عەقل و خوەستەك ل جەم ئارسەر شۆپنهاوه‌ری (1788-1860)
ئومێد سه‌گڤان
په‌يمانگه‌ها ته‌كنيكى رواندز يا تايبه‌ت ـــ زاخۆ
ئارسه‌ر شۆپنهاوه‌ر Arthur Schopenhauer (1788-1860) فیلۆسۆفێ رەشبینێ ئەلمانی، ل باژێرێ دانزیك ژ دایكبوویە و پشتی داڤید هیۆمی باڤێ رەشبینیێ دهێت ناسكرن. فیلۆسۆفیا هەر فیلۆسۆفەكێ گەلەك جاران گرێدای رەنگڤەدانا ژیانا وان یا تایبەت و تاكەكەسی یە، ژ بەر هندێ ژی ئەڤێ رەشبینیا شۆپنهاوه‌ری سەدەمێ خوە هەیە. هن ژ لێكولینەران سەدەمێ رەشبینیا وی ڤەدگەڕینن بۆ شكەستنا ناپلیۆنی، ژ بەر كو شۆپنهاوه‌ری ڤیانەك مەزن بەرامبەر كەسایەتیيا وی هەبوو، دیسا ژی هن ژ لێكولینەران ئەگەرێ رەشبینيیا وی بۆ خوەكوشتنا بابێ وی دزڤڕینن، ژ بەر ئەگەرێ نەخوەشیەك سەری، باڤێ وی د ژیێ 52 سالیێ دووماهی ب ژیانا خوە ئانیبوو، ژ ئالیەك دی ڤە پەیوەندیا وی و دایكا وی د ئاستەك گەلەك خراب دە بوو و هەموو دەمان د ناڤبەرا وان دە شەڕ و پەڤچوون بوو.
| شۆپنهاوه‌ر چ جاران نەدچوو سەر كورسیكا سەرتراشی، دیسا ژی هەموو چاخان دەما دنڤست دەمانجەك ددانا بن سەرێ خوە. |
پشتی مرنا باڤێ وی، دیا وی پەیوەندیێن ئەڤینداری ب هن كەسان ڤە گرێ دابوون و دخوەست ب ئازادانە ژیانا خوە بدومینت. ئەڤێ چەندێ باندۆرەك گەلەك مەزن ل سەر دەروونا وی كر و بەرەف ئاراستەك خراب یا ئازار و نەخوەشیێن دەروونی ڤە هاژۆت. ژ وان ژی ببوو كەسەك گومانبار و پارانوی و هەموو دەمان هەست پێ دكر، ل ژێر رەچاڤكرن و هەڕەشێن كوشتنێ دەیە، ژ بەر هندێ ژی چ جاران نەدچوو سەر كورسیكا سەرتراشی، دیسا ژی هەموو چاخان دەما دنڤست دەمانجەك ددانا بن سەرێ خوە. ئەڤێ گۆمانێ خەلەكا ژیانا وی تەنگتر لێ كر و كر كەسەك بیانی و بێكەس و تەنیا، دەما خوە هەموو ب تەنێ دبۆراند و دەست ب فیلۆسۆفیا خوە كر و ل داویێ بۆ دیا خوە پەسەند كر، كو دێ ڕۆژەك هێت ئەو دێ ب وی هێت ناسكرن.
| ئەقل و خوەستەك ل جەم شۆپنهاوەری دیالێكتیكەك توند بوو و د ڤێ مژارێ دە گەلەك نەرین ئانینە زمان دەربارەی ئەقلی و خوەستەكان. |
ئەقل و خوەستەك ل جەم شۆپنهاوەری دیالێكتیكەك توند بوو و د ڤێ مژارێ دە گەلەك نەرین ئانینە زمان دەربارەی ئەقلی و خوەستەكان، وی هەرتم جەنگا د ناڤبەرا ئەقلی و خوەستەكان شرۆڤە كریە و دەرپیش كریە، كو كا چەوان خوەستەك ئەقلی دكت كولە و دكت دبن چەنگێ خوە ڤە و ڤێ نموونه‌يێ دئینت: (مرۆڤ ژنێ دئینت پاشی زاڕۆكان پەدیدا دكت و دیسا نەچار دبت نانی بۆ وان زاڕۆكان پەیدا بكت، داكو زكێ وان تێر بكت).
ل دویڤ بۆچوونا وی كولەتیا ئەقلی ل ڤێ دەرێ دەست پێ دكت، ژ بەر كو ئەڤ پرۆسیس قەت نەبەرهۆشە، ژ بەركو حەز و خوەستەكا ژیانێ، دبت سەدەم ئەقل رادەست ببت و ل پەی پەیداكرنا دابینكرنێ بگەڕت، دێ هەموو دەمان حەز و خوەستەك ل سەر ئەقلی زال بن و ب باندۆر بن.
دیسا شۆپنهاوه‌ر كەسایەتیا مرۆڤی د حەز ز خوەستەكان دە ئەنالیز دكت نەك د ئەقلی دا، ژبەر كو ل گۆر دیتنا وی كەسايه‌تەیا مرۆڤی د حەز و خوەستەكان دە ڤەشارتیە نە د ئەقلی دا. هەتا كو ئەو بەحسێ پێكهاتا مرۆڤی ژی دكت، كو پڕانیا ئەندامێن مرۆڤی حەزخوازن نەك ئەقلخوازن. هەر وەكە ددان هەموو دەمان برسیێ خوارنێ و نانی یە، دڤێت هەموو دەمان رویڤیك تژی بن، دیسا ئەندامێن زایندەی ژی پارا خوەیا سێكسی دڤێتن. ب هیچ رەنگەكێ ئەڤ ئەندامە ناوەستن و هەموو دەمان داخاز دكن. لێ بەلێ ئەقل نە وەهایە، دەما كو بخوازت تشتەكێ بئافرینە یان هزر د تشتەكێ دا بكت، ماندی دبت و پێدڤی ب راحەتێ و خەوێ هەیە.
| شۆپنهاوه‌ر ئەقلی چاكتر و باشتر ژ حەز و خوەستەكان دبینت، ژ بەر كو وی سنۆرەك هەیە و دوەستت، لێ حەز بێ سنۆرن و چ جاران ماندی نابن. |
ل ڤێ دەرێ شۆپنهاوه‌ر ئەقلی چاكتر و باشتر ژ حەز و خوەستەكان دبینت، ژ بەر كو وی سنۆرەك هەیە و دوەستت، لێ حەز بێ سنۆرن و چ جاران ماندی نابن و دبت سەدەمێ نەمانا تشتەكی ل سەر حسابا تشتەك دی و دڤیت ب چ ئاوايی بت، بگەهت داخوازیێن خوە. ئەو نموونەكێ بۆ ڤێ چەندێ دئینت و دبێژت: ئەڤ هەموو كوشتن و برین د دیرۆكا مرۆڤایەتیێ دە روی داین، دڤێت چ ئەقل تێ دا هاتبت بكاربرن؟ بێگۆمان ئەقل د ڤێ یەكێ دە بێگونەهـ و وندایە، بەلكو ئەڤە حەز و ئارەزوونە مە پاڵ ددت كو جەنگی بكن و بەرامبەری خوە بكوژن و تونە بكن، لێ دیسا ژی حەز ب دووماهی ناهێن، هەر وەكو تو بزمارەكێ ل ئاڤێ بقۆتی و برمیلەك كون و سەراد ژ ئاڤێ تژی بكی.
ل جەم شۆپنهاوه‌ری، ئەڤ جیهان جیهانەكا جاندارانە و پڕە ژ مەترسیان، ژ بەركو پڕانیا جانداران بزاڤێ دكن و هەڤدو راڤە بكن و تونە بكن، داكو یەك ل سەر حسابا یێ دی بژیت، د هەر دەمكەكێ دە هزاران جاندار و مرۆڤ ژ ناڤ دچن و ژیانا وان ب دووماهی دئێت. ئەڤ چەندە بوویە سەدەم كو شۆپنهاوه‌ر بێژت: مرۆڤ گۆرگێ مرۆڤی یە!
| شۆپنهاوه‌ر دبێژت: چ تشت د ژیانێ دا نینە، ژ بلی ئازار، ئێش، نەخوەشی، پیراتی و مرن. ژ بەر هندێ ژی مرۆڤ هەموو دەمان هزرا مرنێ دكت. |
رەشبینیا شۆپنهاوه‌ری بەرامبەر ژیانێ د ئاستەك گەلەك توند دایە و ئەڤ ژی هەموویێ بۆ حەز و ئارەزویان دزڤڕینت، ژ بەر كو داخوازی و خوەستەكێن مرۆڤی كوشتار و نەخوەشی و دەردەسەریان پەیدا دكت، كو ل جهەكێ وەها ژیانێ ددت ناساندن: چ تشت د ژیانێ دا نینە، ژ بلی ئازار، ئێش، نەخوەشی، پیراتی و مرن. ژ بەر هندێ ژی مرۆڤ هەموو دەمان هزرا مرنێ دكت و ژبۆ مانا خوە ل هن رێیێن دی دگەرت داكو خوە ژ ڤێ ترسێ رزگار بكت، بێگۆمان قەت رزگار نابت، دەما كو مرۆڤ دمرت ئەو ئازار كێمترە ژ وێ یا كو هزر د وێ دا كری.
شۆپنهاوه‌ر ژیانا هەڤژینیێ ژی ب حەز و خوەستەكان ڤە گرێ ددت و ئانكو ئەقل د ڤێ پرۆسێ دا بێ دەستهەلاتە، بەلكو زەلام و ژن ڤێ نەریتێ پێك دئینن ژ بۆ مەرەمەك جنسی و دابینكرنا حەز و ئارەزوویان، لێ ئەڤ پرۆسێس حەتا حەتایێ بەردەوام نابت، ژ بەر كو ل سەر بنەمایێ دابینكرنا حەز و ئارەزوویانە. ژ بەر هندێ دبت سەدەمێ ژ هەڤ ڤەقەتیان و جودابوونێ، لێ ژ ئالیەكی ژی ڤە شۆپنهاوه‌ر وێ چەندێ ژی ددت دیاركرن، كو ژیانا ژن و مێرەكێ ژی قەت نكارت ببت ئەگەرێ پڕكرنا داخوازی و خوەستەكان، ژ بەر هندێ ئەو وێ یەكێ ددت ئاشناكرن كو كەسێ ل دویڤ حەز و ئارەزوویان بكەڤت گەرەك ژیانا هەڤژینێ پێك نەئینت، ئانكو پێویست ناكت كو ژنەك خوە بكت كولەیێ زەلامەكێ و د هەمان دەم دە زەلامەك ژی ببت كولەیێ ژنەكێ، ل جەم وی یا دروست ئەوە ب ئازادی مرۆڤ بژیت و زەلام نەزەوجت.
| شۆپنهاوه‌ر دبێژت: جاندار هەموو، هندی ئاقلێ وان مەزن ببت، پتر هەست ب ئازار و خوەشیان دكت و گەر بچووك بت كێمتر هەست ب ئاراز و خوەشیا دكت. |
خالەك دی یا گرنگ شۆپنهاوه‌ر قال دكت ئەوە، كو خەم و ئازار گرێ دای ئەقلینە، ژ بەر كو هندی ئەقل مەزن بت و خوەدی دەستهەلات بت، ئازار ژی ئەوقاس مەزنن، ئەو ژ بۆ ڤێ ڕامانێ میناكەكی دئینت: جاندار هەموو، هندی ئاقلێ وان مەزن ببت، پتر هەست ب ئازار و خوەشیان دكت و گەر بچووك بت كێمتر هەست ب ئاراز و خوەشیا دكت، لێ دیسا ژی ئازار و نەخوەشی ل گەل ئەقلی مەزن دبن و گرانتر دبن.
ل گۆر نەرینا وی ئەقلێ ژنێ ژ یێ مێری بچووكترە، ژ بەر هندێ ژی ژ زەلامان پتر ب هەست و سۆزن. ژ بەركو ژنێ مەودایەك تەنگ بۆ دیتنا ژیانێ هەیە. مەبەست ژ گۆتنا وی، هندی ئەقل مەزن بت، سۆز كز و خامۆش دبت و دیتن بەرفرەهتر دبت، بەروڤاژی گەر ئەقل بچووك بت، سۆز گەشتر و بەرفرەهتر دبت و ژ ئالیەكێ ڤە تەنگبینی پەیدا دبت. ئەڤێ چەندێ ژی پتر بۆ ژنێ دزڤرینت.
هەلبەت ئەڤ بەدبینیا وی دەربارەی ژنێ هەموو بۆ پەیوەندیا وی و دایكا ڤەدگەڕت، كو د ژیەك كورت دا ژ هەڤ دهێن ڤەقەتاندن و كەربێ ژ دیا خوە رادكت و ل پیش ئاورێن وی هەموو ژن مینا دیا وی خاپینۆك و حەزخوازن.
چاڤكانی:
– فوئاد سدیق، فەلسەفە، پێش فەلسەفە تا مردنی نیچە، هەولێر، 2015.
– محه‌مەد وەسمان، ئینسایكلۆپیدیای فەیلەسوفان، لە بڵاوكراوەكانی خانەی ئاوێر بۆ چاپ و بلاوكردنەوە، هەولێر، 2013.
– میهرداد میهرین، قوتابخانە فەلسەفییەكان، و. سیدۆ داود عەلی،چاپی سێیەم، خانەی چاپ و بەخشی رێنما، سلێمانی، 2012.
– هيڤی بەرواری، شوڕەشا هزری ل رۆژئاڤا، ژ سەدسالا پازدان تا كو دەستپێكا سەدسالا بیستان، دهۆك، 2019.
