول داینە ناڤا بۆ بئافرینن، ب فەرو پێدڤی دیتن، هەر ئێکێ ناڤەکی یان پتر داننە سەر، ژ بەرکو دگەل دژیان و هندەکا ژ وان ژی بێ گۆمان رۆڵەکێ مەزن د ژیانا وان یا رۆژانەدا دگێران.
ئەڤ چەندە ژی وێ واتەیێ رادگەهینیت، کو مللەتێ کورد گرنگییەکا مەزن دایە سروشتی و ژینگەهی وهەر تشتێ تێدا دژیت و ل دەردورێن وی روی ددەت. هەلبەت دانانا ناڤا لسەر ڤان دیاردەیان، نە ژکارەکێ سەرپلکی هاتیە، بەلکو ژ سەرەدەرییا وان یا رۆژانە وسەربۆڕەکا دویرو درێژ دگەل ڤان دەنگا پەیدابووینە.
کوردا ژی وەکی مللەتێن دی، جار هەنە ناڤەك بۆ دەنگێ پتر ژ جانەوەرەکی یان مێشولەیەکێ یان ژی بزاڤ و دیاردەیەکا سروشتی داناینە. ل ڤێرێ بۆ هلبژارتنا ناڤی، وان پتر گرنگی داینە مەبەستێ ژ دەنگی، پتر گرنگی داینە کاودان و رەفتارو بار وزروفێن ئەڤ دەنگە ژ ئەگەرێ پەیدا بووین.
زمان و بەرهەمئینانا پەیڤێن دەنگان:
زمان دیاردەکا جڤاکی یە، بۆ ئاخفتن و لێك تێگەهەشتنێ، مرۆڤا پێدڤی پێ هەبوو ب ئافرینن. دیسا زمان ئێك ژشینگستەیێن سەرەکی بوو، بۆ مان و ئێك گرتن وپاراستنا قەوارا جڤاکان.
ئەرستوی زمان وەکو (هێما، سومبول( دایە ناسین، إبن جني ژى دبێژیت: (زمان دەنگن هەر مللەتەك ب رێکا ڤان دەنگا نێن و مەرم و یا د دلێ خۆ دا دئیننە زمان). زانایەکێ دی ژي دبێژیت: (زمان دەنگە، یان نڤیسینە، یان ژی ئاماژەیە، ب هاریکارییا وان هەر مللەتەك یا دلێ خۆ دبێژیت).
زانایێن زمانا بۆچۆنێن جهێ، جودا لسەر پەیدابوونا زمانی هەنە. ژ وان: بوچۆنا خوەزای، سروشتی، یا کو پەیدابوونا زمانی ب سروشتیڤە گرێددەت. دبێژنە ڤێ تێوریا چاڤلێکرنێ. ئەڤ تێوری یە وەسا بۆ دچیت کو مرۆڤی ل دەستپێکا پەیدابوونا زمانی، چاڤ ل وان دەنگیت سروشتی دکر، یێن ل دەردورێن خۆ دبهیستن، مینا دەنگێ باو بارۆڤا، ئاڤی، جانەوەرا، تەیرو تەوال و مێش ومۆرا و…هتد. وناڤا بۆ ڤان دەنگا هلدبژێریت زانایێن رۆژئاڤایی دبێژنە ڤان ناڤا، ڤان پەیڤێن ژ دەنگا هاتینە ئافراندن.
ماکس میللەر دبێژیتە ڤان پەیڤا (باو- واو)، ئەڤ زانایە ئێکە ژ زانایێن مەزن یێن سەدێ نوزدێ د واری زمانا دا. ئێکەمین کەس ژ زانایێن رۆژائاڤایی یێ کو پشتگرییا تێورییا چاڤلێکرنێ کری، زانایێ ئەڵمانی هێردەر بوو، هەر وەکی د پرتووکا خۆ دا دیار دکەت ئەوا کو ل ژێر ناڤنیشانێ: (ڤەکۆلین لسەر پەیدابوونا زمانی) یا کو لساڵا 1772 زایینی بەڵاڤ كرى.
گەلەك زانایێن زمانا ڤێ تێوریێ ژبەر چەند ئەگەرەکا دپەژرینن، ئێك ژ وان ئەگەرا؛ د گەلەك زمانان دا دێ پەیڤ بەرچاڤ کەڤن چاڤ ل دەنگێن سروشتی کرینە، ئێك ژ وان پەیڤا (پستی) یە یان (پستپست) کو ب عەرەبی دبێژنێ: (همس): ب هۆڵەندی: Fluisteren، ب ئەڵمانی : Flustern، ب هیبرو، عبرى: Sefsef ، ب تورکی: Susmak، ب ئنگلیزی: .Whisper
تشتێ کو ئەڤ چەند زمانە تێدا، د ڤێ پەیڤی دا پشکدار، ئەوه کو هەمی ژ دەنگێ فیتیێ هاتینە، هەمی ده‌نگێت؛ (سین یان صاد)ن ئەو ژی گرێدای پستێ، پستپستێ نە (همس) د سروشتی دا.
زمانێ کوردی ئێکە ژ زمانێن پترترین، پەیڤ و پەژنا ب خۆڤە دگریت، یێن کو لسەر خیمێ، بنەڕەتێ، بنەمایێ، ئاساسێ ڤان دەنگێن سروشتی، خوەزایی هاتینە ئافراندن و دارێژتن، ل درێژاهییا قۆناغێن دیروکێ ڤان پەیڤ و پەژنا، جهێ خۆ د ناڤ پەیڤێن کوردی دا کری یە، فەرهەنگا زمانێ کوردی فراوان و دەولەمەند کری یە.
ئەڤ دەنگە ژکیرێ هاتینە؟ ئەڤ دەنگە ژ ژێدەر وچاڤکانیێن جودا جودا هاتینە وەرگرتن. وەکو ناڤ و کریار و سالۆخدان، چاڤ ل دەنگا کرینە بۆ دەربڕینا بارێ دەروونی. گەلەك جارا ژی ب شێوەيةکێ مەجازی ژی هاتینە، نەخاسمە ئەڤێن وەکو پەژن کارێ خۆ دگێرن. هندەك ناڤ د کوردیێ دا و د گەلەك زمانێن دی ژی دا نەخاسمه ناڤێن پەڕندا، مێش ومۆرا و کێزا ژ دەنگێن وان هاتینە وەرگرتن بۆ نمونە: چڕچڕك، کوکوختی و…هتد. سەرەکانیێن ڤان پەیڤ و پەژنا ژ ڤان ژێدەرا هاتینە وەرگرتن:
1- ژ خوەزای، سروشتی وەکی: هڕوبای، باڕۆڤە، بەفر، باران، برویسی، پێل ولڤین و ڤەزەلیانا ئاڤا رویبار و جۆ و جوبارا.
2- دەنگێن لێدانا ب دەستی و کەرەستەیێن جودا جودا.
3- دەنگێن شکەستن و بڕین و قوساندنا جورەها تشتا؛ بەر، دار، ئاسن، شیشە، پەڕۆك، کاغەز و…هتد.
4- دەنگێن کەتن و ڤێکەتن و قوتان و ڤەقوتان و لێدانا هەمی تەرزێن کەرستەییا.
5-هەمی جۆڕێن دەنگا کو مرۆڤ ژێدەرێ وانە. یێن کو دەربڕینێ ژ رەوش و بارێ مرۆڤی یێ دەروونی و فیزیۆلۆژی دکەن، ژ خۆشی و نەخۆشییا، ژ کەیف و شادییا، ژ هێرس و غەییدینێ. دەنگێن مرۆڤ دکەت یان ژ مرۆڤی دەردکەڤن.
6- تەڤایا جوڕێن دەنگێن تەیرو تەواڵا، جانەوەر و سەوالا.
7- دەنگێن ئاڵاڤ و ئامیرێن شەڕا؛ چەکی و پەقینا، کێشانا شیر و خەنجەرا.
8- دەنگێن ئالاڤ و ئامیرێن کاری، داس، شالۆك، ئاش، گێسن و…هتد.
| ل هەر دەڤەرەکا کوردستانێ، دەنگێن تایبەت ب دەڤەرێڤە هەنە و دهێنە ب کارئینان، دجودانه ژ دەنگێن دەڤەرێن دی. |
هەژی یە ل ڤێرێ ئاماژە پێ بدەین، کو ل هەر دەڤەرەکا کوردستانێ، دەنگێن تایبەت ب دەڤەرێڤە هەنە دهێنە ب کارئینان، دجودانە ژ دەنگێن دەڤەرێن دی. هەروەها دەنگ هەنە ژی هەمی دەڤەرێن کوردستانێ تێدا دپشکدارن، واتە وەکی ئێك دبێژن. نهۆ ژی دێ هژمارەکا ڤان پەیڤ و بێژە و پەژنێن د کوکا خۆ دا لسەر بنەمایێ دەنگا هاتینە چێکرن، ئافراندن و نکراندن، ل دویف رێزبەندا پیتا رێزکەین و کورتی یەکێ لسەر خۆیا کەین، هەردو دیلیکتێن کرمانجییا ژێری و ژوری ب خۆڤە دگرن، پڕانییا وان ژی ژ باشور و باکور ورۆژئاڤانە.
(ئە)
– ئەح ئەح
دایك بۆ بچویکی دبێژیت دەما ل پیا ددانیت ژ بۆ هندێ دا کو ب ڕیت. دیسا دهێتە گۆتن ژبۆ هایدارکرنا بچویکی دەما هەول ددەت، تشتەکێ پیس بکەتە ددەڤێ خۆ دا. (لفظة تقال للطفل کي یتغوط، وکذلك تقال لتحذیره کي یتجنب الشیء القذر).
– ئەڕنی/ عەڕنی/ نەڕە
دەنگێ شێری یە دەما هێرس دبیت. بۆ مرۆڤا ژی دهێتە گۆتن؛ فلان کەس (ئەڕنی/ عەڕنی، نەڕەی شێر) واتە غەییدی، هێرس بوو، ئەنگری، عنڕی، عاجز بوو، عەسەبی بوو. ب شێوەزارێ سورانی دبێژن: (نەڕە)، (زئیر الأسد).
ئەی ی ی
ئەڤ دەنگە ل باکور دهێتە گۆتن، بۆ هایدارکرنا پەزی کو بەردەواميیێ بدەتە رێڤەچۆنێ نەراوەستیت. (صوت لحث الأغنام علی مواصلة السیر).
ئوخ/ ئوخوی
گۆتنەکا دەنگی یە دهێتە گۆتن دەما دلێ مرۆڤی ب تشتەکی خۆش دبیت، دەما تشتەك ب دلێ مرۆڤی ڤە بنویسیێت. (کلمة صوتیة تقال للإستطابة).
ئوخین
پەیڤەکا دەنگی یە بۆ تشتێ دلئێش دهێتە گۆتن. (یقال في حالة التحسر والتألم).
ئوووش
بۆ راوەستاندنا کەری دهێتە گۆتن. (صوت لإیقاف الحمار).
ئوشە وەرە/ بەڕە
بۆ هاندانا کەری دبێژن دا خۆش برێڤە بچيت. عەرەب دبێژن: (هورد)، (عورد). (یقال لحث الحمار للحرکة، للسیر).
ئوشت
دەنگێ دەربڕینا نەرازیبوونێ و تەمبیکرنا سەیە. ل باکور دبێژن. (صوت لزجر الکلاب).
ئۆهە
دەنگێ گازیکرن، لێخورین و راوەستاندنا چێلێ یە. (صوت لزجر الأبقار وإیقافها).
ئوهووو
دەنگێ دەربڕینا نەرازیبونێ یە، ژ کەسەکی، ژ تشتەکی. هەروەها ل باکور وەکی ئاڵاڤەکێ خاخی و چریسەتیێ یە، ماتمایی و سەرسورمانێ یە. (أداة زجر وإبداء إمتعاض من شخص أو شیء، أداة تحیر وتعجب).
ئو/ ئوھ/ ئاھ/ ئای/ ئووف/ ئوفت/ ئوی
ئاڵاڤێن دەنگینە یێن ئازارو ئێشانێ و نەخۆشیێ. أداة کتعبیر عن ألم وتوجع وحیرة.
ئیسك/ ترت
دەنگێ وی بایە ئەڤێ ب رێکا گەوریێ ژ هناڤا دەردکەڤیت. (صوت الهواء الخارج من الأمعاء عن طریق الفم. جشأ، تریع).
ئیق/ دیق
پەژنەکا دەنگی یە هنگێ دهێتە گۆتن، دەما کەسەك، دایك خۆ ل زاڕۆکی ڤەدشێریت و ژ نشکەکێڤە خۆ نیشا ددەت، ژ بۆ هندێ کەیفا وی بینیت و هەستا حەژێکرنێ بۆ دەرببڕیت. (لفظة صوتیة تقال عند التوجه للطفل بعد الإختباء تحببا ولتسلیته).
(ب)
بەهـ بەهـ/ قارە
دبێژنە دەنگێ بێچکا، کار و بەرخا. (قارە) ب سۆرانی دبێژن. (ثغاء الحملان).
بار بار/ بارا بار
(بار بار/ بارا بار)ا پەزی یە، دەنگێ پەزی یە. (صوت ثغاء الغنم).
باڵباڵ/ بەعاندن
باڵباڵا میها. دەنگێ میها. ل باکور دهێتە گۆتن. بەعاندن ب شێوەزارێ سۆرانی دهێتە گۆتن. (ثغاء الغنم).
بڕبڕ
بڕبڕا پرێمزی یا دهێت. دەنگێ پرێمزی یە، ل ساڵێن بەری شێستا و هەتا ساڵێن هەشتێیا دو جوڕێن پرێمزا ل باشور دهاتنە ب کارئینان، دەنگەکێ نەخۆش ژێ دهات. (ئەو چ بڕبڕا پرێمزی یە)، ئانکو چ قەرەبالغه، وەکو پەژن، ئیدیۆم جارا دهاتە ب کارئینان، نوکە کێم دبێژن، یان هەر نەمایە. وێ گاڤێ دهێتە گۆتن وەختێ ل جهەکی دبیتە هەرا و شەمەتە و کەس د یێ نەگەهیت.
پرمه/ پرته/ پڵخه
ب دیالیکتا سۆرانی دبێژنە دەنگێ شکاندنا تشتی. (أصوات الکسر).
بڕمبڕم
بڕمبڕما حێشترێ یە. ئانکو یا دەنگێ خۆ یێ زڤر دەرتێخیت. بۆ هەمی دەنگێن زڤر ب گشتی ل باکور دهێتە گۆتن. (رغاء: صوت الإبل وما شابهها من الأصوات الخشنة).
بڤبڤ/ بزەبز/ گژە/ گیڤە/ گڤه/ گیزە/ ووزە
(بڤبڤا/ بزەبزا مێشایە). بۆ دەنگێ مێشا، مێشوولا دبێژن. بۆ مێشا هنگڤینی ژی ل باکور دبێژن: (بزەبز). پێنجێن دویماهیێ ب شێوەزارێ سۆرانی دبێژن. (أزیز الذباب، ویقال أیضآ للنحل).
بڤ (پڤ(/ گیزە گیز
ل باکور دبێژنە دەنگێ تڕێ، ل باشور دبێژنێ (پڤ). هەروەها ل باکور دبێژنە دەنگێ گۆرگی و دەنگێ تەقەیێن تڤەنگێ ژی: (بڤ). ل رۆژهەڵات دبێژنە بڤبڤا مێشا هنگڤینی؛ (گیزە گیز).
بلە بل
ل باکور دبێژنە دەنگێ عەلۆکی، عەلی شیشی. (صوت الدیك الرومي).
بلقبلق/ بقبق/ قلپەقلپ
دەنگێ ئاڤێ یە. (صوت بقبقة الماء).
بۆر بۆر
دبێژنە دەنگێ گای. (خوار الثور).
بۆڕ بۆڕ
(بۆڕ بۆڕا فلانی یە). ئانکو فەرەشییا، دلێ وی رابو، هڵاڤێت. (أخرج بتکلف ما في معدته، تقیأ).
بۆڕین/ بۆرەبۆڕ/ دەکرمێنێت/ دەبۆڕێنێت/ دەبۆڵێنێت/ دەنەڕینیت
دبێژنە دەنگێ هرچێ. چارێن داویێ ب شێوەزارێ سورانی دهێنە گۆتن. (قهقاع: أصوات الدب).
بۆق بۆق
بۆ دەنگێ قەرەبالغێ دهێتە گۆتن، هەروەها بۆ دەنگێ نێری و بەرانی ژی دهێتە گۆتن، نەخاسمە د وەرزێ گۆهنێلێ دا. (صوت الهیاج، وتطلق أیضا علی صوت الأکباش والتیوس في موسم اللقاح).
(پ)
پەق/ پەقین
دەنگێ پەقینا تشتەکی هاتیە. (صوت إنفجار).
پەقیشك
بەحسێ پەقیشکێن ئاڤێ یە.
پەقپەقۆشك
دبێژنە وان یاریێن زاڕۆکا ئەڤێن دپەقن دەنگ ژێ دهێت.
پخ!
بۆ ترساندنا کەسەکی ژ خافلەتیڤە دهێتە گۆتن. دیسا بۆ هایدارکرنا زاڕۆی ل باکور دهێتە گۆتن، دەما تشتەکی دکەتە ددەڤێ خۆ دا، ل باشور دبێژنە: (کخ/ کخە). (لفظة للتخویف، وکذلك لتحذیر الطفل في حالة إلتقاط شیء مؤذي ومحاولة وضعه في الفم).
پخێنا وی یە
پخێنا فلانی یە، ئانکو یێ نڤستی یە، های ژ بایێ دنیایێ نینە. (نائم).
پڕپڕا…
پڕپڕا کەوایە. دەنگێ فڕینا کەوایە.
پرت
بۆ دەنگێ فڕینا چویچکێ دبێژن. (چوك گۆ: پرت و فریا). (صوت طیران العصافیر).
پرخە پرخ/ مرخە مرخ (مرخاندن(
بۆ دەنگێ بەرازی دبێژن. بەراز (دەمرخینیت)، ب زاراڤێ سۆرانی دهێتە گۆتن. (خنخنة، قباع: أصوات الخنزیر).
پرخ پرخ/ پرخە پرخ/ خڕ خڕ
فلان کەس: گەلەك (پرخ پرخی یان پرخە پرخێ) دکەت، ئانکو ددەمێ نڤستنێ دا دەنگی دکەت، خڕخڕێ دکەت. (صوت الشخیر).
پرم پرم/ پرت پرت/ پڵت پڵت
دەنگێ ئاخفتنێ یە دبن لێڤلێڤکاڤە، کو یێ بەرامبەر چ تێنەگەهیت. ئەڤ هەردوکێن دویماهیێ ل دەڤەرا سلێمانیێ ل باشور دهێنە گۆتن.
پریق
کر پریق و ل بنێ گوهی دا. دەنگێ شەقێ یە، زلەهێ.
پریق/ پریق و هووڕ/ پریك و هووڕ/ تریق و هووڕ
دەنگێ پێکەنینەکا بەرزە، قاقای بەرز. ل باشور د کرمانجییا ژێری دا سۆرانی دهێتە گۆتن. (صوت الضحك العالي).
پرق/ پرقین/ ترقێن
کەنیا بلند، کەنیا ب دەنگ. (قهقهة. صوت الضربة بالکف علی الوجه، سطرة).
پڕگژ
پەیڤەکا دەنگی یە بۆ هاندانا گای دبێژن، ژ بۆ هندێ ب کارێ گۆهنێلێ رابیت دگەل چێلێ. ل باکور دهێتە گۆتن. (کلمة صوتیة تقال لحث الثور علی النزو، الوطیء).
پژمە/ بێهنژك
بۆ دەنگێ بێهنژکێ دبێژن. یا ئێکێ سۆرانی یە. (عطسة).
پس پست/ پش پشت
پەیڤێن دەنگینە بۆ پاشڤەبرن و دەرکرنا پشیکێ ل باکور دهێتە گۆتن. (لفظة لزجر القطة وطردها).
پستە پست
ل باکور بۆ دەنگێ ژویژی دبێژن. (صوت القنفذ).
پست پست/ بزت بزت
بۆ شێلکا تفەنگێ دبێژن. (جەگەرخوین ی بکارئینایە). (صوت لعلعة الرصاص).
پش پش پش/ پشتە/ پشت
بۆ گازیکرنا کێتکێ، پشیکێ دهێتە گۆتن، دا بهێن تشتەکی ب خۆت. هۆزا شکاکا دبێژن: (پشتە)، ل دەڤەرا عەفرینێ ل رۆژئاڤا دبێژن: (پشت). عەرەب دبێژن: (نونونوش). (صوت لمنادات القطة ودعوتها لأکل شیء).
پلچ
ل باکور و رۆژئاڤا بۆ دەنگێ پەقینا کولکێ دبێژن. (صوت إنفجار الدمل).
پنگ پنگ
دگەل خۆ دئاخڤیت، تشتەکی ب دەنگەکێ نزم دبێژیت کەس تێناگەهیت کا چ دبێژیت، ئاخفتنێ وەسا ژ قڕکا خۆ دەردئێخیت، دێ بێژی قاتی دەنگێ وی یێ کەتی یە. ل باکور ورۆژئاڤا دهێتە گۆتن. (همهمة، غمغمة).
پوخپوخ
دبێژنە دەنگێ حێشتر بەرددەت، نەمازە دەما دعنڕیت، دخەییدیت، دئەنگریت. (جعجعة الجمل حین یغضب، یحتج لسوء معاملته).
پوو پوو/ پووك/ تووك
دبێژنە دەنگێ (پەپیکێ/ پەپوكێ/ تەیرکێ سلێمان پێغەمبەری) کو باهرا پتر ب شەڤ دخوینیت. (یقال لصوت الهدهد).
پوور پوور
پەیڤەکا دەنگی یە بۆ گازیکرنا پەزی ل باکور دهێتە گۆتن. (لفظة صوتیة لإستدعاء الخروف).
پهپهـ
دەنگێ غەییدین و هێرس بونێ یە. (بارام خەییدی یە (پهپهـ) ژێ تێ). جەگەرخوینی ب کارئینایە. (صوت الغضب).
پیرك
بۆ دەنگێ نێری دهێتە گۆتن. (صوت یأتي من ذکر الماعز، التیس).
(ت)
تەپ و تۆ
دەنگێ کەتنا سەر عەردی یە. ل باشور، سلێمانیێ دهیتە گۆتن. (صوت السقوط علی الأرض).
تەپ تەپ
هەم بۆ دەنگێ دل لێدانێ، هەم ژی بۆ دەنگێ پیا و ڤەقوتانێ ب پیا دهێتە گۆتن. (صوت دقات القلب)، صوت وقع الأقدام.
تەپ رەپ
دەنگێ ڤەقوتانا پیا یان رێڤەچۆنێ لسەر بانی. (صوت ضرب أو وقع الأقدام فوق سطح الدار).
تەپە/ تەپك
ئانکو گۆوا یاریکرنێ، ژ دەنگێ لێدانێ هاتیە. تەپەك لێدا. (کرة).
تەپەك
تەپەك لێدا، (ضربة خفیفة بکف). تەپەکا ئاڤێ هاڤێتە چاڤێن خۆ. (غسل وجهه بکف من الماء).
تەپین/ تۆپپێن
تەپین ژێ هات، بۆ تشتەکێ کو دکەڤیت دبێژن. (صوت سقوط الشیء). ل عەردی دا تۆپپێن ژێ ئینا. (طرحه أرضا محدثا صوتا).
تەپشاند
ئانکو گڤاشتە سەرك، د ناڤكدا بر. (کبس).
تەپ کر
هاویش کر، بێدەنگ کر، مت کر، ب عەردیڤە مەڵساند. (أسکتە، أرکعه).
تەخ/ تەخ تەخ/ تاخ/ تاخ تاخ
پەیڤێن دەنگینه یێ کو دبێژنە چێلا، ئانکو بزڤڕە. (تەخ چێلەکێ)، (تەخ بەلەکۆ)، (تەخ ببە لۆ). ل هندەك دەڤەرا دبێژن: (تاخ)، (تاخ تاخ). (کلمة صوتیة تقال للأبقار بمعنی إرجع).
تەس تەس
ل باکور دبێژنە دەوارا ژ بۆ هندێ پاشپاشکی بچیت. (صوت تقال لحیوانات الحقل للتراجع إلی الخلف).
تەقە/ تەقیا/ تەقین
دەنگێ هاڤێتنا تڤەنگا. (إطلاق أعیرة ناریة، صوت إنفجار).
تەقتەق/ تەقاندن
دەنگێ قوتانا دەرگەهی یە. هەروەها کورد بۆ وی دەنگی دبێژن، یێ کو پەرندەیێ لەگلەگە ژ دومێ خۆ دئینیت، دەما یێ سەری و یێ بنی لێکددەت، تەقتەقێ ژێ دئینیت. پەژنەکا کوردی لسەر ڤێ هەیە دبێژیت: (عەمرێ لەگلەگ بوری ب تەقتەق). (صوت طرق الباب، صوت منقار اللقلق (اللقلقه).
تەق/ رەق/ ترەنگ
بۆ دەنگێ قوتانا ئاسنی دهێتە گۆتن. (صوت الطرق علی الحدید).
تەق و رەق
دەنگێ حەشامەتێ و قەرەبالغێ یە، هەرایە. (ضوضاء، جلبه).
تەك
شڤان ب ڤێ پەیڤا دەنگی گازی نێری دکەت، دەما ژێ دخەییدیت لێ دکەتە قێڕی. ل باکور دهێتە گۆتن. (لفظة لزجر التیس).
تەو تەو/ تو تو/ تاوتاو
تەویکە دبێژنە سترانبێژا ئانکو دەست خۆش، دەنگ ل دنێ بی، عافەرین، تو گەلەك خۆشێ دبێژی. (کلمة صوتیة للإستحسان تقال تشجیعا للمغنین أثناء أدائهم للأغاني).
تەرپ/ ترەپ ترەپ
بۆ دەنگێ پیا دهێتە گۆتن. هەروەها بۆ دەنگێ کەتنا مرۆڤا ژی دبێژن) (ترەپ و کەت). (صوت سقوط الشیء أو الإنسان).
ترچ – زرچ
(تڕچ و کەت، زڕچ و مر). ب واتەیا ئێکسەر، دەملدەست. ئەڤ پەژنە ب چیڕۆکا خۆڤە ل جهەکێ دی د ڤێ پرتووکێ دا هاتیە.
تریقه/ تۆقە
ب شێوەزارێ سۆرانی دبێژنە دەنگێ کەتنا تشتەکی قورس. (صوت وقوع شیء ثقیل).
تڤ تڤا
تڤ تڤا مێشا/ پێشیایە – ب قەلەوکرنا تیپا ت-. (صوت البعوض، الذباب).
تڤ تڤ
ئەو دەنگە یێ کو دبێژنە دەنگێ ئامیرێن مەزیقێ یێن ب پەردە (الآلات الوتریة). هەروەها بۆ وی دەنگی دبێژن یێ کو ژ گوهی دهێت (الصوت الصادر من الآلات الموسیقیة الوتریة، طنین الأذن).
تڤێن
تڤێنا بەرکانە. بۆ دەنگێ گوللەیێن تڤەنگێ دهێتە گۆتن، دەما دسەر سەرێ مرۆڤی ڕا دچن. (صوت لعلعة الرصاص).
ترك
گۆ: (ترك و شکەست). دەنگێ شکەستنا ئامانێ شیشەیە، لکەی، یان یێ ئامیرەکی. (صوت کسر الإناء).
تکە تك
بۆ دەنگێ هاڤێتنا گوللە یێن تڤەنگێ دبێژن. (صوت الإطلاقات الناریة).
تك تك/ قوت قوت/ تەپ تەپ
تك تکا/ قوت قوتا/ تەپ تەپا دلێ وی یە. دبێژنە دەنگێ دلی. (صوت ضربات القلب).
تلیلی/ لیرە/ لیرین/ لێرین/لێلاندن/ لیلان
دهەلکەفتنێن خۆشیا دا ب تایبەتی ژن ڤی دەنگی ژ گەوریا خۆ دەرتێخن، ب هاریکارییا لڤینا ئەزمانی بەرژێر و بەرژۆر، دگەل لڤاندنا تلێن دەستی. (صوت تخرجه النساء من فمهن في أوقات الفرح والمناسبات بواسطة تحریك اللسان للأعلی والأسفل. في العراق تسمی هلهوله، و باللهجة المصریة زغروتە، وفي لبنان زغلوطة).
تن/ رن/ رنگ/ تنگ/ چنگ/ شنگ
ئەڤە هەمی بۆ دەنگێ لێدانا زەنگلێ، ناقوسێ دهێنە گۆتن. (صوت الجرس و صوت الناقوس).
تنگ/ درنگ
بۆ دەنگێ ئاڵاڤێ کویرنجی دبێژن، دەما دداوەشینیتە هریێ یان پەمبی. (دوي آلة الحلج).
تنگتنگ/ ترنگ
دبێژنە دەنگێ ئامیرێن مەزیقێ، نەخاسمە ئامیرێن تێلە، پەردە. (صوت الآلات الموسیقیة لاسیما الوتریة منها).
تۆپپێن/ تەپپێن/ دۆمبێن/ درۆمبێن
بۆ دەنگێ کەتنا مرۆڤی یان یا تشتەکێ مەزن دهێتە گۆتن. (صوت سقوط الإنسان أو شیء بحجم کبیر).
توتە/ ول/ وری/ تودە/ تود/ تد/ دی دی/ قەدی
ب ڤی دەنگی ل سەی دخوڕن، دەرتێخن و ژ وان دەردۆرا ددنە پاش. ئەڤ هەر چارێن دویماهیێ ل رۆژئاڤا دهێنە گۆتن. عەرەب دبێژن: (قدي)، (قدی یا وەل)، (جر). (کلمة صوتیة لزجرالکلاب وطرده).
توخەتوخ
ل باکوور ل دەڤەرا ئەرخەنێ دبێژنە دەنگێ مریشکێ بەری هێکێ بکەت. (صوت الدجاج قبل وضع البیض).
تورتوری
دبێژنە کەسێ ئاریشە دئاخفتنێ دا هەین، نەشێت ب دروستی وەکو پێدڤی، وەکو مرۆڤێ ئەزمان دروست باخڤیت. ئەڤە ژی ژ دەنگی هاتیە، چنکی کەسێ تورتوری گەلەك پیتا “ت” ب کار دئینیت. (تأتأة).
تی تی تی/ توتوتو
دەنگێ گازیکرنا مریشکایە بۆ تۆمکی. عەرەب دبێژن: (کوت کوت کوت). (صوت منادات الدجاج للأکل).
تیت
دبێژنە دەنگێ بوریزانێ، هەروەها دبێژنە دەنگێ هۆڕنا ترۆمبێلێ. (طیط، صوت البوق، وکذلك یطلق علی المنبه الصوتي للسیارة).
تیر تیر
تیر تیرا بۆڕیزانێ گۆهێن مە برن. بۆ دەنگێ بۆڕیزانێ دبێژن. (صوت البوق).
تیق تیق/ تیق لیق/ تیقەلیق/ تیقەتیق/ قاقای پێکەنین
دەنگێ کەنیا ب دەنگێ بلندە. (صوت الضحك بصوت عالي).
(د)
دەهدەھ
پەیڤەکا دەنگی یە بۆ هاژۆتنا ماهینێ دهێتە گۆتن. ل باکور دبێژن. (لفظة صوتیة تستعمل لحث الفرس علی السیر).
درنگێن/ تۆپێن/ درۆمبێن
بۆ کەتنا مرۆڤا دبێژن. (صوت سقوط الإنسان علی الأرض).
(ج)
جغ/ جغ جغ/ گچ گچ
دبێژنە بچویکێ سەوالا، تەرش وکه‌والی و دەوارا. (جغ جغ د ماڵا فلان کەسی دا نەمایە)، ئانکو ب جارەکێ تاڵان بوویە، پەریشان و بەلنگاز بوویە. ل باکورو رۆژهەلات دهێتە گۆتن. (أصوات تقال حین إطلاق صغار الماشیة).
(چ)
چەق چەق/ چەقچەقۆك/ چەقماق/ چەقلماست
دەنگێ چەقچەقۆکێ یە، چەقچەقوك دارکەکێ بچویکە ب گەوریا ئاشیڤە گرێددەن، دا کو دەخل و دان لب لب بهێتە خوارێ. ئەو دارك دەما ب بەرێ ئاشی دکەڤیت چەق چەق ژێ دهێت، لەوما ناڤێ وی کرینە چەقچەقۆك. کوردا پەندەك لسەر چەقچوقۆکێ هەیە دبێژیت: (ئاش چۆ ب دویڤ چەقچەقۆکێ کەتی یە). چەقماق؛ بۆ چەقماقا جگارە بەردانێ دبێژن، هەروەها بۆ چەقماقا تڤەنگێ ژی دهێتە گۆتن. چەقلماست ژ دەنگێ شەقاندن و تێکڤەدانا ئاڤێ و ماستی بۆ چێکرنا دەوی دبێژن، ئانکو دەو، ئاڤە ماست، ماست ئاو. (أصوات القدح، الخفق).
چەقچەقاند
بۆ لێگدانا دو بەرا دبێژن. (الصوت الناجم عن إحتکاك حجرین).
چەڵپین
دبێژنە وی دەنگێ ماسی ژ ئاڤێ دئینیت. (صوت ضربات السمك في الماء).
چەقێن/ شەقێن/ چەقیا/ شەقیا
بۆ دەنگێ بەرکێ تڤەنگێ دهێتە گۆتن. (صوت إطلاق الرصاصة).
چەو چەو/ شەو شەو/ پست پست/ پستی
واتە تشتەکێ چێبووی، قەومی، خەلك ژ نەوێران ب بێدەنگی یێ بەڵاڤ دکەن، دکەنە دگوهێ ئێك و دو دا. (کنایة عن الوشوشه).
چەچەوك/ چەچەو/ عویز عویز
بۆ دەنگێ کویچکێ سەی دبێژن، دیسا بۆ دەنگێ تێشکێن گەلەك جانەوەرێن دی ژی (چەوچەوك/چەچەو) دهێتە ب کار ئینان. چەچەو ل باکور و رۆژهەلات دهێتە گۆتن. (یقال لصوت صغار الکلاب وکذلك صغار الحیوانات الأخری).
چرەق/ قرچ/ چق
بۆ دەنگێ شکەستنا تشتی دهێتە گۆتن. دەنگێ ڤان شکەستنا ژ دەنگێ (تك) بهێزترە. (أصوات الکسر).
چڕچڕك
ناڤێ کێزەکا ناڤدارا ب دەنگێ خۆ. ب دەنگێ خۆ هاتیە ناڤ کرن، ژ بەرکو هەمی دەما ب شەڤ و رۆژ چڕچڕێ دکەت. (حشرة الزيز).
چڕچڕین/ چیڕچیڕ/ چیڕەچیڕ/ چیزەچیز
دبێژنە دەنگێ چڕچڕکێ. (صوت نوع من أنواع حشرة الزيز).
چپ چپ/ چکە/ چرقه/ چیره
بۆ دەنگێ دڵۆپا دهێتە گۆتن. (صوت قطرات الماء. عەرەب دبێژن: هەرسێکێن داویێ ب سۆرانی دهێنە گۆتن. (ناگوط. سقوط الماء علی شکل قطرات).
چغ چغ/ / چغا چغ/ چغە چغ/ چفتە چفت/ چڤچڤ/ چێرە/ چریوە/ جیکە
دبێژنە دەنگێ چیکا، چویچکا ب شێوەکێ گشتی. هەرسێکێن داویێ ب شێوەزارێ سۆرانی دهێنە گۆتن. (شقشقة العصافیر).
چڕ
بۆ دەنگێ شیری دبێژن هەکو پەزی، بزنی، چێلێ ددۆشن، (چڕا شیری). (صوت الحلیب لدی خروجه من درة الحیوانات اللبونة أثناء الحلب).
چڕ چڕ/ چڕیا/ چڕاند/ چڕین/ چڕێن/ چڕاندن
بۆ دڕاندنا،قەتاندنا، بڕینا کاغەزێ و پاتەی دبێژن. واتەیەکا دی ژی ل باکورو رۆژئاڤا ددەت. فلان کەس مرۆڤەکێ (چڕچڕەیە)، ئانکو ئاخفتنێن بێ واتە نەبنه جهـ دبێژیت. (صوت قص الورق والقماش، حکي فاضي، کلام فارغ).
چرك چرك
بۆ دەنگێ دەمژمێرێ دهێتە گۆتن. چك چك ژی دبێژن. (صوت عقارب الساعة).
چرنگ
بۆ دەنگێ تەبلیك، کەفچك و پەیالا دبێژن. دیسا بۆ دەنگێ د گوهی دا ژی دهێتە گۆتن؛ (چرنگێنا دگوهێ من دا)، (چرنگێن ژ بن گوهێ وی ئینا)، واتە زلەهەك لێدا. (صوت الأطباق، طنین).
چریق/ شریق/ چرەق/ پرەق
دەنگێ قوتانێ یە، لێدانێ ب تایبەتی شەقێن دەستی. (أصوات الضرب).
چزێن/ چز
بۆ دەنگێ میزتنێ دهێتە گۆتن. (صوت التبول).
چزك/ ڤزك
چزکا ئاڤێ، هندەك بۆ میزتنێ ژی دبێژن: (چزکا خۆ هاڤێت)، (چز میز). (رش خفیف، قذف).
چڤ چڤ/ تڤێن
(چڤ چڤا/ تڤێنا بەرکایە دسەر سەرێ مەڕا دچن). ئانکو دەنگێ بەرکێن تڤەنگێ یە. (أزیز، لعلعة، صوت الرصاص).
چڤتە چڤت/ چیقە چیق/ زیقاندن/ چربواندن/ چەهچەهـ
دبێژنە دەنگێ باڵندە و جڤیکا. هەرسێکێن داویێ ب شێوەزارێ سۆرانی دهێنە گۆتن. (صوت الطیور والعصافیر).
چقچق/ قچقچ/ قرچ قرچ
بۆ دەنگێ روینی دهێتە گۆتن، دەما تشتەكی تیدا دقەلینن. (صوت قلي الدهن).
چکچکان
ل هندەك دەڤەرێن باکور دبێژنە دارکۆکەی چکچکان، ژ دەنگێ چكچکا نیکلی هاتیە. (طیر نقار الخشب).
چك چك
چکچکەك ڤ بەر گوهی کەت، یان چکچکەك هاتە گوها. ئانکو تشتەك بهیست بەلێ نەیێ پشتڕاستە، ژ بەرکو ژێدەرێن جهێ باوەریێ هێژ ب وی تشتی نەئاخفتینە، هێژ چ بەلی نەکرینە. هەروەها چك چك بۆ دەنگێ دەمژمێرێ و مەشینا ژی دهێتە گۆتن. (صوت الساعة والمکائن، وشوشة: همس بعضهم إلی بعض).
چکاچەك
دبێژنە دەنگێ ئاسنا. (صوت المعادن).
چنگ/ چرنگ/ چنگل/ جنجل
دەنگێ کەتنا کەرستەیێن ئاسنی، مسی، رساسی و زێڕو زیڤی ب عەردێ یان جهەکێ رەق. (کلمات صوتیە لوقوع المعادن علی مکان صلب، کالذهب، الفضة، الرصاص، رنین، طنین).
چوو/ چوو هەی
ڤان هەردو پەیڤێن دەنگی بۆ هاژۆتنا کەری ل باکور دبێژن، ل باشور ل دەڤەرا بادینا دبێژن: (ئوشەوەرە) یان (بەڕە). (صوت لحث الحمار أو البغل علی السیر).
چوز
دەنگەکە ژ هناڤێن مرۆڤی دهێت، نیشانا برسێ یە، چوز چوز ژ زکێ من تێ. ل باکورو رۆژئاڤا دهێتە گۆتن. (صوت البطن، صوت یدل علی الجوع).
چووچە
ڤێ پەیڤێ ژی بۆ بەرێکرنا، هاژۆتنا چێلا، گاڕەشا دبێژن. (صوت لحث الأبقار علی السیر وتحذیرهم من التوقف).
چیپ چیپ/ چیك چیك/ لوب لوب
چیڕدرێژکرنە، پت پت و سوحبەت درێژ کرن و مەزن کرنە. فلان کەس گەلەك (چیپ چیپێ دکەت) یان گەلەك چیك چیکێ/ لوب لوبێ دکەت). ئەڤێن دوماهیکێ ل باکورو رۆژئاڤا دهێنە گۆتن. (کنایة عن التذمر والتشکي).
چیڕ چیڕ/ سیڕ سیڕ/ چیڕکە چیڕك
بۆ دەنگێ دەرگەی، چیڕ چیڕا یان سیڕسیڕا دەرگەی، تەختی، سکەملی دهێتە گۆتن. (چیڕ چیڕ) بۆ مرۆڤێن هەمی دەما دەڤ گازندە ژی دهێتە گۆتن؛ (ئەو چ چیڕ چیرە تو دکەی!)، یان (فلان کەس مرۆڤەکێ چیڕ درێژە). (صوت صریر الباب، الشباك، التخت (قریوله) أو الکرسي. الأولی تعني أیضا؛ التشکي والتذمر).
چیر/ زور/ زورین
دبێژنە دەنگێ رەوینا سەی، دەما ب سەلیقە درەویت و درێژ دکەت. ل باکورو رۆژئاڤا دهێنە گۆتن. (جواح الکلب الذي یتشائم منه الإنسان).
چیز
دبێژنە دەنگێ قەلێ، دیکلی و چڤیکا دەما ب شەڕ دچن، نیشانا شکەستنا چیزۆکە یێ کو دڕەڤیت، دشکێت، ژ مەیدانێ دڕەڤیت دبێژنێ دیکلێ چیزچیزۆك. بۆ مرۆڤا ژی دهێتە گۆتن: (چیز) کر. (إنهزامي، هزمه)..
چیڤ چیڤ
چیڤ چیڤا مریشکا یە، یان چیڤ چیڤا چوکایە. بۆ دەنگێ مریشکا و چویچکا ل باکور ورۆژئاڤا دهێتە گۆتن. (صوت الدجاج وفروخ الطیور). (جەگەرخوین، فەرهەنگا کوردی هژمار 2، چاپخانا إرشاد، بەغدا 1962).
* ئەڤ بابەتە پشکەکە ژ فەرهەنگا: (گولگەشتا زمانی) کو ئامادەیە بۆ چاپێ، ژێدەرێن ڤی بابەتی ژی د پرتووکێ دا هاتینە دەستنیشان کرن، لەو مە ل ڤێرێ نەداناینە.
