گرفتا ئاڤێ ل جیهانێ و گرنگیيا ئابۆرییا ئاسایشا ئاڤێ ل هەرێما كوردستانێ
د. هاشم زێباری
پرۆفیسۆرێ یاریدەر ل كولیژا كارگێڕی وئابۆری ـ زانكۆیا زاخۆ
بۆ ماوێ چەندین سالە، ڤەكولەر و شارەزایێن سیاسی ـ ئابۆری ئاماژێ دكەنە پەیدابوونا ناكوكیێن هەرێمایەتی ل سەر ئاڤێ نەخاسمە دناڤبەرا ئەو وەلاتێن كو رویبارێن ئاڤێ یێن هەڤپشك هەنە، سەرەرای هەبوونا بنەما ورێسایێن نێڤ دەولەتی بو رێكخستنا مافێن هەر وەلاتەكی، لێ كێم وەلاتان پێگریی پێ كریە.
| ل دیف ئامارێن نەتەوەیێن ئێكگرتی ئاڤا پاقژ بۆ ڤەخارنێ وپێداویستێن رۆژانە دكێم بوونێ دایە و ل دویف پێشبینیان ل سالا 2030 ب رێژەیا (40%) یا ئاڤا سەر زەڤی ب بەراوەرد ب پێدڤێن خەلكی دێ كێم بیت. |
بێگومان ئەگەر ل رەوشا دابەشكرنا ئاڤێ ل سەر رۆیێ ئەردی بنێرین دێ دیار بیت كو كێشە د هەبوون ونەبوونا ئاڤێ دا نینە، بەلكو ب نەرێكیا رێڤەبرنێ دایە، و(77%) ئەردێ جیهانێ ژ دەڤەرێن ئاڤی پێك دئێت ، وبتنێ (23%) ئەرد یێ هشكانیە، لێ گەفا هەرە مەزن ئەڤەیە كو ئەڤ هەمی ئاڤە ب كێر ڤەخارنێ نائێت، چونكە (97%) پێك دئێت ژ ئاڤا سویر یا دەریا وزەریایان، وتنێ (3%) ئاڤا جیهانێ یا شرینە. ل دیف ئامارێن نەتەوەیێن ئێكگرتی ئاڤا پاقژ بۆ ڤەخارنێ وپێداویستێن رۆژانە دكێم بوونێ دایە ل دویف پێشبینیان لسالا 2030 ب رێژەیا (40%) یا ئاڤا سەر زەڤی ب بەراوەرد ب پێدڤێن خەلكی دێ كێم بیت. هەتا ژ لایێ جوگرافی ژی ڤە نە یەكسانیەكا مەزن هەیە ددابەشبوونا ئاڤێ دا ل هەرێم وكێشوەران ب بەراوەردی دگەل رێژەیا سەرژمارا مرۆڤان، بو نموونە كێشوەرا ئاسیا خودانا (60%) ژ ئاڤا جیهانێ ورێژەیا سەرژمارا وێ (26%) ژ سەرجەم سەرژمارا جیهانێیه، ل بەرامبەر (26%) بو كێشوەرا ئەمریكا باشوور كو بتنێ (6%) ژ سەرجەمێ رێژەیا سەرژمارا جیهانێ پێك دئینن، وهەتا جیاوازی ژی هەیە د ناڤبەرا وەلاتێن پێشكەفتی ویێن پاشكەفتی دا سەبارەت شێوەیێن بكارئینانا ئاڤێ.
بنێرە خشتەیا ل خارێ: ب كارئینانا ئاڤێ ل وه‌لاتێن پێشكه‌فتی و ژنوی پێگه‌هشتی ل دویف سیكته‌ران
هەرێما كوردستانێ یا دەولەمەندە ب ژێدەرێن ئاڤێ، لێ كێشە ل ئیدارەدان وبكارئینانا ڤێ سامانی دایە كو حكومەتێ هیچ پلانەكا ستراتیژی نینە سەرەرایی هەمی ئەو ئامارێن كو ڤێ گرنگیێ نیشانددەن، بۆ نموونە:
ـ رێژەیا سالانە یا ئاڤا نۆی بوویەڤە ل هەرێما كوردستانێ دگەهیتە پتر ژ (24) ملیار م3.
ـ رێژەیا سالانە یا داهاتێن ئاڤێ یا رویبارێن هەرێما كوردستانێ، نموونە رویبارێ دیجلە 36.3 ملیار م3.
ـ (42.3%) یا داهاتێن ئاڤێ یێن رویبارێ دیجلە ەهیمنلا ئازا ڤی رویباری دكەڤیتە دەرڤەی هەرێما كوردستانێ.
ـ دابەشكرنا جوگرافیانە یا باران بارینێ ل هەرێما كوردستانێ سالانە ل ناڤبەرا (200 ـ 1250) ملمایه.
ـ رێژەیا باران بارینێ ل دەڤەرێن چیایی (979) ملم.
ـ رێژەیا باران بارینێ ل دەڤەرێن نیمچە چیایی (331) ملم.
ـ رێژەیا باران بارینێ ل دەڤەرێن چیایی ودەشتێن چیایی (739) ملم.
| هەرێما كوردستانێ یا دەولەمەندە ب ژێدەرێن ئاڤێ، لێ كێشە ل ئیدارەدان وبكارئینانا ڤێ سامانی دایە كو حكومەتێ هیچ پلانەكا ستراتیژی نینە. |
بابەتێ ئاسایشا ئاڤێ سەبارەت هەرێما كوردستانێ زۆر یێ گرنگە كو رەنگە ل ڤی سەردەمی دا كاریگەریێن وێ ل بەرچاڤ نابن چونكە ئەو سیاسەتا ئابۆری یا كو هەرێما كوردستانێ پەیرەودكەت كو ب تنێ گرنگیێ ب سێكتەرێ نەفتێ ددەتن وهەموو سێكتەرێن دی یێن ئابۆری فەرامۆش كرینە وئابۆری یا وەلاتێن هەرێمی هەژموونا خوە هەیە ب سەر بازارێ هەرێمێ دا وسیاسەتا (اغراق) ێ ل بەرامبەر بازارێ مە بكاردئیین، دئەنجامدا بەرهەمێ ناڤخۆیی ب چ ئاوایەكێ نەشێتن ڕكابەریێ دگەل بەرهەمێ بیانی دا بكەتن، ب تەمامەتی ئەم بووینە بازارەكێ زۆر ئەرزان وبكاربەر.
ونە بتنێ هەرێما كوردستانێ، بەلكو عیراق هەمی یا رۆی ب رۆی گرفتا كێم بوونا ئاڤێ دبیتەڤە وكاریگەریەكا خراب هەبوویە ل سەر كەرتێ چاندنێ ل دەڤەرێن دەردورێ هەردوو رویبارێن دیجلە وفورات ل ناڤ ئاخا عیراقێ، ل دویف ئامارەكا عیراقێ ئەگەر پرۆژێن توركیا بو گرتنا ئاڤێ ب دوماهیك هاتن، عیراقێ دێ 40-45% ژ داهاتێن ئاڤێ ژدەستدەتن، هەروەسا 80% ئاڤ بو كەرتێ چاندنێ دئێتە تەرخان كرن یا كو پشت بەستنێ ب پشتەڤانی یا دەولەتێ دكەت.
ل دویف رەشنڤیسا نەخشەرێی یا وەزارەتا چاندنێ وژێدەرێن ئاڤێ یا حكومەتا هەرێما كوردستانێ (2014 ـ 2018)، یەدەكێ ئاڤا هەرێمێ (45) ملیار م3، ئاڤا سەر زەڤی (30) ملیار م3 ئاڤا ژێر زەڤی (5) ملیار م3، پێدڤی یا هەرێما كوردستانێ ب ئاڤێ (8) ملیار م3.
| وئاڤا كوردستانێ گەلەك زێدەترە ژ ئاڤا سعودیێ وئوردن وئیسرائیلێ، لێ ئەوان ئیدارەكرنەكا ب هێز هەیە بو رێڤەبرن وپاراستنا ئاڤێ. |
هەرێما كوردستانێ زێدەتر ژ پێدڤیێن خوە ئاڤ هەیە، لێ نەشیایە ئاڤەكا پێدڤی بو هاوڵاتیان دابین بكەت، لەورا هەرێما كوردستانێ قەیرانا ئاڤێ نینە لێ كێشە درێڤەبرنا ئاڤێ دا هەیە، وئاڤا كوردستانێ گەلەك زێدەترە ژ ئاڤا سعودیێ وئوردن وئیسرائیلێ لێ ئەوان ئیدارەكرنەكا ب هێز هەیە بو رێڤەبرن وپاراستنا ئاڤێ. لێ ژ بڵی گرفتا ئیداره‌كرنێ، گرنگترین گرفت پەیدابووینە ژ ئەنجامێ فاكتەرێن سرۆشتی ومرۆڤی كو بریتین ژ قولبوونا كاریگەریێن سیمایێن هشكبوون وژناڤچوونا ژێدەرێن ئاڤێ ونەمانا رێژا كەسكاتیێ یا كو رەنگڤەدانەكا نەرێنی هەبوویە ل سەر بارێ چاندنێ كو ئەم نەشیاینە سەردەریێ دگەل ئەڤان گۆراوان بكەین د گەل زێدەبوونا رێژەیا سەرژمارێ یا سالانە (2.8%)، كو هەمی ب هەڤرا دبیتە ئه‌گەرێ زێدەبوونا داخازیێ ل سەر پێدڤیێن ژیانێ وەكو ئاڤ، كارەبا، خوراك، گەشەپێدان، فێركرن، ساخلەمی، ڤەگوهاستن وگەشتیاری ..وهتد.
وژ لایێ هەبوونا بەنداڤێن ئاڤێ، هەرێم خودانا (17) بەنداڤێن ئاڤێ یە، ژ وانا ژی بەنداڤێن (دوكان ـ دەربەندیخان ـ دهوك) كو شیانێن ل خوەگرتنا (10) ملیار م3، و(20) بەنداڤێن نۆی دماوێ دروستكرنێ دانە لێ پرانیا وان ژ ئەگەرێ قەیرانا دارایی راوەستیاینە، ددەمەكێ دا هەرێما كوردستانێ پێدڤی بـ (15ـ20) ملیار م3 ژ ئاڤێ هەیە دگەل (350) بەنداڤێن مەزن ومام ناڤنجی وبچویك، ونوكە شیانێن كومكرنا ئاڤێ ژ لایێ بەنداڤێن هەرێمی ڤە تنێ (500)م 3 ومەترسیا سەرەكی ل سەر هەرێما كوردستانێ بریتی یە ژ ئاڤاكرنا بەنداڤان ژ لایێ هەر ئێك ژ توركیا وئیران ڤە.
| توركیا ژ لایێ خوڤە بو ماوێ پتر ژ بیست سالانە یا مژویلی دروستكرنا پرۆژەكێ مەزنە یێ ئاڤێ بناڤێ (GAP) یا كو ژ (22) بەنداڤا پێكدئێت، ژ وانا (14) بەنداڤ ل سەر رویبارێ فورات و(8) بەنداڤ ل سەر رویبارێ دیجلەنە. |
وسەرباری كو هەرێما كوردستانێ خودانا (20) ملیارم3 ژ ئاڤا سەر ئەردیه، لێ پشكەكا ڤێ ئاڤێ ژ دەرڤە دئێت ل باكوور ورۆژهەلاتێ كوردستانێ، توركیا وئیران ب چ ئاوایەكێ پابەند نابن ب پەیماننامە ورێككەفتنێن نێڤ دەولەتی ل دوور ئاڤا رویبارێن هەڤپشك. توركیا ژ لایێ خوڤە بو ماوێ پتر ژ بیست سالانە یا مژویلی دروستكرنا پرۆژەكێ مەزنە یێ ئاڤێ بناڤێ (GAP) یا كو ژ (22) بەنداڤا پێكدئێت ژ وانا (14) بەنداڤ ل سەر رویبارێ فورات و(8) بەنداڤ ل سەر رویبارێ دیجلەنە.
وئیران ژ لایێ خوڤە، كو دگەل چار رویبارێن سەرەكی یێن ئاڤا هەرێما كوردستانێ یا هەڤپشكە وەكو (زیێ مەزن وزیێ بچوك وسیوان وئەلوەن) ژ بڵی دروستكرنا بەنداڤا ل سەر ئەو رویبارێن دئێنە ناڤ هەرێما كوردستانێ دا، تۆنێلەكا مەزن ژی دروستكریە بو گۆهورینا رێورەوا ئاڤا رویبارێ سیروان یێ كو ب رێیا رۆژهەلاتێ كوردستانێ دگەهیتە ناڤا هەرێما كوردستانێ. هەروەسا دەست كریە ب ئاڤاكرنا بەنداڤەكێ ل سەر رویبارێ زابێ بچویك ل گۆندێ (كولسە) سەر ب باژێرێ سەردەشت ل كوردستانا ئیرانێ، ئەڤ بەنداڤە (20) كیلو مترا ژ سنورێ هەرێما كوردستانێ یێ دویرە، وبلنداهیا وێ تنێ (117) مترن، وئارمانجا وێ بەرهەمهێنانا (150) میگا واتێن كارەبێ یە، زێدەباری كومَكرنا ئاڤێ بۆ بكارئینانا وێ دبیاڤێ چاندنێ دا، بەری(11) سالان كار ل دروستكرنا ڤێ بەنداڤێ دا دئێتە كرن و رەنگە بو ماوێ دوو سالێن دی بكەڤیتە د كاری دا.
هەروەسا دەڤەرا (قەلادزێ) یا سەر ب پارێزگەها سلێمانیێ ڤە، پشبەستنێ ب ئاڤا رویبارێ زابێ بچویك دكەتن بو دابین كرنا (95%) ژ ئاڤا ڤەخارنێ، ودگەل برینا ئاڤا ڤی رویباری، قەیرانەكا تۆند یا ئاڤێ دێ بو دەڤەرا ئیدارا راپەرین وپشدەر دروست بیت و زیانێن مەزن دێ پەیدابن بۆ بەروبوومێ چاندنى وپرۆژێن ئاڤدێریێ وخودانكرنا ماسیان ژ ئەگەرێ ڤێ قەیرانێ ول دوماهیێ دێ بیته ئەگەرێ كێم بوونا (70%) یا ئاڤا بەنداڤا دوكان.
بێگومان ئەو پێشكەفتنا چێبووی ل هەرێما كوردستانێ ل سەر كیستێ ئاڤا بن ئەردی بوویە، لەورا دشیاندایە ئاڤا بن ئەردی بكەینە سامانەكێ نەتەوەیی، ل دویف ئاماران تا نوكە (67%) ئاڤا بن ئەردی یا هاتیە ب هەدەردان وزەعیكرن. بو نموونە پارێزگەها هەولێرێ پێدڤی بـ (1500) بیرێن ئاڤێ یە لێ هەتا نوكە (11) هزار بیر لێداینە، وسەرجەم بیرێن نە یاسایی هاتینە لێدان ل هەرێما كوردستانێ گەهشتینە (22560) بیرا
*/ پرۆڤیسۆرێ یاریدەر ل كولیژا كارگێری وئابۆری ـ زانكۆیا زاخو.
