چیڕۆکا (نامەیەک بۆ بای) یا محسن عبدالرحمن د ناڤبەرا چيرۆک و هۆزانێدا
یـوسف علی صفار بەراهی
دەمێ بەحس ل چێرۆکێ، نەخاسمە چێرۆکا هونەری دهێتەکرن، ئاماژە و سەرنج بەرەڤ داهێنان و رەوانبێژیێ و دروستکرنا وێنەیێن توکمەڤە دچن. رێک و پێکیا پەیڤێ دکەڤیتە د سەلەمێژکا رێزاندا، داکو دەربرینەکا چێرۆکی ژێ دەربکەڤیت، ئەڤه و هۆزان ژی هەبوونه‌کا دیتر یا جەمسەری ب تایبەتی ل گەل چێرۆکێ توماردکەت، نەمازە دەمێ بابەت هەڤرکیەکا خۆدی توماردکەت، چ ژ لایێ قەبارەییڤە بیت یان وەکو هۆزان و پەخشان یان ژی وەکو دیکومێنتەکێ بیت وەکو دوو ژانریێن سەرەکیێن ئەدەبی، ژ لایەکێ دیرۆکیڤە کەڤتیە ژێر گۆهرینێن بەردەوام هەتا ب ئەڤی شێۆەیێ هەی ئەڤرۆکە لبەردەست سەمایێ دکەت. کەواتە ئەم دشێین بێژین کو ئەڤ هەردوو ژانریێن ئەدەبی گەلەک دنێزیکی هەڤ دوونە، جاران د خانەکا دیارکریدا هەلکێشانێ و داکێشانێ ل سەر هەڤ دوو دکەن، ژبەر ئەڤێ نێزیکییا دناڤبەرا واندا هەی هندەک جاران ناڤەکێ دەستەواژەیی ژێ دەردکەڤیت و ب ناڤێ(چێرۆکە هۆزان) دهێتە ناڤکرن.
چێرۆکا هونەری، هونەرەکێ پەخشانکییە، ئەو ئاخڤتنە یاکو خودانێ وێ گرنگییەکا توکمە پێ ددەت، سەرنجەکا بابەتی هەمبێزدکەت، هەروەکی چاوا هۆزانڤان خودانکرنێ د چارچووڤێ هۆرانێدا بەرجستە دکەت.
-پەیوەندیا دناڤبەرا واندا: چێرۆک و هۆزانێ جورە هەڤرکیەک د ئەڤێ چێرۆکا لبەردەستدا دروستکرییە هەر وەکو خویادبیت(چێرۆک توخمەکێ رەسەنە ژ هونەرێ ڤەگێرانێ، د سەردەمێن کەڤندا بوویە هەولەک بۆ دانەنیاسینا هۆزانێ) (حەمە ئەمین،۲۰۰۰،ل۳۹). کەواتە ل ڤێرە پتر خۆیادبیت کو ئەڤ هەردوو ژانرە د فورم و هەبوونا بابەتیدا خزمەتەکا هەڤبەش توماردکەن. دیسان وەکی کارکرن و لێکنێزیکبوون، خۆیادبیت(هونەرێ پەخشانکی ئانکو چێرۆک کارکرنەکا کارایە ل سەر رێرەو و ئیستاتیکا کارێ کارتێکرنێ ل سەر خواندەڤانی دکەت) (چیف،ب.س،ص۳۹٨). دیسان وەکو کارکرن و پەیوەندی ب هۆزانێڤە خۆیادبیت( چێرۆکا هونەری هونەرەکێ پەخشانکییە، ئەو ئاخڤتنە یاکو خودانێ وێ گرنگییەکا توکمە پێ ددەت، سەرنجەکا بابەتی هەمبێزدکەت، هەر وەکی چاوا هۆزانڤان خودانکرنێ د چارچووڤێ هۆرانێدا بەرجستە دکەت) (حسین،۱۹۷۳،ص۱٥). د هەمان بوچووندا دیاردبیت كو (چێرۆکا هونەری بناغەیێ داهێنانا هۆزانێیە، ئانکو ل بەراهیێ گرێدانا چێرۆکێ ب داهێنانا مرۆڤیڤە هەیە، ل دوماهیکێ ژی رامان و رێرەوێ هۆزانێ ژێ بەرجستە دبیت) (العلوی، ۱۹٨٤، ص٤۳). ل دوویڤ ئەڤان بوچوونا و ئەگەر ئەم ژ کوژیێ کەرستێ بکارهینانێڤە تەماشەی ڤان هەردوو ژانریێن ئەدەبی بکەین دێ دیاربیت کو نێزیک بوونەکا بابەتی د ناڤبەر واندا هەیە، ڤێچا چ ل سەر ئاستێ بکارهاتنێ بیت، یان ژی ل سەر ئاستێ کریارا داهێنانێ بیت. ئەڤەژی هندێ دگەهینیت کو چێرۆک و هۆزان ب هەڤرا خزمەتا تێکستێ ئەدەبیێ ل بەردەست دکەن. هوسا خالەکا هەڤبەش ژ هەمی ژانرێن دیتر یێن ئەدەبی هەیە، کەواتە دیاردبیت کو ژ کەڤندا هەڤبەشیەک د کارکرنێدا د ناڤبەرا چێرۆک و هۆزانێ هەبوویە، د سەردەمێن نوی و هەڤچەرخ ژی یدا ئەڤ هەبەشیە پتر خورتبوویە.
هوسا باب دخانا سیمیولۆژیدا ب ئاشکرایی مینا هێما و جەڤەنگ دیاردبیت و سیمولۆژیا ڤەشارتی هێما و لوژیک و ئەیگونێ ژێ دروست دکەت
-کارکرنا چێرۆکێ وەکو چێرۆک: داکو پتر ئەڤێ تێروانینێ بەرچاڤبکەین دێ ژ لایێ پراکتیزەکرنا بنەمایێن چێرۆکی وەرگرین، دەمێ چێرۆکنڤیس دبێژیت((بابێ منە، بابێ تەیە، بابێ وییە، کاروخییە،میتانییە…هێمایە، چەڤەنگە، کەس نینە و ژ چ نینە…)) (عبدالرحمن،۲۰۱۹،ل۲۹). ئەگەر ئەم ئەڤێ پارچە تێکستێ وەکو چێرۆک تەماشەبکەین و لایەنێ کەسایەتیێ تێدا بەرچاڤ بکەین دێ دوو سەمت ژێ بەرپابن ئەوژی، ئێک:ئاوایێ کارکەریا پێشەیییا جڤاکی، نەخاسمە دەمێ بابی دکەتە هەلگرێ دینامیکیا لڤینێ وئایدلۆژیا هزرێ و گەشەکرنا رویدانێ. یا دوویێ: سەمتا لایەنێ مەعنویی وەکو رەوشەنبیری و باوەری. هوسا باب دخانا سیمیولۆژیدا ب ئاشکرایی مینا هێما و جەڤەنگ دیاردبیت و سیمولۆژیا ڤەشارتی هێما و لوژیک و ئەیگونێ ژێ دروست دکەت. د هەمان دەمدا باب ل ڤێرێ دبیتە خانا کەسایەتیا سەرەکی و لاوەکی. ژ لایێ رویدان و بابەتیڤە و د تمامەتیا پارچەکا دیتر دا چێرۆکنڤیس خۆیادکەت (( بابێ من ژبەریا توفانێ ل ژیانێ، بابێ من ژبه‌ریا نەمرودی موسلمانە، بابێ من باخچەیێن هەلاویستی و مەنجەنیق داهێنانە، بابێ من خۆدانێ کۆچک و دیوان و مێهڤانە، مێهڤانێن بابێ من چارن و ئەزێ ژبیرکری یێ پێنچێ، ڤەحەویایێن بابێ من شەش و ئەز ونداکری یێ هەفتێ.)) (هەمان ژێدەر،ل۲۹ـ۳۰). ل ڤێرێ چێرۆکنڤیس ژیوارێ دەمی و جهی بۆ گەهاندنا دەربرینەکا بابەتی لێکخرڤەدکەت، ئێک رویدان د ئێک دەمدا شرۆڤەکرنەکا ژ دەرڤە و ناڤدا بۆ چارەسەرکرنا کویر وێنەدکەت، دانوستاندن دبیتە ئالاڤێ پێشڤەبرنا ئایندەیی بۆ رویدانەکا بابەتی، نەخاسمە دەمێ ژمارا دکەتە پیڤەرێ کارلێکەریا بابەتی. ژ لایێ زمانیڤە، چێرۆکنڤیس خۆیادکەت((بابێ من زێرینگریێ تاجان بوویە و ئەز پپندۆزێ شمکان)) (هەمان ژێدەر، ل۳۱). هوسا چێرۆکنڤیس زمانەکێ درامایێ بۆ گەهشتن ب کارێ ڤەگێرانێڤە دروستدکەت، دەربرین ژ ژیوارەکێ کەسایەتی د جوارچووڤێ رێزکرنەکا دەمیدا رێزکرییە، د هەمان دەمدا ب ئاڤاکرنا بناغەیێ هونەری، بەراهی و ناڤەند و دوماهی بەرجستەکرینە و بابەت ئێخستیە د جوارچووڤێ بەراوردیێدا، کا چاوا شیانەک شیانەکا دیتر دخوت، کا چاوا شیانەک شیانەکا دیتر ئاڤزدکەت، کا چاوا هەڤدژیەک د ناڤبەرا دوو کاراندا سەرهلددەت. وەکو لێکخرڤەبوونەکا تایبەتمەندیا چێرۆکا هونەری چێرۆک نڤیس دبێژیت: ((مێهڤانیێن بابێ من پیرتەڤنکێن ئاڤزن، د هەریا حەزان دا دگەڤزن…ئاشۆپەرستن، شاعر حەز پەرستن، دەربەندێن ژیانێ و ڤەژاندنێ دبەستن…چۆکێن خویسارگرتی گەنی و ژیانێ کرمی دکەن و ل سەکۆیێن کولەتیێ ب شانازیڤە شعران ب بای و خاچدانا بابێ من دبێژن)) (هەمان ژێدەر،ل۳۲ـ۳۳). ل ڤێرێ چێرۆکنڤیس هەر سێ تایبەتمەندیێن چێرۆکا هونەری بەرجستە دکەت کو ئەوژی: ئێکەتیا بابەتی، تێدا ب ئاوایەکێ مه‌نهەجێ هزڕکرنەکێ بەرجستەکرییە .یا دیتر خرڤەبوون، کو تێدا چەندین پەیڤێن لڤۆک ئێخسـینە د خزمەتا شیانێن سەرکەفتنا چێرۆکا خۆدا، یا سیێ: دراما، کو تێدا چەندین هەستێن دینامیکی و گەرم ل گەل هەڤرکیا ژ دەرڤە رێزکرینە، کەواتە وەکو کارکرن ئاوایێ رەهایێ تایبەتمەندیان ل سەر پراکتیزەکرنا چێرۆکێ خستینەکار، هوسا دشیان دایە بێژین کو چێرۆکنڤیسی ئاوایێن کارکرنا پراکتیزکرنا چێرۆکا هونەری د ئەڤێ چێرۆکێدا بەرچاڤکرینە و خواندەڤان و ڤەکولەر شیانێن چێرۆکنڤیسیێ پێ دبەخشیت.
زێدەباری بکارهینانا زمانەکێ هۆزانێ یێ زەلال و ئاشۆپی، چێرۆکنڤیسی تێکەلیکەک د ناڤبەرا وێنە و زمان وریتمێدا دروستکریە، پەیڤ ئێخستینە د کەتوارەکێ هۆزانێ یێ توکمەدا.
ـ ڤەگۆهاستنا چێرۆکێ بۆ هۆزانێ: ئەگەر ئەم ئەڤێ چێرۆکێ وەرگرین و خانا هۆزانێ ل سەر پراکتیزەبکەین و بێخینە دقالبێ هۆزانێدا دەمێ دبێژیت((بابێ من بابێ تەیە، بابێ وییە…کاردوخییە، میتانییە، میدییە…هێمایە، چەڤەنگە، کەس نینە و ژچ نینە… بابێ من ژ بەریا توفانێ ل ژیانە، بابێ من ژ بەریا نەمرودی موسلمانە، بابێ من باخچەیێن هەلاویستی و مەنجەنیق داهێنانە)) (هەمان ژێدەر، ل۲۹). ئەگەر ئەم ژلایێ وێنەیێ هۆزانێ تەماشەی ئەڤێ تێکستێ بکەین ئەوا د چوارچووڤێ رێرەوێ هۆزانێدا هاتی، دێ بینین هندەک گۆرانکاری تێدا چێبووینە وەکو بنەما و قالب و رێکخستن ئەوژی: تێکەلیەکا رەهایا وێنەیێن هۆزانی تێدا دروستبووینە، جار ژیان دبیتە دیکومێنت، جارژی پەنا بۆ ئارامی و گەشەکرنێ دچیت، جارژی سیمایێن لادانێ ژلایێ پەیڤ و واتایێڤە رێزبووینە، کە واتە وێنە وەکو وێنەیێ هۆزانێ دکەڤنە دخانا بەرچاڤا ژیواریدا. ژ لایێ ریتمێڤە، ریتما دووبارەکرنێ ل سەر ئاستێ ستۆنی بەرپاکرییە، نەخاسمە دەمێ دەستەواژا(بابێ من) بکاردهینت دووبارەکرنا(دەنگ، بێژە، فونیم، پەیڤ) تێدا بەرجستە دبیت. دیسان دپارچەکا دیتر وەکو بکارهاتنا زمانێ هۆزانی دبێژیت((مێهڤانێن بابێ من پیرتەڤیکێن ئاڤزن، دهەریا حەزان دکەڤژن، ئاشۆپە رستن، شاعرن، حەز پەرستن، دەربەندێن ژیان وڤەژاندنێ د بەستن)) (هەمان ژێدەر،ل۳۲). ل ڤێرە زێدەباری بکارهینانا زمانەکێ هۆزانێ یێ زەلال و ئاشۆپی، چێرۆکنڤیسی تێکەلیکەک د ناڤبەرا وێنە و زمان وریتمێدا دروستکریە، پەیڤ ئێخستینە د کەتوارەکێ هۆزانێ یێ توکمەدا، دیسان ب کارهینا پەیڤێن(ئاشۆپ، شاعران) بەڵگەیێن زیندی وزیقن بۆ خستنەکارا هۆزانێ ل بەر بهانەیا چێرۆکێ، چونکی ژ لایێ هیرمونتیکایێڤە ئەڤ پەیڤە پترخانا هۆزانێ ژ چێرۆک پەیرەودکەن. ژ لایێ شانازیێڤە چێرۆنڤیس دبێژیت((بابێ من پیشەکارە، بابێ من راویژکارە، ئەز هەما چننە)) (هەمان ژێدەر،ل۳٤). ل ڤێرێ چێرۆکنڤیس ئاوایەکێ دیتر یێ کەتواری یێ هۆزانێ هەمبێزدکەت کو ئەوژی شانازیکرنە، دهەمان دەمدا هەڤبەندیەکا هەڤدژ د ناڤبەرا خۆ و کارێ خۆ ل گەل بابێ خۆ و کارێ وی رێزکرییە، ئەڤە ژ لایێ چوارچووڤێ رەخنەیی لایەنێ ئیستاتیکی مینا: (فرێکەر، هەلچوون، شعریەت) پەیرەو دبن. هوسا لایەنێ ئیستاتیکیا هۆزانێ پتر ژ پەخشانێ خۆیادبیت. ئانکو ل دوماهیێ دشیان دایە بێژین کو ئەگەر ئەم ئەڤێ چێرۆکێ د رێرەویێ هۆزانێدا بکاربینن دێ سەر و سیمایێن هۆزانێ وەرگریت و ئەگەر وەکی خۆ ژی بکارهات دێ یێن خۆ وەرگریت، ئەڤەژی ئاوایێ کارکرنا نێزیکبوونا چێرۆکێ و هۆزانێیە، ئاوایێ تێکەلیا دوو ژانریێن ئەدەبییە، ژبەر هندێ جاران ناڤێ وان پێکڤە بابەتەکێ دی دئافرینن کو ئەوژی( چێرۆکە هۆزانە).
ـئەنجام: پشتی مە ئەڤ ڤەکولینە ئەنجام دای ئەڤ ئەنجامە ژێ دەرکەفتن:
۱ـ وەکو ئەنجامێن بابەتی ئەڤ چێرۆکە هەڤنیاسینەکا بابەتیە د ناڤبەرا چێرۆک و هۆزانێدا. ۲ـپتریا ئالێن پراکتیزەکرنا بنەمایێن چێرۆکا هونەری ل سەر بکاردهێن.
۳ـ گەلەک ئالێن پراکتیزەکرنا بنەمایێن هۆزانێ ل سەر بکاردهێن.
٤ـ زاراڤێ بکارهینانا چێرۆکە هۆزانێ خورت دکەت.
٥ـ ئەگەر رێرەوێ وێ بگۆهورین جار چێرۆکێ و جارژی هۆزانێ هەمبێزدکەت.
ـژێدەرێن مفا ژێ هاتیە وەرگرتن: ۱ـحەمە ئەمین، باخان ئەحمەد.شعری چیرۆکئامێز لە ئەدەبی کوردیدا: دەزگایی کتبی ماد.۱۹۹۹ـ۲۰۰۰. ۲ـ عبدالرحمن، محسن. شەمەندەفرا بای:هه‌ولێر.۲۰۱۹.
۳ـالعلوي، عیار الشعر.ابن طباطبا.منشأة المعرفة: الاسکندریة.۱۹٨٤.
٤ـحسین طه. فی الادب الجاهلي .دار الکتاب. لبنان: بیروت.۱۹۷۳.
٥ـ ضیف شوقی. تاریخ الادب العربي/ العصر الجاهلي. دار المعارف، مصر.
