كورتییەك ل دۆر ئێزدیاتییێ
قادر حەسه‌ن عیدۆ
پێناسە
ئێزدیاتی ئایینەكی هەرە كەڤنە ژ ئایینێن كوردستانێ، رەهوریشالێن ڤی ئایینی دگەهنە د ناڤ جەرگێ مێژوویێدا، هەرچەندە مێژوویەكە راست و دروست و ڤەبڕ نینە بۆ كەڤناتییا ڤی ئایینی، چونكی ئایینەكی سروشتییە و مرۆڤێ ئێزدی هێدی هێدی ب ڕێیا مێشك و تێگەهشتنا خوە گەهشتییە وێ باوەریيێ كو خودایەك هەیە، هێز و شیانێن وی ب سەر هەموو دنیایێ و گەردوونیدا دزاڵن، زێدەباری ڤێ چەندێ مێژوویا ئێزدیاتییێ ب چ ئۆلدار و پەیامبەرانڤە نەیا گرێدایە، ئێزدی میللەتەكی خودێناس و یەكتاپەرستن، د باوەريیا واندا چ هێزێن دی نەیێن خراب و نەیێن باش بەرامبەر هێزا خوەدایێ تاك و تەنیا نینن.
خودا؛ بەندەكی تە مە یی زەبوون
| ئێزديیان باوەری ب كراسگوهۆڕینێ و بەهشت و دۆژێ هەیە، ڕێز و بەهای ژی ددەنە هەموو پەیامبەران.. ئێزدیاتی نە ئایینەكی مزگینبەرە، ئانكو ئێزدی كەسانێن نەئێزدی د ناڤ خوەدا وەرناگرن. |
تە ئەز دام ژ عەردەكی نەبوون
خێر و شەڕ ل بن دەستێ تە بوون
ئێزديیان باوەری ب كراسگوهۆڕینێ (تناسخ الارواح) و بەهشت و دۆژێ هەیە، ڕێز و بەهای ژی ددەنە هەموو پەیامبەران، د قەولێ پەدشایدا هاتییە:
پەدشێ من ڕەب ل سەمەدە
ڕەبێ عیسا و مووسا و محەمەدە
هەمووان ژێڕا بر سجوودە
| پەیڤا (ئێزدی) ژ پەیڤا (ئێزی) هاتییە، ئێزدی ئانكو (ئێزی پەرێس) یان (خودێ پەرێس) چونكی د باوەریا ئێزدیاندا (ئێزی) ناڤەكە ژ ناڤێن خودێ. |
ئێزدی وەك ناڤ
پەیڤا (ئێزدی) ژ پەیڤا (ئێزی) هاتییە، ئێزدی ئانكو (ئێزی پەرێس) یان (خودێ پەرێس) چونكی د باوەریا ئێزدیاندا (ئێزی) ناڤەكە ژ ناڤێن خودێ، هەروەسا پەیڤا (ئێزدی) ڕامانا گیانێ پاقژ و ئەوێن ل ڕێیا ڕاست دمەشن، ددەت كو ل سەردەمێ سۆمەرییان و ب سێ هەزار ساڵان بەری زایینی ل سەر كاسیلۆتكا (فخار) ب ڤی ئاوایی هاتبوو نڤیسین (ئێ، زی، دی). د قەولێن مەدا هاتییە:
سڵتان ئێزی ب خوە پەدشایە
هەزار و ئێك ناڤ ل خوە دانایە
ناڤێ مەزن هەر خودایە
ناڤێن خودێ ل جەم ئێزدیان
د ئەدەبیاتا ئۆلا ئێزدیاندا، خودێ ب گەلەك ناڤان هاتییە بناڤكرن، وەك: خودێ، خوەدا، خودان، ئێزی، ئێزدان، یەزدان، ڕێبەر، پەدشا، شاهێ شاهان …هتد. ئێزدی د وێ باوەریێدانە هەموو سەخلەتێن باش ناڤ و سەخلەتێن خودێنە، وەك: ڕاستی، ڕێزان، دادی، مەزن، مەرد، پاك …هتد.
ژ بناغەیێن سەرەكییێن ئێزدیاتییێ
ئێزدیاتی نە ئایینەكی مزگینبەرە (مژدەبەر)ە، ئانكو ئێزدی كەسانێن نەئێزدی د ناڤ خوەدا وەرناگرن. ئێزدیيان باوەریيەكە موكوم ب هنەر و كەرامەتێن خاس و چاكێن خوە و ڕێبازا خوە یا ئایینی هەیە و بەردەوام دبێژن:
هەكە خودێ كر ئێزدینە
سەر ناڤێ سڵتان ئێزینە
ئەم ب ئۆل و ئەركانێن خۆ دڕازینە
ژ بناغەیێن هەرە سەرەكییێن ئێزدیاتییێ وەكو دینەكی كەڤن، باوەرییا ڕاست و موكوم و دلێ پاقژە، د قەولێ (بەدیلێ غەدارا)دا هاتییە:
ئێزدیاتی هەر گەلەكە
ئەركانەك ژێ خێرە ئێك خلمەتە
ئێك غیرەتە و ئێك مروەتە
ب ڤان ئەركانا ناڤ ل سەر تە
چینێن ئێزدیان
ئێزدی ژ سێ چینێن سەرەكی پێكدهێن كو ب شێوەیەكی پاشماكی ژ دایك و بابان بۆ كوڕ و كەچان دمینت، ئەڤ سیستەمە ل سەردەمێ شێخادی و هەر ل سەر دەستێ وی ب ڤی ڕەنگێ ل خوارێ هاتییە رێكخستن:
| ئێزدی ژ سێ چینێن سەرەكی پێك دهێن: 1- مريد 2- پير (پيرێن گشتى و هه‌سن مه‌مان(پيرێن چل مێران) 3- شێخ. |
1ـ مرید: خەلكێ گشتییە ژ ئێزدیان و زۆرینەنە، ژن و ژنخوازی د ناڤبەرا هەموو مریداندا یا ڕەوایە.
2ـ پیر: ئەڤ چینە چل مالباتن، سیهـ و نەهـ مالبات چینا گشتییا پیران پێكدئینن، مالباتا هەسن مەمان وەكو چینەكە جودا دهێتە هژمارتن. ژن و ژنخوازی د ناڤبەرا هەر سیهـ و نەهـ مالباتاندا دهێتە ئەنجامدان ئانكو یا ڕەوایە، لێ ل گەل پیرێن هەسن مەمان نەیاڕەوایە و گوننەهە چونكی ئەو پیرێن هەموو پیرانە (پیرێن چل پیرانە) و بۆ ژن و ژنخوازییێ چینەكە سەربەخۆیە. كەواتە چینا پیران دوو چینێن لاوەكینە:
یەکەم: پیرێن گشتی
دووەم: پیرێن هەسن مەمان (پیرێن چل پیران)
3ـ شێخ: ئەڤ چینە سێ مالباتن، ئانكو سێ چینێن لاوەكینە: ئادانی، شەمسانی و قاتانی.
ژن و ژنخوازی ژ چینەكێ بۆ چینەكە دی یاخود ژ مالباتەكێ بۆ مالباتەكە دی ناهێتە ئەنجامدان و گوننەهە، كەواتە بۆ ژن و ژنخوازییێ ئێزدی شەش چینن:
1- مرید
2- شەمسانی
3ـ ئادانی
4ـ قاتانی
5ـ پیرێن گشتی
6ـ پیرێن هەسن مەمان (پیرێن چل پیران)
ژن و ژنخوازی د ناڤ ئێزدیاندا
| كوڕێ ئێزدی نابت كەچەكە نەیە ئێزدی مارە بكەت یان كەچا ئێزدی شوو ب كوڕەكی نەیی ئێزدی بكەت. |
ژن و ژنخوازی ژ چینەكێ بۆ چینەكە دی گوننەهە! ئەڤجا چ چینا سەرەكی بت یاخود لاوەكی بت، وەكی د خالا چینێن ئێزدیاندا ئاماژە پێ هاتییە دان كو شەش چینن بۆ شووكرن و ژنئینانێ، هەروەسا كوڕێ ئێزدی نابت كەچەكە نەیە ئێزدی مارە بكەت یان كەچا ئێزدی شوو ب كوڕەكی نەیی ئێزدی بكەت. ئەگەر كوڕێ ئێزدی كەچەكە نە ژ چینا خوە یان نە ژ ئایینێ خوە مارەكر و كەچا ئێزدی شوو ب كوڕەكی نە ژ چینا خوە یان نە ژ ئایینێ خوە كر، ل پەی بیروباوەرێن ئێزدیان ژ ڕێ دكەڤن، جڤاكێ ئێزدی ئێدی وان ناحەوینت، لێ نابت بهێنە كوشتن چونكی كوشتن د ئێزدیاتيیێدا نینە. تەنێ بۆ خوەپاراستنێ و د بارودۆخێ بەرگریێدا، شەڕ و كوشتن ڕەوایە. زێدەباری ڤێ چەندێ د ئێزدیاتیێدا جۆتبوون ل گەل ڤان كەسێن ل خوارێ گوننەهـ و حەرامە: داپیر (دایكا بابێ و دایكا دایكێ) ، دایك، خووشك، خالەت، مەت، ژنباب، ژنبرا، ژنمام، ژنخال، دش یان بالتیسك (خووشكا ژنێ) و خەسوو.
سیستەمێ ڕێڤەبەرییێ
| ئێزديیان جڤاتەكە ڕێڤەبەرییێ هەیە دبێژنێ (جڤاتا ڕۆحانییان) كو ژ دەهـ كەسێن دیندار و زانایێن ئایینی پێك دهێت و میر سەرۆكایەتییا وێ جڤاتێ دكەت. |
ئێزدی وەكو میرگەهەكە سیبەرن و وەكو میرگەهێ كار دكەن و ڕەفتارێ دكەن، ئێزديیان جڤاتەكە ڕێڤەبەرییێ هەیە دبێژنێ (جڤاتا ڕۆحانییان) كو ژ دەهـ كەسێن دیندار و زانایێن ئایینی پێك دهێت و میر سەرۆكایەتییا وێ جڤاتێ دكەت و ب ڤی ڕەنگێ ل خوارێ:
1ـ میرێ ئێزدیان: ئانكو میرێ ئێزدیخانێ، ژ بنەمالا میرایە كو بابكالێ وان (میر ئیبراهیم دەروێشێ قاتانییە). بنەمالا میران مالباتەكە شێخێن قاتانییە، میر سەرۆكێ جڤاتا ڕۆحانییە و كاروبارێن ئایینی و دنیایی ب دەستێن وینە.
2ـ بابێ شێخ: بابێ شێخ یان ئیختیارێ مەرگەهێ، ژ شێخێن شەمسانییە و ژ مالباتا شێخ فەخرێ ئادییایە، بلندترین پلەیا ڕۆحانییە د ناڤ ئێزدیاندا، دەمێ بابێ شێخ دچتە بەر دلۆڤانییا خودێ، میرێ ئێزدیان ب بەرهەڤبوونا ڕیهسپی و زانایێن ئایینی، كەسەكی بۆ ڤێ پلەیا بلند هەلدبژێرن.
3ـ شێخێ وەزیر: ژ شێخێن شەمسانییە، ژ مالباتا شێشمسە.
4ـ پێشیمامێ مەرگەهێ: ژ شێخێن ئادانییە، ژ مالباتا شێخ حەسەنە.
5ـ پێشیمامێ بابەشێخ: ژ شێخێن ئادانییە، ژ مالباتا شەرفەدینە.
6ـ نەقیب: ژ چینا پیرایە، ژ مالباتا هاجیالە.
7ـ بابێ گاڤان: ژ شێخێن شەمسانییە، ژ مالباتا ئامادینە.
8ـ مەزنێ قەوالا: سەرۆك و سەروەرێ قەوالایە.
9ـ بابێ چاویش: شكەستییێ پەرستگەها پیرۆزا لالشە.
10ـ سەردەرییێ پەرستگەها لالش: ژ فەقیرێن خەرقەپۆشە، ژ شێخێن شێخوبەكرە، خلمەتا پەرستگەها پیرۆزا دكەت و ساڵانە دهێتە گوهۆڕین.
ئێكەم هێرشا ل سەر ئێزدیخانێ
| ل سالا 639ێ زایینی، سەركردەیێ عەرەب (عەیاز كوڕێ غەنەمی) هێرشەكە مەزن ئینا سەر شنگالێ و شیا ل ساڵا 640ێ زایینی ب تەمامی باژێڕێ شنگال و تەڤایا دەڤەرا (جزیر)ێ كۆنترۆل بكەت. |
ل سەردەمێ خەلیفە (عومەر كوڕێ خەتاب)ی، ل سالا 639ێ زایینی، سەركردەیێ عەرەب (عەیاز كوڕێ غەنەمی) هێرشەكە مەزن ئینا سەر شنگالێ و شیا ل ساڵا 640ێ زایینی ب تەمامی باژێڕێ شنگال و تەڤایا دەڤەرا (جزیر)ێ كۆنترۆل بكەت، ژبەر گرنگییا جهێ شنگال ژ ئالییێ ئابۆری و لەشكەریڤە و ژبۆ دابڕینا شنگال ژ خاكا كوردستانێ و دەستەبەركرنا كۆنترۆلا خوە ل سەر ڤی جهێ ستراتیژی، ڕابوو عەرەب ئینان و ل شنگال و ڕەبیعە و دەردۆرا وان ئاكنجیكرن.
گرنگترین فەتوایێن دژی ئێزدیيان
شێخ و ئیمامێن موسلمانان گەلەك فەتوا دژی ئێزدیان داینە، ئەڤێن ل خوارێ هندەك ژ وان فەتوایێن گرنگ و دژوارن:
1ـ ئەحمەد كوڕێ حەنبەلی، ل سەدساڵییا نەهێ.
2ـ ئەبو لەیسێ سەمەرقەندی، ل سەدساڵییا دەهێ.
3ـ ئەبو سعودێ ئامێدییێ كوردی، ل ساڵا 1566ێ ز.
4ـ عەبدوللایێ ڕبەتكی، ل ساڵا 1745ێ ز.
5ـ محەمەد كوڕێ سلێمانێ خەتی، ل ساڵا 1832یێ ز.
هێژای گۆتنێیە كو فەتوایێن: ئەحمەد كوڕێ حەنبەلی و ئەبو سعودێ ئامێدییێ كوردی ژ فەتوایێن هەرە دژوار بوون.
| فەتوا ئەبو سعودێ ئامێدی كو موفتییێ دەولەتا عوسمانی بوو، ئێك ژ دژوارترین فەتوایان بوو كو بوو ئەگەرێ چەندین فەرمانان ل سەر ئێزديیان. |
ناڤەڕۆكا فەتوایان
ئەو شێخ و ئیمامێن فەتوا دژی ئێزدیيان دەردئێخستین، هەوڵددان سۆزا خەلكی بۆ خوە ڕابكێشن و دژی ئێزديیان هان بدەن، بۆ ڤێ مەرەما خوە یا خراب هندەك تاوان ددانە پاڵ ئێزدیيان كو گەلەك ژ ڕێباز، ڕەوشت، پەیام و میتۆلۆژییا ئایینییا وان د دوور بوون. ناڤەڕۆكا فەتوایا ئەبو سعودێ ئامێدییێ كوردی وەك نموونە:
ـ ئێزدی میللەتەكی خودێنەناسە و ژ كافران كافرترن.
ـ ئێزدی شریكا بۆ خودێ دروست دكەن.
ـ ئێزدی ئەون: ئەوێن كەربێن وان ژ ئیمامێ عەلی ڤەدبن و (حسێن و حەسەن) شەهید كرین.
ـ حەلالی و حەرامی د ناڤ ئێزدیاندا نینە.
ـ هەبوونا پەیامبەر و پەیامبەرایەتییێ (نبوة) ڕەت دكەن.
دیارە هەر د ڤێ گۆتارا سادە دا بەری نۆكە مە دایە دیاركرن كو ئێزدی یەكتاپەرستن و ژ بلی خودێ باوەرییێ ب چ هێزێن دی نائینن و ڕێز و بەهای ددەنە هەموو پەیامبەر و ئایینێن دی، كەواتە ناڤەڕۆكا فەتوایان چ ڕاستی تێدا نەبوو، ب تنێ هاندانا خەلكی بوو دژی ئێزديیان.
هندەك هێرش و هەوێن قڕكرنێ (فەرمان) دژی ئێزدیيان
1ـ هێرشا عەبدوڵلا كوڕێ ئەنەسێ مووسلی، ساڵا 833 یێ ز.
2ـ هێرشا ئەیتاخێ توركمان ل سەردەمێ خەلیفە (موعتەسەم بالله) ، ساڵا 834ێ ز.
3ـ كوشتارێن تەتەران، ل ساڵا 1259ێ ز و كوشتارێن مەغولان ل سالێن: 1368، 1394، 1400 ێ ز.
4ـ هەوێن بەدرەدین (لۆلۆ) ساڵا 1254ێ ز.
5ـ هەوا حەسەن پاشایێ عوسمانی، ساڵا 1715یێ ز.
6ـ هەوا ئەحمەد پاشایێ عوسمانی، ساڵا 1733یێ ز.
7ـ هەوا نادر شاهێ سەفەوی، ساڵا 1743یێ ز.
8ـ هەوا سلێمان پاشایێ عوسمانی، ساڵا 1752یێ ز.
9ـ هەوا والییێ مووسل (عەبدولباقی جەلیلی) ساڵا 1785ێ ز.
10ـ هێرشا (عەبدوڵڵا بەگێ خەرزبەندە) ل سەردەمێ (سلێمان پاشا) والییێ بەغدا، ساڵا 1794ێ ز.
11ـ هەوا میر محەمەدێ ڕه‌واندوزی، ساڵا 1832یێ ز.
12ـ هەوا حافز پاشایێ عوسمانی، ساڵا 1837ێ ز.
13ـ هەوا عومەر وەهبی پاشایێ عوسمانی، ساڵا 1892یێ ز.
14ـ هەوا بەكر پاشایێ عوسمانی، ساڵا 1894ێ ز.
15ـ دووماهیك هەوا عوسمانییان بۆ سەر ئێزدیيان، هەوا ئیبراهیم پاشا، ساڵا 1918یێ ز بوو.
16ـ 14ی تەباخا ساڵا 2007ێ پەقینا گرعزێر و سیبا شێخدرێ.
17ـ هێرشا داعش ل 3ی تەباخا ساڵا 2014ێ ز.
ڕۆلێ ئێزدیيان د شۆڕەشێن كوردیدا، شۆڕەشا نوو وەك نموونە
سەرەڕای هەموو كاودانان، ئێزدیيان د دیرۆكێدا هەردەم بەڕەڤانی ژ خاك و خەلكێ كوردستانێ كریە، هەردەم خوەڕاگر بووینە و قوربانیێن مەزن داینە، گەلەك جاران ئەو هەڵویستێ وان بوویە ئەگەرێ كۆمكوژی و فەرمانان ل سەر وان، د شۆڕەشا نوویا گەلێ كوردستانێدا ژی ئێزدييان ڕۆلەكی كاریگەر هەبوو، گەلەك پێشمەرگە و كادرێن (ی.ن.ك) یاوەر و هەڤالێن ڕەوانشاد (مام جەلال) بوون، وەكی شەهیدێ سەركردە (حسێن بابا شێخ) و شەهید (حەسەن نەرمۆ) و خودێ ژێ ڕازی (شێخ خەلەف شنگالی). ژبەر ڕۆلێ كادرێن ئێزدییێن ئێكەتی و هەڵویستێن ڕەوانشاد (مام جەلال) ل هەمبەر ئێزدیيان هەتا ساڵا 2010ێ، پڕانییا ئێزدیيان یان ئێكەتی بوون یان دۆست و لایەنگرێن (ی.ن.ك) بوون.
ئێزدی پشتی ڕووخانا ڕژێما بەعس
| ڕەوشت و ڕەفتارێن بەعسییان كو پەروەردە، ڕەوشت و ڕەفتارێن بیابانێ بوون، د ناڤ خەلكیدا مان و نۆكە ژی هەر ماینە و ڕۆژ بۆ ڕۆژێ گەشە دكەن. |
هزرا ئێزدیيان ئەو بوو پشتی ڕووخانا ڕژێما بەعس دێ ڕۆژەكە نوو بۆ وان هەلێت و وەكی هەر وەلاتییەكی دی دێ ژیان و كاروبارێن خوەیێن ڕۆژانە بڕێڤەبەن و ئازادانە ڕێوڕەسمێن خوەیێن ئایینی گێڕن. ڕژێما بەعس ژناڤچوو لێ پەروەردە، ڕەوشت و ڕەفتارێن بەعسییان كو پەروەردە، ڕەوشت و ڕەفتارێن بیابانێ بوون، د ناڤ خەلكیدا مان و نۆكە ژی هەر ماینە و ڕۆژ بۆ ڕۆژێ گەشە دكەن.
ل كوردستانێ ڕەوانشاد (مام جەلال) د ئێش و ئازارێن ئێزديیان دگەهشت و بزاڤ دكر ئاسەوارێن زۆر و ستەما مێژوویی یا ل ئێزدیيان هاتییە كرن، كێم بكەت، بزاڤ دكر ئێزدی ل سەر ئاخا خوە هەست ب ئارامی و دڵنیابوونێ بكەن و هەست ب وەلاتیبوونا خوە بكەن. ل ساڵا 1991ێ دەمێ كۆمەكا خواندەڤان و ڕەوشەنبیرێن ئێزدیيان بزاڤ كری (بنگەهێ لالش یێ ڕەوشەنبیری و كۆمەڵایەتی) دابمەزرینن، ئێكەم سەركردە و سەرۆك حیزب (مام جەلال) بوو ڕازیبوویی و پشتەڤانییا دامەزراندنا وی بنگەهی كری و هاریكارییەكە داراییا مەزن پێشكێشی وان كر، پشتی بنگەهێ لالش بوویە دیفاكتۆ، ژنوو حزبێن دی ڕازی بوون و پشتەڤانی لێ كر.
ـ ئێكەمین پەرلەمانتارێ ئێزدی ل پەرلەمانێ كوردستانێ ب دەستپێشخەرییا ڕەوانشاد مام جەلال هاتە دانان.
ـ ئێكەم وەزیرێ ئێزدی، سەرۆك مام جەلال دانا.
ـ ڕێڤەبەريیا ئەوقافێ بۆ كاروبارێن ئێزدیان، ئێكەمجار ل ئیدارەیا سلێمانییێ هاتە دانان، پشتی تێكەلبوونا هەردوو ئیدارەیان، ئەڤ ڕێڤەبەرییە بۆ هەولێرا پایتەخت هاتە ڤەگوهاستن.
ـ ڕەوانشاد (مام جەلال) ب گۆتن و كریار هەردەم پشتەڤان و پارێزەرێ هەموو كەمەئایین و كەمەنەتەوەیان بوو، پشتەڤانەكێ بهێزبوو.
ـ نڤیسینگەهەكە تایبەت بۆ كاروبارێن ئێزدیيان دانا، باشترین كادرێن ئێزديیان د وێ نڤیسینگەهێدا بوون، شیانێن داراییێن باش ل بەر دەستێن وان هەبوون، دەسەڵاتەكە هەژی هەبوو، بۆ پلینیۆم و كۆنگرەیان ژی دەسەڵاتا مەكتەبەكە ئێكەتی نیشتمانی كوردستان هەبوو، پشتی سەرۆك مام جەلال وەغەرا داوییێ كری، ئەڤ نڤیسینگەهە هاتە فەرامۆش كرن.
بەشەكی ئێزدیيان دبێژن ئەم نەكوردین
دیارە زۆر و ستەمەكە مێژوویی یا ل سەر ئێزدیيان هەیی، د دیرۆكێدا ب دەهان كۆمكوژی و فەرمان هاتینە سەرێ ئێزديیان، د پڕانییا فەرماناندا كوردێن موسلمان مل ب ملی عەرەب، تورك و فارسان پشكداری د وان كۆمكوژییان دژی ئێزدیاندا كریە. كوردێن موسلمان فەتوا دژی ئێزدیيان داینە. فەتوا ئەبو سعودێ ئامێدی كو موفتییێ دەولەتا عوسمانی بوو، ئێك ژ دژوارترین فەتوایان بوو كو بوو ئەگەرێ چەندین فەرمانان ل سەر ئێزديیان. گەلەك سەركردەیێن كوردان بخوە ژی هێرش ئیناینە سەر ئێزدیيان و هەوڵا ژناڤبرن و قڕكرنا وان دایە، وەك سمكۆ ئاغایێ شكاك، میر محەمەدێ ڕەواندوزی، عەبدوڵڵا ڕبەتكی و بەدرخان پاشا. نۆكە ژی هەموو سەركردە و حزبێن سیاسییێن كوردی ئاخفتنێن خۆش بۆ ئێزدیيان دبێژن، لێ كێمەك ژ وان كریار و ڕەفتارێن خۆش و جوان بۆ وان دكەن، ژمێژە باب و باپیران گۆتییە: سەد گۆتن گۆری كریارەكێ بن.
ل 14 ی تەباخا 2014ێ دەمێ پەقینێن گرعزێر و سیبا شێخدرێ ئێكەم جاربوو د مێژوویێدا كوردێن موسڵمان دگەل ئێزديیان هەڤسۆزبن، ب هاتنا (داعش) ئێكەم جاربوو كوردێن موسلمان ب هەموو شیان پشتەڤانی و بەرگرییێ ژ ئێزدیيان بكەن و ئێزديیان بپارێزن، ئێكەم جاربوو میللەتێ كورد ل گەل ڕەوتا مێژوویێ بمەشن، بێگومان ئەڤە هۆكارەكە سەرەكییە كو بەشەك ژ ئێزدیيان بێژن ئەم نە كوردین، ئانكو ئەڤ چەندە ڕەنگڤەدانا كەتوارێ تەحل و دژوارە، ڕەنگڤەدانا زۆر و ستەمێیە، ڕەنگڤەدانە د ڕەوشت و ڕەفتارێن واندا ئێزدیيان هەمبەری كریار و ڕەفتارێن برایێن وان یێن كورد.
ڕۆلێ ئێزدیيان د ئەدەبیاتا كوردیدا، (عەرەبێ شەمۆ) وەك نموونە
عەرەبێ شەمۆ (عەرەب شەمسەدین شامل) بابێ ڕوحییێ ڕۆمانا كوردییە، ل ساڵا 1887ێ ل گوندێ (سۆزە) ل دەڤەرا (قارس) ل باكوورێ كوردستانێ هاتییە سەر دنیایێ، ژ مالباتەكە شێخێن ئێزدیایە، مالباتا وی ژبەر زۆر و ستەما دەولەتا عوسمانی ژ وەلاتێ خوە باركر و چوون ل ئەرمینیا ئاكنجیبوون. ژبەركو مالباتا وی د هەژار و دەستكورت بوون، عەرەبێ شەمۆ ب زارۆكاتی و گەنجاتی گەلەك كار كرینە، وەكی شڤانی ل جەم ئاغا و دەولەمەندێن ئەرمەنان و كاركرن د كارگەهاندا، لێ سەرەڕای وێ سەختی و دژوارییێ، عەرەبێ شەمۆ ل ساڵا 1924ێ خواندنا خوە ل ئەنیستیتۆیا لازاریڤ یا زمانێن ڕۆژهەلاتی ل مۆسكۆ ب پلەیەكە باش تەمام كریە كو ئێكەم كورد بوو ل وی دەمی باوەرنامەیەكە باش بدەستخۆڤە بینیت.
| ل ساڵا 1928ێ عەرەبێ شەمۆ ب هەڤكاری ل گەل (ئیسحاق ماركالۆف) ئەبجەدییا كوردییا لاتینی دانایە، ئێكە ژ دامەزرێنەرێن ڕۆژنامەیا (ڕیا ته‌زە). |
عەرەبێ شەمۆ بۆ دەمەكی وەكو ڤەكۆلەر ل ئەنیستیتۆیا خواندنێن ڕۆژهەلاتی ل لینینگراد كاركریە و بۆ دەمەكی وەكو سەرۆكێ ئەنیستیتۆیا پێگەهاندنا مامۆستایان بوو ل ئەرمینیا، پاشی ڤەگەڕیایە ئێریڤانێ گوند ب گوندێن كوردان گەڕیایە و بۆ نەهێلانا نەخوێندەواییێ و ڕزگاركرنا ژنێ و ڕێكخستنا ژیانا وان ل سەر بنەمایێن هەڤچەرخ كاركریە. ل ساڵا 1928ێ عەرەبێ شەمۆ ب هەڤكاری ل گەل (ئیسحاق ماركالۆف) ئەبجەدییا كوردییا لاتینی دانایە، ئێكە ژ دامەزرێنەرێن ڕۆژنامەیا (ڕیا ته‌زە) و ئێكەم سەرنڤیسەرێ وێ ڕۆژنامەیێ بوو كو ل ساڵا 1931 ێ هاتییە دامەزراندن. ئێكەم ڕۆمانا خوە ل ساڵا 1930ێ ب ناڤێ (شڤانێ كورمانجا) بەلاڤكر. عەرەبێ شەمۆ زێدەباری زمانێ كوردی، زمانێن: ڕووسی، توركی، ئەرمەنی و جۆرجی ژی ب باشی دزانین.
بەرهەمێن عەرەبێ شەمۆ بۆ گەلەك زمانێن جیهانی هاتینە وەرگێڕان، وەكی زمانێن: ئینگلیزی، فەرەنسی، ئەڵمانی، روسی، عەرەبی و ئازەری. ل ساڵا 1977ێ ئێكەتییا نڤیسەرێن سۆڤیەت ب دامەزرێنەر و ڕاگرێ ڕۆمانا كوردی ل قەلەمدایە، سینەماكارێ رۆسی (مەكسیم گۆركی) ژی گۆتییە: میللەتێ كورد ب زمانێ عەرەبێ شەمۆ دئاخڤیت.
ژ بەرهەمێن عەرەبێ شەمۆ:
1ـ شڤانێ كورمانجا (ڕۆمان)، 2ـ ژیانا بەختەوەر (ڕۆمان)، 3ـ دمدم (ڕۆمانا مێژوویی)، 4ـ كۆمەكە چیڕۆكێن میللی، 5ـ پرسا دەرەبەگان ل ناڤ كوردان.
ژێده‌ر:
1- ئێزدیاتی، وانە بۆ فێرخوازێن ئێزدیان، ڕێزا شەشێ، کوردستان 1998،1999،
2- پەروەردە ئێزدیاتی، پۆلا هەفتێ بنەڕەتی، کوردستان 2014
3- پەروەردە ئێزدیاتی، پۆلا دەهێ ئامادەیی، کوردستان 2014
4- شنگال … اسم و تاریخ، خەیری شنگالی، گۆڤار لالش ژمارە 15 ل115، دهۆک2001
5- پەروەردە ئێزدیاتی، پۆلا دوازدێ ئامادەیی، کوردستان 2015
6- هزر و فەلسەفە د ئەدەبیاتا دینێ ئێزدیاندا، کۆڤان خانکی، دهۆک 2016
7- پەروەردە ئێزدیاتی، پۆلا نەهێ بنەڕەتی، کوردستان 2014
