دیوانا (تەڤنا ئەڤینێ) تەڤنێ عەشقەكا گڕگرتییە
محەمەد چەلكی
دەستپێك
نڤیسین ل سەر هەلبەستێ بۆ من ب زەحمەتترین تەخلیتێ نڤیسینێیە، ژ بلی سپەهیتی و رندی و كوبارییا وێ، مرۆڤی شیانێن هویربینین و هەستێن فیریایێن هەلبەستڤانی یێن خوە ل پشت پەیڤان دنهینن، هەلبەست ڤەلۆراندنا هەست، خەم، خەون، ژدەستدان، هیڤی، لێگەڕیان ل رحا مرۆڤێ یاخی، ئەوێ ب چۆل و بانییان كەفتی پێخەمەتی ڤەدیتنا دنیایەكا ئارام و پڕی كەسكاتی و دادپەروەری، ئەڤین، جوانیكرنا هەموو كەشەفرێتییان، رامكرنا رحا مرۆڤی ل گەل جوانی و هەڤسازییێ.
هەلبەست ئەو خانما پڕ رندا وێژەڤانیێیە یا هەموو رەخنەگر و فیلۆسۆفێن جیهانێ ماتمایی هشتین و نەشیاین ب سەر سڕ و نهێنییا وێ هەلببن، هەتا بوویە هەسرەت و كۆڤان د دلێ جان كوكتوی (1889-1963) دا و ب ژانڤە بێژیت: “هەلبەست ژ پێدڤیانە.. و ئاخ خوەزی من زانیبا بۆچی”(1).
| هەلبەست ئەو ئالاڤە یێ مرۆڤان هاوارا خوە بریە بەرعەرشێ وێ دا هەستتێن دیار و نەپەنێن پەنگیایێن خوە د هشێ وی دا پەنهان كرین، ب جوانترین پەیڤ بخەملینیت و كەلا دلێ خوە بنهینیت. |
هەلبەست ئەو ئالاڤە یێ مرۆڤان هاوارا خوە بریە بەرعەرشێ وێ دا هەستتێن دیار و نەپەنێن پەنگیایێن خوە د هشێ وی دا پەنهان كرین، ب جوانترین پەیڤ بخەملینیت و كەلا دلێ خوە بنهینیت، هەلبەست بوویە پشكەك ژ پێكهاتەیا گەود و هەستێن مرۆڤی و بوویە هەڤالجێمكا رحا وی. د ناڤ نەخش و پەیڤێن تەڤنێ هەلبەست خەملاندین دا چاخ و دەمێ هەلبەستڤان تێدا ژیای بۆ مرۆڤی دیار دبیت، ئەگەر چی مەرەما وی ئەو نەبیت ژی لێ هەستێن ڤەشارتی ب دزیكی هەلبەستڤانیڤە خوە دخشیننە ناڤ تەڤنێ هەلبەستێ هەروەكو هەلبەستڤانێ مەزنێ كورد مەلایێ جزیری (1567،1568- 1640) د هەلبەستا:( ژ ڕەعنا نێرگزێن تە) دا شیایە وی چاخێ پڕی شەڕ و جەنگ و نەخوەشی بۆ مە ڤەگوهێزیت، هەرچەندە مەرەما وی ئەو نەبوویە، بەلكو هەلبەستەكا دلشەواتا ئەڤینێ بڤەهینیت و كەلا دلێ خوە یێ گڕگرتی ب ئەڤینا سەلوایێ دابڕێژیت، جزیری دبێژیت:
ژ ڕەعنا نێرگزێن تەی مەست و خونریز
زەمان بوو عەهدێ جەنگ ئەنگێزێ جەنگیز
تە جانێ من دڤێت ئەی جانێ عالەم
ژ من بستینی ب لەعلێن خوەی شەكەر ریز(2)
گڕێ ئەڤینا ئەیهانێ دەمیر*
ل بەدەنا چیایێ ئاگری و ل سەرحەدا كانییا چاندا كوردی و سیمایێ كورداتییێ پاراستی، دەنگێ كەوڕوبادەكی ژ كووراتییا نالینێن بریندارێن سەرهلدانا ئاگری (1927-1930) و قەبخازییا سەركردێ كورد ئیحسان نوری پاشا، تەڤی مارشا نیشتیمانییا ئاگری دبیت:
| ئەیهان دەمیر ب گڕێ عەشقێ كەفتییە و هەموو گەهێن گەودێ وی ڤەگرتنە.. ئەڤینا ئەیهانی گڕێ ئەڤینا كوردستانێیە. |
ئاگری ئاگری تو ئاگر بووی
ل ناڤ كەتی سەر بلند بووی
ل سەر كوردستانێ چرا بووی
هلبە ئاگری هلبە ئاگری(3)
ئەو ژی ئەیهانێ دەمیرە.
ئەیهان دەمیر ب گڕێ عەشقێ كەفتییە و هەموو گەهێن گەودێ وی ڤەگرتنە، لێ نە عەشقا چاڤ بەلەك و بەژن نێرگزێن پوور هەلزی و گەردەن كێلێن سەرحەدی، وەك دهێتە زانین خانمێن سەرحەدی ب جانی و بەدەویا خوە دپێگۆتینە، لێ ئەو عەشقا دل و هەستێن ئەیهانی هنگافتین، نە بەدەوییا بەژن نارینێن سەرحەدینە، نە ژی ئەڤینەكا سنێلەتییە مینا تەڤیێن بارانێن بهاری بلەز دەرباز ببن، نەخێر ئەڤینا ئەیهانی گڕێ ئەڤینا كوردستانێیە، هەر چەندە باجا ئەڤینا وێ گرانە، دا مێزە بكەین كا ئەیهانێ دەمیر چەوان ل ئەڤینا خوە مێزە دكەت:
یارا من
هەموو كەسان هەیە یارەك
یارا من پیرۆز مبارەك
ل سەر ملێم بوویە بارەك
ئەز ڕادمووسم رۆژێ جارەك
ئاخ كوردستان، ئاخ كوردستان.
هەتا دگەهتە:
یارا من ناڤ دلێ بۆتان
شیرینە وەك زینا زێدان
چ بكم مایە ل بن دەستان
ب قوربان بە سەرێ ئەیهان
ئاخ كوردستان، ئاخ كوردستان (4)
گڕێ ئەڤینا دلێ ئەیهان گرتی هەتا وێڤەتر دچت، یێ ب گۆڕتر و گەشتر و بژانتر دكەڤت ب تایبەت هەكو دبینیت چیا، زۆزان، شێنی و هەیێن كوردستانێ ژ هێلا داگیركەرانڤە دهێتە شەوتاندن و ژناڤبرن، كەزەب لێ دشەوتە، ژ كزێنا شەواتێ پەیڤ دبارن لێ چ تۆڤ پەیڤ، پەیڤێن ژ كەسەر و حەسرەتان داگرتی ل وەلاتێ خوە مێزە دكەت و دبێژیت:
گەر تو نەبی، مال وێرانە
ل سەر من باهۆز تۆفانە
سێل دانینە سەر دلێ من
دبندە ئاگر دادانانە
…..
گەر تو نەبی، ئەز مریمە
ب رۆژ ب شەڤ شینگری مە
وەك سیابەند ل سەر خەجێ
خەمگینم ئەز، ب زووری مە
گەر تو هەبی ئەز ژیانم
گول و سوسن، دەشت زۆزانم
كەسكەسۆرم، دنەقشم
كولیلكا ناڤ كوردستانم (5)
كول و دەردێن دلێ ئەیهانی گەلەكن، ژ هەر پەیڤا هەلبەستەكێ سەرهاتییا مرۆڤێ كورد و ژانێن بندەستیێ و وێرانەیا وەلاتی ڤەدگێڕن، ب زمانەكێ سادە، سادە مینا ژانێن دلێ هەر مرۆڤەكێ كورد، سادە مینا بهار و خوەزایێ وەڵاتێ سەرحەدێ، سادە مینا دلێن دایكێن شەهیدێن كوردستانێ هەكو ب بەژن و بالا لاوێن خوە یێن شەهید دڤەلۆرینن، هەمان پەیڤن یێن ژ خامێ ئەیهانی دەررێژی سەر پەڕێن سپی دبن و هەمان خەمێ دڤەلۆرینیت، ڤەلۆراندنا ئەیهانی، ڤەلۆراندنا ژان و حەسرەتێن دلێ هەر كوردەكییە یێ مایە كورد و عەشقا كوردستانێ دل لێ خمخماندی، ئەیهان د هەلبەستا باخچێ دلێ من دا دبێژت:
د ناڤ باخچێ دلێ من دە، گول و گولچین شاخ ڤەدانە
بەیبوون نێرگز درەقسن، شالوول بلبل دەنگ دانە
د ناڤ باخچێ دلێ من دە، قیز بووكا رەوش گرێدانە
بەخت و مراز سەری دایە، كەتنە ملێ خۆرتانە
د ناڤ باخچێ دلێ من دە، گلیداخ، جودی، سیپانە
كەری سوری بێریڤانن، كوون و چیتێ كورمانجانە
تا دبێژت:
د ناڤ باخچێ دلێ من دە، بهار هات چوو زڤستانە،
ڤەگرتییە كەسك و سۆر زەر، وەك بەدەوییا كوردستانە(6)
زمانێ هەلبەستێن ئەیهانی
زمان شەنگستێ هەر دەقەك وێژەیییە، ئەو تێكستێن زمان نەیێ پەتی و فەرهەنگەكا زەنگین ژ پەیڤان نەبیت، تێكستێن هەژار و كێم تامن، مژار چەندا بالكێش و گرنگ بیت، نەشێت خاندەڤانی بۆ لایێ خوە بكێشیت. زەنگینی و ڕەنگ ڕەنگییا پەیڤان تێكستێ ب رەوش دئێخیت مینا باخچێن پر گول و گولزار بینەر و رێڤنگان بۆ لایێ خوە دكێشن و ب جوانی ل هەڤهاتییا باخچەی سەر سام و حێبەتی دمینن.
زەنگینییا زمانێ نڤیسەری شیانێن دەربڕینێ دەربارەی مژارێ ژ هەموو لایانڤە بهێز دئێخیت ژ بلی ستاتیكیا تێكستێ بۆ ئاستێن بلند دبەت، لەوان زمانێ نڤیسەری و زەنگینییا پاشخانا پەیڤێن وی ل جەم رەخنەگران و ڤەكۆلەرێن وێژەیی بوویە جهێ پویتەدانێ.
| هەلبەستڤان ئەیهان دەمیری خوە دویری زمانێ خەلكی نەكرییە و ئەو پەیڤ بكار ئینانە هەم د سادە و هەم پەتی یێن دەڤەرا سەرحەدێ. |
هەلبەستڤان ئەیهان دەمیری ئەڤ خالە ل بەر چاڤ گرتییە و خوە دویری زمانێ خەلكی نەكرییە و ئەو پەیڤ بكار ئینانە هەم د سادە و هەم پەتی یێن دەڤەرا سەرحەدێ. سەرحەد هەر ژ كەڤندا شەرگەها چاندا كوردی بوویە و سەر كاروانچیێ وێژەڤانیا سەرحەدێ ئەحمەدێ خانیێ هەردەم زیندی (1651-1706) و شالوولێ كوردستانێ فەقیێ تەیران (1590-1660) و هەتا دگەهیتە هۆمیرۆسێ كوردان عەبدالێ زەینێ و ٍشاكرۆی تەڤ خەلكێ ڤێ دەڤەرێ بوون. ژینگەها نڤیسەر تێدا مەزن دبیت باندۆرەكا هشی ل سەر دهێلیت كو د پاشەرۆژێ دا ئەو تەڤ هێدی هێدی د كار و كریار و سەردەری دگەل دورهێلێ وی دیار و رەنگڤە ددن، راست هاتیە گۆتن: “نڤیسەر خودیكا سەردەمێ خوەیە و نكاریت ژ سەردەمێ خوە ڤاڕێ ببیت”.
ژینگەها ئەیهان لێ مەزن بووی ژینگەهەكا كوردەواری بوویە ب هەموو گرانی و رووبەرێ پەیڤێ، لێ ئەڤ ژینگەهە نەژینگەهەكا ئازاد و ڕامان و زمانێ كوردی لێ دئازاد بوون، بەلكو ژینگەهەكا پڕی چەوساندن و داگیركارییەكا مێتنگەهی و تێدا زمان و چاندا كوردی لێ دقەدەغە، هەتا وی ڕادەی گوهداریكرنا سترانەكا كوردی دبوو سەدەما زیندانكرن و ئەشكەنجەدانێ. د كەش و سەقایەك هۆسان دا ئەیهان دەمیری رێكا ئەحمەدێ خانی گرت و ب خەم و كەسەر و پەرگالا گەلێ كورد كەفتیێ مینا كەو روبادێن چیایێ ئاگری و سەرحەدێ ل كێلەكا ئەلەگزا شاهدا تراژیدیا گەلێ ئەرمەن و كوردێن ئێزدی دقەبیت و وان كۆڤان و كەسەران بۆ مە و نڤشێن پاشی مە دڤەلۆرینیت. ئەڤان كەسەر و خەم و تراژیدیان ب پەیڤێن دەڤۆكا سەرحەدی دڤەلۆرینیت و دبێژیت:
ئەی ئارارات تو بلندی
هەیبەتی وەك چیای هندی
ئێدی بەسە ئەم قوربان بدن
كەچ و بووكێن خۆرتێن جندی
ئەی ئارارات چقاس ساری
مێرخاسان ڕە هێلین واری
بپارێزە پیرۆ، جەمشید
ببم حەیران ئەز سەد جاری(6)
باندۆرا تراژیدیێن گەلێ كورد ل سەر تەڤنێ هەلبەستێن ئەیهانی
هەلبەستڤان وەك دهێت زانین ژ جوینا هەری هەستیارن، ئەڤ هەستیارییە دبتە هاندەر كو هەلبەستڤان مینا دیرۆكنڤیس و كامیرەمان دیار ببت، دیرۆكڤانی ل جەم هەلبەستڤانان جودایە ژ یا دیرۆكنڤیسان چونكو روودانێن دیرۆكێ بۆ وی دبن هێڤێنێ ئافراندنا هەلبەست و تێكستێن ئەدەبی و وێ تراژیدی و سەرهاتیێن دلشەوات نەمر دكەت، ب ڤێ هەستیاریێ دبێژیت:
پێنووسا من نور و فند
خوە دایە سەر چیای بلند
مێزە دكە باژاڕ و گوند
دكالێ بۆ وەڵاتێ رند
ژ دلێ من دنڤیسە(7)
تراژیدی و دەردەسەرییا بندەستیێ و داگیربوونا كوردستانێ و ئاوارەبوونا كوردان ژ وەڵاتێ خوە، برینەكا كویر د دلێ هەلبەستڤان ئەیهانی دا هشتییە و ب دەنگەكێ پڕ شەوات دبێژت:
هەیە دوو تشت دلێ من، یەك وەڵاتە، یەك یارە
هناڤ بوویە دوو پەرچە، ئاليك ئاگر یەك سارە
وەڵاتێ باڤ و كالان، ئاليك رۆژە یەك هەیڤە
سینگێ یارا دلۆڤان ئاليك زێڕە یەك زیڤە
وەڵات ناڤا ئاگردا، یار دەردێ برین كویرە
مرازێ من قەت نینە، یەك بندەست یەك دویرە
ئەز ل سەر وان دنڤیسم، یەك كاخەز یەك پێنووسە
یەك هێسیرا رۆمێیە، یەك دیلا ناڤ ئۆرسە(رۆسیا)(8)
| ئولێ ئێزدی ب كوردییە ئانكو نزا، نڤێژ، دەستوورێ ژیانێ و … تەڤ ب كوردییە، لەوان كورد وان ب كوردێن هەری ڕەسن دهه‌ژمێرن. |
ئاوارە بوون ژ سەر ئاخا باڤ و كالان برینەكە هەتا ئەڤرۆ خوین ل بەر دهەركت، ئاوارەبوون دەستپێكا ژ دەستدانا ئول، نۆرم، خوەناسین، زمان و گەلەك مەترسیێن دنە ل سەر كەسێ ئاوارەبووی. ژ ڤالەهیێ كوردان نەگۆتییە: ” بەر ل جهێ خوەی ب قەدرە”، مەترسیا ئێكێ ل سەر كەسێ ئاوارەبووی مەترسییا ژ دەستدانا زمانییە و هەردەما زمانێ مرۆڤێ چوو، ئێدی هەست و گرێدان ب دۆزا كوردیڤە رەوش و رەونەقییا خوە ل دەف كەسێ زمانێ خوە وەنداكری ژ دەست ددەت. ژ بەر گرنگییا زمانییە د كەسكبوونا كەسێ نیشتیمانپەروەر دا زمان بوویە شەنگستێ نەتەوەبوونێ. پەرت و ئاوارەبوون سیمایێ ئەڤرۆ جڤاكا كوردییە و ب تایبەت برایێن مە یێن ئێزدی، وەك دهێت زانین ئولێ ئێزدی ب كوردییە ئانكو نزا، نڤێژ، دەستوورێ ژیانێ و … تەڤ ب كوردییە لەوان كورد وان دهەژمێرێن كوردێن ڕەسەن و كوردێن هەری ڕەسنێن نەتەوا كوردن. ئاوارەبوونا وان مەترسيیا هەری دژوار و بژانا نەتەوا كوردە ل ڤی سەردەمی. ب ڤێ هەستیاری و كۆڤانێڤە ل ئاوارەبوونا برایێن مە یێن ئێزدی مێزە دكەت و هەوارا خوە بریە بەر سینگێ دایكێن مە یێن ئێزدی و كو هەرتم مینا دار بەروویێن كوردستانێ بەژن بلند بمینن بۆ پەروەردەكرنا نڤشێن نوو ب ئول و زمانێ كوردی، دبێژتە دایكێن مە یێن ئێزدی:
دژمنێ هار تەڤ دلیزە
سالێ جارێ دایكێن ئێزدی
گوه كەڕ بوونە، كەس نابهیزە
ئاخ و زارێن دایكێن ئێزدی
مەزن كرن خۆرتێن قەمەر
كەچێن بەدەو زەر و ئەسمەر
وەندا كرن تەڤ سەرانسەر
ئەڤ بوو كارێ دایكێن ئێزدی
تا ل داوییێ دبێژیت:
دەرخن كوردستانێ نەیار
چێكن مە رە وەڵات و وار
شابن ئازاد و بەختەوار
ئەڤێ جارێ دایكێن ئێزدی(9)
| مێرگا (تەڤنا ئەڤینێ) مێرگەكە تەژی گول و گولزار و قەبینا كەو و ئاوازێن بالندەيێن دەنگخوەش و ڤەلۆرینا دایك و حەیرانۆكێن بێری و شڤانانە. |
پەیڤا داوی
فڕین د ناڤ مێرگا (تەڤنا ئەڤینێ) دا فڕینەكە بەر ب زۆزان، كێری، چیا، بانی، سروشت و ژینگەها كوردستانا داگیركرییە. مێرگا (تەڤنا ئەڤینێ) مێرگەكە تەژی گول و گولزار و قەبینا كەو و ئاوازێن وازێن(بالندە) دەنگخوەش و ڤەلۆرینا دایك و حەیرانۆكێن بێری و شڤانانە، ئەڤ رەنگ و ئاواز و دەنگە تەڤ مینا ئوركێسترایەكا كلاسیك (تەڤنا ئەڤینێ) پێكێشی مە دكەت.
ئەڤین، ڤەلۆراندن و سالوخدان تەڤ دچنە سەر جۆمەكێ دبێژنێ كوردستان، ئانكو تەڤ بەر ب عەشقا كوردستانێ و تراژیدیێن ب سەر نەتەوا كورد هاتین، هاتینە نڤیسین، ب زمانەكێ كوردی یێ سەرحەدی، خواندەڤان د هەڤۆكا هەر هەلبەستەكێ دا ئەحمەدێ خانی دبینیت، چەوان ئەحمەدێ خانی عەشقا مەم و زینێ كریە بەهانە، دا ب هێجەتا وێ ئەڤینێ عەشقا خوە بۆ كوردستانێ و ئاڤاكرنا دەولەتەكا كوردی بدارێژیت:
شەرحا غەمێ دل بكم فەسانە زین و مەمێ بكم بەهانە(10)
ب هەمان ریتم و هەست لێ نە بۆ ئەڤینەكا ب كول و دەردان چووی و نەگەهەشتین همبێزا گەرما ئەڤینێ وەك مەم و زینا، ئەیهان مێزەی دلبەرێ دكەت و دبێژیتێ:
پر لەتیفە، پر كەمالە
شەوق ددە، حوسنی جەمالە
چ یارەك شیر حەلالە
نە دكوژە، نە داخ دكە
…..
گوهـ بدە دەنگ و هەستێ من
دەستێ خوە بدە دەستێ من
بكەڤە بن داربەستا من
ناڤ كوردستان بن ئاخ بكە(11)
بانگا ئەڤینا ئەیهانی بۆ وەكهەڤی و رێزگرتنا ژنا كوردە ئەو ژنا بوویە سمبۆلا هەبوونا نەتەوا كورد و پاراستنا زمان و چاندا كوردی.
ئەڤینا ئەیهانی ئەڤینا وەڵاتییە و هەر تشتێ ب وەڵاتیڤە گرێدای. ژانا ئەڤینا وی ژانا بندەستییا نەتەوا كورد و كوردستانێیە.
ژێدەر:
1 – الاشتراكیة و الفن. ارنست فیشر. ترجمة أسعد حلیم. چاپا دووێ، لبنان 1980، بەرپەڕ 13.
2 – دیوانا مەلایێ جزیری. بەرهەڤكرن و ڤەوژارتنا تەحسین ئیبراهیم دۆسكی. چاپا دووێ. سپیرێز 2011 بەرپەڕ 152.
3 – موسەدەق تۆڤی. سالێن پەنابەریێ ژ ژیانا ئیحسان نوری پاشای. چاپخانا چاپخانەی رەوشەنبیری، هەولێر- كوردستان 2012. بەرپەڕ 107.
4 – ئەیهان دەمیر. تەڤنا ئەڤینێ، وەشانێن سیتاڤ 2023 . بەرپەڕ 13.
5 – تەڤنا ئەڤینێ، بەرپەڕ 12.
6 – تەڤنا ئەڤینی. بەرپەڕ 79.
(6) – تەڤنا ئەڤینێ. بەرپەڕ 16
7 – تەڤنا ئەڤینێ. بەرپەڕ 2
8 – تەڤنا ئەڤینێ. بەرپەڕ 148
9 – تەڤنا ئەڤینێ. بەرپەڕ 26-27.
10 – مەم و زین، ئەحمەدێ خانی، ئامادەكار و شرۆڤەكار فەریاد فازیل. ئینستیتوی خوێندنی كوردی لە بەرلین. چاپا یەكێ، سلێمانی 2022. بەرپەڕ 43
11 – تەڤنا ئەڤینێ. بەرپەڕ 109
*ئەیهان دەمیر:
ئەیهان هەروەكو د نامەیا بۆ من هنارتی دا نڤیسی، ئەیهان ل سالا 1964 ێ ل گوندێ كۆچۆ سەر ب باژێرێ ئاگریڤە هاتیە سەر دنیایێ، خواندنا خوە هەر ل باژێرێ ئاگری خواندیە و پاشی پەیمانگەها بلندا ئابۆرییێ ل (ئەسكی شەهر) ب داوی ئینایە، ژ بەر خەباتا وی یا سیاسی و چاندی چەندین جارا هاتیە گرتن و ئەشكەنجە دان، سەرۆكاتییا پارتییا كوردان هەدەپێ شاخێ باژیڕێ ئاگری كریە، پشتی قەدەغەكرنا هەدەپێ، بڕیارا گرتنا وی دەركەت، ژ نەچاری وەڵاتی دهێلە و ئاوارەی سویسرا دبت، ژ سالا 2003ێ و هێرڤە ل سویسرا دژیت.
ب هەلبەست و خەباتێن خوە یێن سیاسی و بزاڤێن وی یێن چاندی، ئەیهان یێ ناڤدارە، دیوانا (تەڤنا ئەڤینێ) یەكەمین بەرهەمێ وی یێ چاپكریە.
