كورد و میتراپەرێسی.. شوونوارێن مێتراپەرسيیێ ل كوردستانێ
سە‌لوا محەمەد نهێلی
ئایینێ میترایی (میثرائی) میترایی ئێك ژ ئایین كەڤن یێن شارستانيیەتا ئاریایی بوو، ئەڤ ئایینە د ناڤ گەلێ هند و ئیرانی هه‌تا ئەوروپادا یێ بەربەلاڤ بوو، هه‌روه‌سا كاریگەرترین ئایین بوو ل دونیایا وی سەردەمی، ڤی ئایینی پلەیەكا مەزن و گرنگ د ناڤ نفشێ ئاری و جیهانێدا هەبوو.
د ڤێ ڤەكولینێدا بزاڤ هاتینە كرن، كو لایەنێ مێژوویی، بیروباوەرا د ئایینێ میتراپەرێسيیێدا ل كوردستانێ بهێتە شرۆڤەكرن، هندەك شوونوار و تایبەتمەندی د ڤی ئایینیدا بهێنە بەرچاڤ كرن، داكو ژ نێزیك هایدار بین ژ ئایینێ میتراپەرێسيیێ ل دەڤەرێن كوردی. مە بزاڤ كريه مفاي ژ ژێدەرێن فارسی وەرگرین، بەلێ وەك پێدڤی ژێدەر ل بەر دەست نەبوون، لەورا مە پەنا برە بەر سایتێن ئەلكترۆنی و ل دویڤ وان ژێدەرێن ب دەست مە كەفتین، مە پێزانین ژێ وەرگرتینە، كو ئەو ژی ب كوردی و فارسی نه، ژێدەرێن فارسی وەك پەرتووك و ڤەكولینێن زانستی و ل سایتێن ئەلكترونی وەرگرتینە. د ڤێ ڤەكولینێدا میتراپەرێسی زێدەتر ل رۆژهەلاتێ كوردستانێ بەرچاڤ دبیت، ژبەركو ئەڤ پارچا كوردستانێ بەشەك بوو دكەڤیتە د ناڤا ئیرانێدا كو زێدەتر كارتێكرنا خۆ ل سەر هەبوو، دیسان ئەو ژێدەرێن مە ب كار ئیناین پترييا وان فارسی بوون.
بێگومان چ مژار و ڤەكۆلین د بێ شاشی و كێم و كاسی نینن، بەلێ ب خواست و هیڤیيا وێ چەندێ كو پێكۆلا من ژ بۆ گەهاندنا ئەركێ نڤیسینا ڤی بابەتی، ببیتە هۆكارەكێ بجهئینانا ئارمانجا زانستی د بیاڤێ كورد و میتراپەرێسیيێدا، كو ببیتە جهێ مفایی بۆ خواندەڤانان.
نڤیسەر (فاضل عمر) وەها خویا دكەت، ب گشتی دەما باس ل هەر دیاردەیەكێ یان تشتەكێ دكەین ژ ره‌هێن وێ یێن سروشتی یان بوویەرێن وێ یێن مێژوویی دەست پێ دكەین، مێهرپەرستی ژ وان هەردو فاكتەران پێك دهێت، لایەنێ سروشتی ب رۆژێ و گرنگییا وێڤە دهێتە گرێدان. ژ لایەنێ مێژوویڤە هەلبەت گرێدایی ئەو نەخش و پێڕابوون و نڤیسارێن مایینە و هەردو ب هەڤڕا تشتەكێ بەرهۆز و بەرهەست ب ناڤێ مێهرپەرێستی بۆ مە ئاڤا دكەت، دیسان نڤیسەر دیار دكەت كو تشتێ سەیر ئەوە هەردەما ئەم باس ل میتراپەرێسيیێ بكەین، ئەم تووشی ئێك ژ مەزنترین ئاریشیێن میتراپەرێسيیێ دبین؛ ئەو ژی نڤیسینە، وەسا دیارە نڤیسین ل مێهرپەرێسيیێدا قەدەغە بوو، هەر تشتێ ئەم ژ ڤی ئایینی دزانین ب رێكا خەلكێ دی، كو هەمی تشتێ میتراپەرێسی بۆ مە هێلایی، هندەك شكەفت و نەخشە نە…(1).
میترا:-
ل دەستپێكێ پێدڤييه كورتییەكێ ل سەر ناڤێ خوداوەندێ مەزن (میترا) دیار بكەین. ناڤێ وی د نڤیسینێن بزماریدا ل سەدێ پازدێ د رێكەفتنا د ناڤبەرا میتانی و هیتییاندا، ب ئاهوايێ میترا (Mithra) هاتییە، د ئاڤێستایێدا ب هەمان شێوە (میترا-Mithra)) بوو(2)، پەیڤا (میترا) ژی ب رامانا سۆز و پەیمان دهێت. ل سانسكریت میترا (Mitra) هاتییە، د زمانێ پەهلەویدا میتر (Mitr) هاتییە(3)، لێ د نوكە دا مێهر(Mihir) دهێتە بكارئینان، بەلێ پەیڤا میترا (Mithra) ژ هەمییان كەڤنترە(4).
لێنێڕینەك ل دۆر ئاخفتنا (ته‌وفیق وەهبی بەگ)، كو دبێژیت: “ئێك ژ وان پەرستنێن پیرۆزە خودایان (Deities)، كو ل دەڤ هندوئیرانییان (Indo-Iranians) دهاتە پەرێستن، نڤیسەر وەها خویا دكەت ئەڤ خوداوەندە (میترایی) د ناڤ هەر دو مللەتێن هندوئیرانيیاندا هاتییە پەرستن و پاشی ل گەل وێ پێلا كۆچبەران ل گەل خو ئینایە، ئەو خوداوەندە د ناڤ پەرتووكا كەڤنار و پیرۆز یا هندییان (ریگ ڤێدا-Rig-Veda)دا ب ناڤێ (میترا-Mitra) هاتییە، هەروەسا د ناڤ پەرتووكا پیرۆز یا (ئاڤێستا)دا، هەمان ناڤ بۆ وی خوداوەندی هاتییە، ئەو ژی خوداوەندێ روناهیێ یە، كو زێرەڤانێ راستیێ یە و هەڤدژی درەوا و خەلەتیانە…”(5).
ب دیتنا نڤیسەر (فرانتس كۆمۆن)، مێهرپەرێسی ڤەدگەریتەڤە بۆ سەردەمەكێ دویر و درێژ يێ بەری هندوئیرانی ژێك جودا ببن، د سرووداندا پەسنا وێ دهاتە كرن، د په‌رتووكا پیرۆز یا ئاڤێستایێ دا پەسنا خوداوەندان ب شێوەیێ سروودان ب تێر و تەسەلی هاتییە كرن، ب تایبەتی ئەڤ خوداوەندا میترایی ب شێوەكێ پایەبەرز دهاتە نرخاندن(6).
مهرپەرێسی یان (میترائیسم):
میترا ئایینەكێ عیرفانی و نهێنی بوو، د ناڤ ئیمپراتۆریيەتا رۆمانی یا كەڤندا، ل ژێر ناڤێ (میترائیسم Mithraism) ب ناڤودەنگ بوو، پەیڕەوكرنا ڤی ئایینی، كو خوداوەندێ هندوئیرانی ئەو ژی مێهر یان میتراپەرێرس ب خوداوەند دۆستایەتی و رێككەفتن و رێكوپێكییێ بوو، وەسا خویا دبیت ئەڤ ئایینە ل ئیمپراتۆریيەتا رۆمادا ل دووماهییا سالا سەدێ ئێكێ بەربەلاڤ بوویە كو ئەو ژی پەرستنا مێهر بوو، ل دورگەها ئیتالیا و دەوروبەران ب شێوەيه‌كێ بلەز بەلاڤ دبوو(7).
ل دویڤ گۆتنا مێژوونڤیسێ رۆژئاڤایی (ئەرنست رەنان) ئەگەر ب هەر هۆكارەكێ با، هەر ژ دەستپێكێ مەسیحییەت راوەستیابا، دا دونیا ب تەمامی بیتە میتراپەرێسی، بەلێ ئەڤە دەرگەهەكێ باش بوو ژ بۆ چوونە د ناڤ بابەتێ خوشەویستی و ڤیانا مەسیحیەتییێ دا(8).
ئایینێ میترائیسم (Mithraism):
ئایینێ میترائیسم (Mithraism)، ئانكو میتراپەرێسی(9)، مێژوویا ڤی ئایینی ڤەدگەڕیت بۆ (8000) هەشت هزار سالان بەری نوكە. ئانكو ئایینەكێ سەرەكی یێ خەلكێ ئەورۆپایی و ئاسیایى بوو ل چەرخێ سێیێ و چارێ گەهشتە گۆپیتكا هێزا پەرێستنێ، ل وەلاتێ ئیرانێ ل سەردەمێ ئەشكانییان گەلەك ب هێز دكەڤیت، هەر دیسان و د ناڤ هێزێن سەربازێن رۆمادا دهاتە پەیرەو كرن(10)، لێ ئایینێ مپرایی (Mithraism) ئایینەكی (سۆپا)یی بوو، لەورا سۆپایێن رۆمانی كیڤە چووبان؛ ئایینێ خۆ (ئانكو میتراپەرێسی) لێ بەلاڤ دكر(11).
ب دیتنا د. عەلی تەتەر نێروەیی)، ئایینێ میترایی یان میتراپەرێسی ئێك ژ كەڤنترین ئایینێن جهانێ يه، میتراپەرێسی وەك بیروباوەر د ناڤ گەلێن هندوئەوروپیدا، ئانكو ئاریاییدا، پەیدا بوویە، هەر ب رێكا گەلێن هندوئەورۆپی هاتییە دەڤەرا رۆژئاڤایا ئاسیا و ژ وێرێ گەهشتییە كوردستانێ، میتراپەرێستی وەكو ئایینەكی كەڤنار ل دەڤەرێ، كارتێكرنەكا زۆر كرییە سەر بیروباوەرێن ئایینێن دیتر ژی، هەتا هندەك بیروباوەر و دابونەریتێن كوردەواری یێن نوكە ژی پاشماوەیێن میتراپەرێستیێ نە، نەخاسمە ژى پشكەكا مەزن ژ بیروباوەر و كارێن ئایردەیی (طقوس) ئایینی يێن ژ لایێ ئێزدييان ڤە دهێنە ئەنجامدان، ژ لایەكێ دیڤە كارتێكرنا میتراپەرێسی د ناڤ ئۆلێن مەزن یێن جیهانێدا ژی دیاردەیەكا بەرچاڤ و دیارە(12).
كورد و میتراپەرێسی (شوونوارێن مێتراپەرێسيیێ ل كوردستانێ):
ل دەستپێكێ باسكرن ل دۆر ئایینێ میتراپەرێسی و شوونوارێن ڤی ئایینی ل كوردستانێ، ڤەدگەڕیتەڤە بۆ ماوەيه‌كێ دویر و درێژ، ئانكو ژ كەڤندا كوردستان لاندكا شارستانییەتێ بوویە، ئێكەم مللەتێ ئاریایی ب ناڤێ (ماد) ل ڤێ پارچا ئیرانێ بوون، ئەو (ماد) ژی كورد بوون، ئانكو كورد ژی پاشماوه‌یێن ڤی مللەتێ دێرین (ماد)ینە، ئەو خودانێن ڤێ شارستانییەتا مەزنا كەڤنار و روهن یا ئیرانێ بوون، ئەڤ چەندە ژی نە جهێ مەندەهۆشیێ یە، دا پێكڤە ببینین و راستییا ڤی بابەتی بسەلمینێن. بۆ نموونە: ل ئیرانێ (مهركدە)، ئانكو جهێن پەرێستنێ ل دەڤەرێن كوردنشین، ئەم دشێين ئاماژێ ب ئەڤێن ل خوارێ بدەین:-
1- پەرستگەها مێهر ل تەختێ سلێمان نێزیك باژێرێ سەقز، ل رۆژهەلاتانا كوردستانێ.
2- ئەو نەخش و نیگارێن ل تاق وەستان ل كرمانشاهێ هه‌ين.
3- مێهركەدا قزقاپان ل دۆلا شارەزوور ل كوردستانا عیراقێ- ل باكوورێ رۆژئاڤایا سلێمانیێ.
4- شكەفتا (گرفتو)، ئانكو (پەرستگەها خورشیدی) یا رۆژپەرێسان ل سەقز چێ دبیت مێهركدە بیت ئانكو مهرپەرێسی(13). ئەڤ چەندە بۆ مە دسەلمینیت تایبەتی ل رۆژهەلاتا كوردستانێ جهێ پەرێستنا میترایی بوو.
هەر دیسان سەبارەت شوونوارێن مهرپەرێسی ل كوردستانێ، ناڤەراستا رۆژئاڤایا كوردستانێ دا هندەك هۆزێن كوردان و میتانيیان، كو بۆ دەمەكی درێژ پەرستنا میتراپەرێسی كرییە، ل دەڤ ڤان هۆزان ئایینەكێ پیرۆز بوو، لەورا بەردەوامی دایە پەرێستنا ڤی ئایینی ب رێزگرتن و ب چاڤەكێ پیرۆز لێ دنێرا، بەرامبەر گوهۆڕینا ڤی ئایینی د خۆڕاگر بوون، زوی ب زوی چ ئایینێن دی پەیڕەو نەدكرن(14).
ئەم دێ ل پەرتووكا (اسطوره ی اهل حق) یا نڤیسەر (ایرج بهرامی) نێڕین، كو دیار دكەت، ئایینێ مهرپەرێسی ڤەدگەریتەڤە بۆ مللەتێن ئیرانی یێن كەڤن، كورد ژی ئێك ژ وان مللەتان بوون، شوونوارێن ڤی ئایینێ پیرۆز ل باژێرێ (سەرپیل زەهاب)، ئانكو مەبەستا وی ل رۆژهەلاتا كوردستانێ دیار دبیت، هەر وەسا دیار دكەت كو (اهل حق) بەردەوامییا ئایینێ مێهرپەرێسیێ یە ل ڤێ دەڤەرێ(15).
ل كوردستانێ، ئەڤ ئایینێ مێهرپەرێسی ل دەمەكێ دویر و درێژ ل چیایێ زاگرۆس بەردەوامی دایە ژیانا خۆ یا مێهرپەرێسيیێ، كو هێشتا چریسكێن كەڤنار یێن ڤی ئایینی د ناڤ مللەتێ كوردان دا دهەلن، بەری چەندین سالانە، بەلێ هێشتا نەهاتییە ڤەمراندن و ژبیركرن(16)، ل ڤێرە دێ هندەك شوونواران دێ دەینە دیاركرن، ئەو ژی نڤیسەری (كامل صفریان، یادداشت هایی پیرامون مهرپرستی در كردستان) و ل گەل هندەك دیرۆكنڤیس و شوونوارناسان، ئەڤ شوونوارە ژی ل سەر چەند خالان دابەشكرینە و داینە دیار كرن، كو ڤان خالان پەیوەندی ب شوونوار و رێ و رەسمێن میتراپەرێسی ڤە هه‌نه.
خالا ئێكێ/ (ئاڤ): د ڤی ئایینی دا ئاڤ تشتەكێ گەلەك پیرۆزە، كو ب شێوەیەكێ پترییا پەرستگەهێن (مێهری) ل دەڤ رویباران د هاتنە ئاڤاكرن یان دروستكرن، ل ڤێرە دیار دبیت ل زنجیرا چیایی زاگرۆس ئاڤ و شكەفتێن سروشتی لێ هەنە، ئەڤە دو پێكهاتێن سەرەكینە بۆ وان يێن ئه‌ڤ ئایینه دپه‌رست، ب شێوەیەكێ بەرفرەهـ ل ڤی چیایێ زاگرۆس هەبوون، ژ بۆ بەردەوامی دانا پەرێستنا ئایینێ مێهرپەرێسيیێ، دیسان وەسا بەرچاڤ دبیت، ئەڤان پێكهاتان زەمینەيه‌كا بەرفرەهـ ژ بۆ مانا ڤی ئایینی و رێ و رەسمێن وان ل ڤێ دەڤەرێ هەبووينه(17).
خالا دویێ/ ئاماژە ب هندێ دكەت، یا پێدڤییە بزانین تەنها رێكا هاریكارییا مە بكەت داكو بگەهینە راستیيا ڤی ئایینی، ئەو ژی ناڤێ چیایێن كردستانێ نە، ل ڤێرە بۆ مە دیار دبیت، كو مللەتێن میتراپەرێسی، چێ دبیت ماوەيه‌كێ زۆر ل ڤان شكەفتێن سروشتی و چیایێن كوردستانێ ژیانا خۆ بەردەوام كر بیت. چیایێ (میراجی) ئێك ژ شوونوارێن كەڤنارە ل نێزیكی باژێرێ مەریوان، كو دكەڤیتە رۆژئاڤایا مەریوان و رۆژهەلاتا دەریاچەیا زراوە، وەسا دیار دبیت، كو ئەڤ ناڤە ژی ژ (میر) هاتییە، ناڤێ ڤی چیایی ب رامانا پاشگرێ مێهر (جی)، كو ب كوردییا كرمانجی؛ ئاكو ب رامانا (جهـ) دهێت، ئەڤە ژی فاكتەرەكێ گرنگە ژ بۆ بیرئینانا سەردەمێن گرنگ یێن مێهرپەرێسی ل ڤێ دەڤەرێ(18).
بەلێ یا پێدڤییە (بێستون) ب ئێك كەڤنترین شوونوارێن مێهرپەرێسی ل رۆژهەلاتا كوردستانێ ب هەژمێرین، ژبەركو نيشتەجیێن مللەتێ (ماد) ل وێرێ مژویلی پەرستنا میترپەرێسی بوون، هەروەسا مێهر (بغ) دهاتە بناڤكرن و نیاسین، (بغ) ژی ب رامانا خوداوەند بوو، كو هندەك جهێن وان ل ناڤەندا باژێرێ كیش مێهر بوون، دیسان ب هەمان پەیڤان هاتبوونە ناڤكرن، وەكی بغستان (بهستان، بێستون)، شوینوارێن مەزارگەهێن وان، وەكی گاق بێستون (تاق وەستان) یان ژی جهێ پەرێسێ وەكی پەرستگەها مەزن (كەنگاوەر) ب ناڤێ (ناهید) و ل وێرێ ب دایكا مێهری دهاتە نیاسین(19).
د خالا سێیێ دا/ نڤیسەر (كامل صفریان) وەسا دیاركرییە، جهەكێ دی یێ پیرۆز یێ هەی، كو چێ دبیت پەیوەندی ب ئایینێ مهرپەرستی ل وێ دەڤەرا باس لێ هاتییە كرن هەبیت، ئەو شكەفتێن ل (هەورامان)ێ دگۆتێ (مێر)، ئێك ژ ڤان (مێر)ا یێن ل سەر رێكا (مەریوان- هەورامان) ب ناڤێ (مێرگاڤان) یێن هەین، ئەو ژی ب رامانا (گا) بوو، ئەڤ چەندە ژی وەك ئاماژەیەكێ یە ژ بۆ ئەفسانەیا (گا) پەرێسی ل مێهرپەرێسیێ دا. هەر دیسان شكەفتا (پراو)(20)، ئانكو ب زمانێ كوردی ب رامانا شكەفتا پڕئاڤ (Perav) ل چیایی پڕئاڤێ، كو دكەڤیتە باكوورێ رۆژهەلاتا باژێرێ كرمانشاه ل رۆژهەلاتا كوردستانێ و دهێتە هەژمارتن كویرترین و سەیرترین شكەفتا بەرییە ل جیهانێ، ئەڤ شكەفتە ل زنجیرا چیایێ زاگرۆسی یە، ل ڤێ شكەفتێ دا بیرا ئاڤێ هەیە ئەو ژی ڤەدگەریتەڤە بۆ سەر دەمێ مهرپەرێسان، كو خۆ ب وێ ئاڤێ دشیشت و پاقژ دكرن ژ بۆ ب جهئینانا رێورەسمێن خۆ یێن ئایینی، ئەو ژی مێهرپەرێسی بوو (21).
ژ بلی وێ چەندێ، هێشتا ل ناڤ بەشەكێ ژ وان شكەفتێن ناڤدارێن ل كوردستانێ، مە ناڤێن وان ئیناین، دێ جهێن شوین پێت (مێر) لێ بینین. هەروەسا شكەفتا (مێرخر) ل كرمانشاهـ ل نێزیكێ گوندێ بێستون بەرامبەر رویبارێ گامسیاب، كو شوونوارێن مێهرپەرێسی ددیارن. زێدەباری شكەفتا (مێرافتاو)، هەروەسا ژ ناڤێ وێ دیار دبیت، دبێژن: ل ڤی جهی رۆژپەرێس هه‌بوون، ئەڤ شكەفتە ژی ل نێزیكێ بێستون يا سەر ب پارێزگەها كرمانشاهـ ڤه‌يه. شكەفتا (گرفتو)، ئەڤ شكەفتە ل دەستپێكێ سەر ب باژێرێ سەقەز ڤه بوو، لێ د نوكە دا ل سەر باژێرێ دیڤاندرە، ئەڤە ژی دكەڤیتە پارێزگەها كوردستانێ ل رۆژهەلاتا كوردستانێ، دیرۆكنڤیسێ رۆمی (تاسیت) ناڤێ وێ كرییە (معبد خورشید)، ئانكو پەرستگەها رۆژپەرێسان، ئەڤە ژی ئێكە ژ وان شوونوارێن پشتڕاست كر بوون، كو جهێن مێهرپەرێسان ل كوردستانێ هەبوون(22).
هەروەسا دیرۆكنڤیسان (سرفراز؛ علی اكبر…) ئاماژێ ب هندێ ددەن، كو هوین دشێن بچنە سەر گور ئیسحاق وەند ل سكاوەند ل باشوورێ رۆژئاڤایا هێرسین ل پارێزگەها كرمانشاه، ئەڤە ژی ڤەدگەڕیتەڤە بۆ سەردەمێ (ماد)، كو شوونوار و جهێن مێهر یان میتراپەرێسی بوو. دیسان ئاماژە ب دیمەنێن ل سەر گوڕستانا (دكان داوود) دكەڤیتە چیایێ ل باشوورێ رۆژهەلاتا سەرپیل زەهاب. دیسان بۆ سەردەمێ (ماد) ها و میتراپەرێسی دزڤڕینیت (23)، دیسان ئاماژێ ددەتە گۆڕێ (فەخریكا)، كو دكەڤیتە گوندێ ئیندرقاش ل نێزیكێ باژێرێ مهاباد، دیار دكەت كو ل سەردەمێ (ماد) هاتییە كۆلان، ئانكو وی دەمی پەرێستنا مێهری دكرن(24).
هەر دیسان ئەگەر لێنێڕینەكێ ل باژێڕێ رەوانسەر، كو دكەڤیتە بنارێ چیایی شاهۆ ل باكوورێ رۆژئاڤایا پارێزگەها كرمانشاهـ بكه‌ين، زێدەباری گۆڕێ سەنگ رۆستم هەر ل كرمانشاهێ دێ پشتراست بین كو شوونوارێن مێهرپەرێسان بوون(25).
دێ ئاماژێ ب خالا چارێ دەین، ئەو ژی دیاردكەت، كو كەڤنترین دەقێ نڤیسینێ ب جه مابیت یێ ل كوردستانێ مایی، ل سالا 1926ێ ل دەڤەرا هەورامان ب دەست ڤە هاتییە، شوونوارێن زۆر یێن مێهرپەرێسی ب ئاشكرایی دبینین، ناڤێن وان مینا: (مپرئابادی، میرابنك و میترادات) د بەلگەنامێن هەورامان دا بوو مە دەردكەڤیت، ئەڤ مێهرپەرێسییە د ناڤ ئاكنجی یێن ڤێ دەڤەرێدا ل سەدێن بەری زایینی هەبوون(26).
پەرستنا ئایینێ میترایی، كارتێكرن ل سەر كوردان ژی كرییە، بەلێ ل رۆژهەلاتێ كوردستانێ مە هندەك دەڤەر دانە دیاركرن، لێ یا ژ هەمیا بەرچاڤتر باژێرێ كرمانشاهێ یە، وەكی دیار میتراپەرێسی ل كوردستانێ یا بەربەلاڤبوو ب تایبەتی ل كرمانشاهێ و دەوروبەرێن وێ و هزروبیرێن وێ، ئایینی كاریگەريیا خۆ ل سەر خەلكێ وێ دەڤەرێ هەبوو، شوونوارێن خۆ ژی ب جهـ هێلاینە تا نوكە ژی ل سەر وێ رێبازێ د بەردەوامن.
ژ لایەكێ دیڤە ئەو دابونەریت و كەلتۆرێ ئایینی، كو پەیوەندییەكا دۆمدرێژ ل گەل عەقیدا میتراپەرێسی هەی، د راستیێ دا ب دیتنا شوونوارناسان كرمانشاهـ ژی ئێك ژ ناڤەندا بنەڕەتی یا كیش و مێهر بوو(27).
دیسان ئەو پێنگاڤا ل سالا 1966ێ ژ بۆ ئاڤەدانییا (تاقێ وەستان- طاق بوستان) ل كرمانشاهێ هاتییە هاڤێتن ل (500) مەترا ل باكوورێ رۆژهەلاتێ (تاقێ وەسان) گۆڕستانەك تژی جەڕ ل گەل ئاڤاهییەكێ هاتنە دیتن، جەڕێن بچویك و مەزن د ناڤ گۆڕستانێ دابوو، مری تێدا هاتبوونە ڤەشارتن، ل دویڤ ڤەكۆلینێن شوونوارناسان، ئەڤ گۆڕستانە یا میتراپەرێسان بوویە، هندەك وێنه‌يێن (سواستیكا)یێ ل سەر هاتینە دیتن. هەر دیسان گەنجینا ناڤدار مفرەقێ، كو ل باشوورێ رۆژهەلاتا كوردستانێ هاتییە دیتن، ژییێ وێ دزڤڕیتە هزارا دویێ و دەستپێكا هزارا ئێكێ به‌رى زایینی، ل سەر وان تشتێن هاتینە ڤەدیتن د گۆڕستانێن كرمانشاهـ، ئیلام، هەرسین و لوڕستان، ئەڤ نەخشە زۆر دهێتە دیتن، ئانكو ڤەدگەڕیتەڤە بۆ میتراپەرێسی(28).
شوونوارێن دێرین مێهرپەرێسێ ل دەڤەرێن كوردی ل بەرچاڤن پرا (گاومیشان) ئەوا دكەڤیتە د ناڤبەرا لوڕستان و باژێرێ ئیلام دا، كو باكوورێ رۆژهەلاتێ ب باشوورێ رۆژئاڤایی ڤە گرێ ددەت، ل دویڤ بۆچوونا شوونوارناس و دیرۆكنڤیسان، كو ژ ناڤێ وێ دیارە ڤەدگەڕیتەڤە بۆ سەردەمێ مێهرپەرێسان ل سەردەمێ ساسانییان ژبەركو د ڤی ئایینی دا گرنگییەكا تایبەت ب (گا) دهاتە دان(29).
ب گۆتنا (د. عەلی تەتەر)، ل سەرجامێ زێڕینێ ل گرێ حەسەنلو، كو ل هەیڤا ئەیلوولا سالا 1958ێ ل نێزیكێ نەغەدە ل رۆژهەلاتا كوردستانێ ب رەخ دەریاچا ئورمیێ ڤە هاتییە دیتن، ل سەر رانێ شێرەكێ، كو مروڤەكێ لێ سوارە، نەخشێ سواستیكایێ هاتییە كێشان، یا سەرنجراكێش ئەوە كو هەر دو جامێن ل سەر باس لێ هاتییە كرن، بابەت و رێ و رەسمێن ئایینی ل سەر هاتییە نەخشاندن و هەبوونا ڤێ نیشانێ هەبوونا ئایینێ میترایی ل ڤان دەڤەران دسەلمینیت(30).
دیسان دێ ئاماژەیێ ب پەرستگەها مێهرپەرێسی ل مەراغە دەین، ئەڤ پەرستگەهە دكەڤیتە باشوورێ گوندێ (ورجوی) كو (6كم) نێزیكێ مەراغەیە، د كەڤندا جهێ كوردان بوو، دكەڤیتە باشوورێ رۆژئاڤایا پارێزگەها تەبرێزێ ل ئازربایجانا رۆژهەلات، ئەڤ پەرستگەها گرنگ و كەڤنار دهێتە زانین، كو ڤەدگەڕیتەڤە بۆ سەردەمێ ئەشكانییان و ساسانییان و ل وی سەردەمی ژی ئایینێ میتراپەرێسی گەهشت بوو گۆپیتكا هێزا خۆ یا پەرێسیی(31).
دیسان نڤیسەر (تۆفیق وەهبی بەگ) ئاماژە ب هندێ ددەت، بۆ ڤەدیتنا ئایینێ میتراپەرستی د ناڤ كورداندا، زۆربەیا ئەو شكەفتێن ل كوردستانێ پێدڤی ب لێكولینێن زانستی هەنە، ئاماژە ب هندێ ددەت، كو هەلگرێن ئایینێ میتراپەرستی ب پەرستنا خۆ رادبوون و ل شكەفتان پەیكەر ب بانی ڤە چێ دكرن، ئانكو بەر دكولان بۆ دەرێخستنا پەیكەران ل جهێن ئاسێ ئەڤ چەندە دروست دكرن و دكرنە جهێ پەرستنا خۆ، ب تایبەتی وان شكەفت و جهێن ئاسێ ئەوێن كانیێن ئاڤێ د ناڤ دا د كۆلان یان ژی جۆكەكا ئاڤێ یا بچویك ژی تێدا بیت. هندەك ژ وانا ئاماژە پێدایە، مینا: (گەلیێ زەردەك-Gali Zardak) ل باكوورێ (چیایێ مەقلوب) كو دكەڤیتە رۆژهەلاتا باژێڕێ مووسل، ب ڤی گەلی دا جۆكا ئاڤێ بێ راوەستییان هەیە، هەروەسا شكەفتەك ژی هەیە، كو پەیكەر تێدا ب دیواران ڤە هاتینە كۆلان، وەسا دەردكەڤیت كو جهێ پەرستنا ئایینێ پیرۆز بوو. شكەفتا پەرستنا شێخ ئادى، ل گەلیێ لالەش كانییەكا سپی تێدایە، كو وەسا دیار دبیت شكەفت و كانی جهێ پەرستنا خوداوەند مهری بوو…،. شكەفتەكا دی یا بچویك ل باكوورێ مووسل هەیە ڤەكۆلین ل سەر كرینە، كو رێكخراوان وەسا دیاركرییە پەرستگەهەكا میترایی بوويه. وەها خویا دكەت شكەفتەكا دی ب هەمان شێوە هەیە، ل رۆژهەلاتا گوندێ (جاسه‌نە) كو دكەڤیتە دولا چیایێ سورداش، ل باكوورێ سلێمانیێ(32).
نڤیسەر (فاضل عمر) دیاردكەت كو مخابن ل وەلاتێ مە، چ لێكولینێن باش ل پەرستگەهێن مێهریان نەهاتینە ئەنجامدان و ئەو گرنگییا میتراپەرستێ هەی ژ بەر هەر ئەگەرا هەبیت ل بەرچاڤ نەهاتییە وەرگرتن. ل ڤێرە هندەك جهێن پەرستانا مێهریێ بو مە دیار دكەت، مینا: شكەفتا چارستین، ب دیتنا شەهرەزایێن شوینواران ئەو چارستینە جهێ زەرادەشتیانە(33)، لێ هەر چەندە ئەز نەتایبەتمەندێ شوینوارا مە، بەلێ ب دیتنا من پەرستگەها مێهرانیيە (مێهرپەرێسان) ژبەركو ل سەر چەند ستوینەكا ئاڤا بوویە.
ب تنێ ل ڤێ دەڤەرێ مهری ب ناڤێ ئێزدی ماینە و ئەو جهـ ژی بەری نوكە یێ وان بوو، دهۆكا داسنيیان.
زەرادەشتیيان خوداپەرێسی ل چۆلی دكر و پاشی پەرستگەهـ ئاڤاكرن و ئاگر دپەرێستن ژ دینێن كەڤنتر وەرگرتینە و ناڤێ پەرستگەهێن وان بووینە ئاتەشكەدە.
ئاشكرایە شكەفتێن ب ئاڤ پەرستگەهێن مێهریانە، پەرستگەهێن مێهریان جهێ (40-100) كەسان دكرن،
كەنال د كەڤری د كولان، ل شوینا نیشانا ئاهۆرامەزدای، (4- 5) نیشانێن دی ل دەرێ شكەفتێنە، پێدڤییە یێن میترا، ئەناهیت، رۆژ…بن.
چارستوون لاندكا وێ جۆیا ئاڤێ و دەرگەهێ بچووك…، هەمی پێدڤیێن پەرستگەها مێهرایانن.
وەسا دیارە فەلەیان ناوسك ل دۆرێن وێ دروستكرینە و ئەڤە ل هەمی دونیایێ روویدایە، كو مێهركەدە بوویە دێر. هەر دیسان سێهریجا ل ئامێدیێ، ل سەر كەڤرێ ئامێدیێ بنێ سێهریجێ ئاخە، بنێ ستوونێن بەری لێ خویا دكەن و د ناڤدا رفاتك هەنە و ل دۆرماندور جۆكێت ئاڤێ دیاردكەن(34).
هەردیسان مێهرپەرێسی ل پارچا باكوورێ كوردستانێ، مینا مێهرین، پەرستگەهێن مێهرپەرێسا یان ژی مێهردینا (مێهردین یان مێردین)، ئانكو دینێ میتراپەرێسی بەرامبەر بەهدین ئانكو دینێ زەردەشتی دهێت، بەهدینی ل دەڤەرێن رۆژهەلاتێ و مێردینی ل دەڤەرێن رۆژئاڤایێدا ئاكنجی ببوون، باژێڕێ مێردینێ ل سەردەمەكی، ناڤەندەكا گرنگ یا مێهردینا بوو، ئانكو ناڤێ ڤی باژێڕی ژ مێردینێ ئانكو مێهرپەرێسی هاتییە وەرگرتن(35).
هەر سەبارەت شوونوارێن ئایینێ مێهرپەرێسی ل باكوورێ كوردستانێ، ل ڤان دووماهییان شوونوارناسێن توركیا ل پارێزگەها ئامەد(دیاربەكر)ێ ڤەكۆلین ل سەر كەلها (زرزڤان) یان (زرزوان) كرینە و هاتییە زانین ل چەرخێ سێیێ زایینی، ئەڤ كەلهە ل سەر رێیا بازرگانییا د ناڤبەرا ماردین و دیاربەكرێ دا هاتییە دروست كرن، د ناڤ ڤێ كەلهێ دا پەرستگەها میترایی هەیه و تایبەت بوویە ب ئایینێ میتراپەرێسی ڤە، دهێتە هژمارتن تاكە پەرستگەها ئاینێ میثرانی ل سەر سنورێ رۆژهەلاتا ئمپراتوریەتا رۆمانی(36).
دیسان وەسا خویا دبیت میتانی پێشەنگ بووینە ل وارێ پاراستنا ناڤێ میتراییدا وەكی هاتییە پاراستن، ئەوا میترا ل گەل خودا یێن دی كرییە شاهدەك بۆ پەیمانەكێ ل گەل خاتیان(37)، لێ (د. عەلی تەتەر) ئاماژێ ب وێ چەندێ ددەت، كو ل گەل ئێكەم كۆچا مەزن يا دەستەیا هندوئیرانی ل ناڤەڕاستنا هزارا دویێ زایینی، دەستەكا میتانیيێن میتراپەرێس و ئیندارپەرێس وەك هۆزێن هندی بەرەڤ باشوور نەچوون، بەلكو بەرەڤ رۆژئاڤایی ڤە زڤڕین و ل دەڤەرێن رۆژهەلاتا رویبارێ فوراتی ل كوردستانێ ئاكنجی بوون. ل ناڤەڕاستا هزارا دویێ تا سەدێ شەشێ بەری زایینی، ئانكو بۆ دەمەكی درێژ ل دەڤەرا ناڤەڕاست و رۆژئاڤا كوردستانێ، دكەڤیتە ژێر كارتێكرنا ئایین و كەلتۆرێ میتانی، ب رەنگەكی بەرفرەهـ و كاریگەر رهـ و ریشالێن خۆ د ناڤ هۆزێن دەڤەرێدا بەلاڤ دكەت، ئەڤ بیروباوەرێن میتراپەرێسێ ل گەل رێزگرتنا هەر دو ئیزدەێن (ئیندرا و ناساتییا) بوونە ئایینێ سەرەكی ل دەڤەرێن رۆژئاڤا و ناڤەڕاستا كوردستانێ(38).
زێدەباری هندێ بۆ مە دیار دبیت مێهرئاو (مێهرابە) د شكەفتا لالەش دا، كو سەرەرای هندێ هزاران سالا كەفتیە ژێر كاریگەرییا ئایین و دەستهەلاتا نەتەوێن دی، ل سەردەمێ ئیمپراتوريیەتا ئۆسمانی بۆ ماوەیێ چەندین سالا فێرگەها ئایینێ ئیسلامێ بوو، چەندین گۆڕانكاری تێدا كر بوون، هێمایێن وان هاتبوونە ژناڤبرن، لێ ئەگەر تەماشا بكەین هێشتا هندە هێمايێن كەڤنارێن میتراپەرێسی یا كوردان تێدا ماینە، هەرچەندە هندەك ژ ڤان هێمایان ل گەل بیروباوەرێن ئێزدییان نینن، لێ ئەڤە هەمی ڤەدگەڕنەڤە بۆ سەردەمێ كوردێن رەسەن یێن میتراپەرێسی ل وی سەردەمی، ئەو هێما و خالێن وەك هەڤ د ناڤبەرا ئایینێ ئێزدی و میتراپەرێسی مینا: وان وێنه‌يێن گیانەوەران ل سەر دەرگەهـ و شكەفتان وێنەیێ ماری، و قوربانیكرنا (گا)ی، جەژنا میتراكانا یا وەكهەڤە هەمبەری جەژنا جەماوەری یا ئێزدیيان وەك رۆمەت و هندەك بۆچوون خویا دكەن هەمان جەژنا میترایی یە…(38).
هندەك دیاردەیێن میترا پەرێسی وەك نموونە: قوربانیكرنا (گا)، هاتییە گۆتن كو دەمێ (گا) ل چەرینێ (چەروانی) دا، میترا وی دگریت و بەرەڤ شكەفتێ ڤە دبەت ژ بۆ قوربانی كرنێ، لێ قوربانی كرنا (گا)، وەسا خویا دكەن پیرۆزییا خۆ یا هەی، ئانكو خوین رێتن ل سەر عەردی پیرۆزی یە و دوبارە شین بوونا سروشتی یە، پشتی میترایی (گا) بەرەڤ شكەفتێ ڤە بری ل عەردی دا ل سەر پشتا وی روینشت و كێر ل بەر حەفكا وی دا، د وی دەمی دا (سەیەك) و (مارەك) دهێن ژ بو ئالیستنا خوینا (گا) و (دویپشك) ژ بۆ پێڤەدانا (گا)ی هات، ل ڤێرە (سە) نیشانا زێڕەڤانیێ یە، (مار) نیشانا ژیانێ یە، (دویپشك) نوینەرێ ئەهریمەنی یە. دیسان دیاردا (موعجیزا ئاڤێ) كو میترا تیرەكێ ل بەرەكى دا، كانيیەكا ئاڤێ لێ هەلدا كو ئەڤ ئاڤا ژیانێ هەمان ئەو ئاڤە. (موعجیزا نێچیرێ) میترا ل سەر پشتا هەسپی نێچیرا گیانەوەران دكر، كو چ تیرێن وی بێ نێچیر ب هەدەر نەدچوون. زێدەبارێ دیاردا (شیڤا دووماهیێ)، هاتییە دیاركرن رۆژێن دووماهیێ ژ مانا میترایی ل عەردی خوین و گوشتێ (گا) ل گەل نان و شەراب ل شكەفتێ دخوارن. (عروج میترا) بلندبوونا میترایی، پشتی شیڤخوارنێ بەرەڤ ئەسمانی ڤە دچیت.(راستاخیز) زێندی بوونەڤە ل دووماهییا دونیایێ دێ ئاگرەكێ مەزن جیهانێ هەمیێ ڤەگریت جهێ میترایی نەبیت ئەو دێ رزگار بیت(39). گەلەك دیاردەیێن ڤی ئایینی دا هەیین، لێ ژ بەركو بابەتێ مە ب تنێ لایەنێ كورد و تەكەز ل كوردستانێ بوو، لەورا مە رۆنكرنەكا ب تێروتەسەل نەدایێ.
ل دویڤ ڤان ژێدەرێن كەفتینە بەردەستێ مە و خواندن و ڤەكولینێن مە ل سەر كرین، ئایینێ میتراپەرێسی تا هاتنا ئایینێ زەرەدەشتی بەردەوامی دایە ژیانا خۆ یا پەرێسێ، ئایینەكێ بەربەلاڤ بوو د جیهانا وی سەردەمی دا، د ناڤ دەڤەرێن كوردیدا تا ل سەردەمێ ئەشكانییان و ساسانییان گەهشت بوو گۆپیتكا هێزا خۆ یا پەرێسیێ و یا بەردەوام بوو تا هاتنا ئایینێ زەردەشتی، لێ د ناڤ دەڤەرێن كوردی و تا نها ژی شوونوار و دیاردێن وان ل بەرچاڤن.
یا خویایە ئەڤی ئایینی، مە خواندن و دویڤچون ل سەر كری، پێدڤی ب سێ پێگەهان هەبوو، ئەو ژی: (ئاڤ، شكەفت، جهێ تاری و ڤەدەر). ژ بۆ بەردەوامیكرنا رێ و رەسمێن خۆ یێن ئایینی، بەلێ ئایینەكێ خۆڕاگر نەبوو هەمبەرێ ئایینێن ل دویڤ وی دا هاتین، مینا: زەردەشتی و ئایینێ مەسیحی و ئیسلامێ، لێ سەرەرای ب سەرداگرتنا ڤان ئایینان، ئەم نەشێين بێژین یا هاتییە بنبڕكرن، ئانكو شوونوار سیبەر و وێنێ وێ و هندەك ژ هزروبیرێن ل دونیایێ دا دهێتە دیتن.
پەراوێز:
١ـ فاضل عمر، میترا و مێتراپەرێسی – لێکۆلینەک دەستپێکێ ،(دھۆک ،٢٠٠٦، ل٣١.
٢ ـ دكتۆر عەلی تەتەر نێروەیی، کورد و مێژوو (چەند ڤەکcلینەک ل دور مێژوویا کەڤنار کورد و کوردستانێ ، دھۆك، ٢٠١٠، ل٨٠.
٣ـhttps://alefbalib.com/Metadata/٣٤٢١٢٧ / آیین–میترایسم–یا–مھرپرستی–در–ایران–باستان-(١.
٤ـ جنیدی فریدون، مھر ایرانی، مقالە، تھران: ١٣٦٢، ێ١٦.
٥ـ تۆفیق وەھبی بەگ، پاشماوەی ئاینی مثرایی لە ھاترا، وەرگێڕان : شێخ برھان بەرزنجی، ھەولێر، ٢٠١٠، ل٢٣.
٦ـ نفرانتس کومون، نھێنیەکانی ئایینی میترایی، وەرگێران : فەرھاد عەزیز خۆشناو، ھەولێر، ٢٠٠٨، ل١٢.
٧ـ دیاردکەت کو ئیمپراتۆريیەتا رۆما ل وەلاتێ سوریا تا بریتانیا،) ٢٠٠) پەرستگەھێن ڤەدیتين، لێ زۆربەیا وان ل ئیتالیا بوون، بۆ پتر پێزانینا بنێرە : مھرپرستی – دانشنامە تاریخ جھان.، دانشاموختە کارشناس ارشد تاریخ اسلامی دانشگاە نور، https://www.worldhistory.org/trans/fa/١-١٣٦٧٤.
٨ـ سیمین دخت گودرزی، ستیز میان مھریان و میترائیان، مقالە، پذوھشگر ازاد، بپ ١٥.
٩ـ میتراپەرێسی ھێدی ھێدی ل سەرانسەری دەڤەرێن خودان شارستانیيەت بەلاڤ دبیت و دچیتە ناڤ وەلاتێ یۆنانێدا و ب رێکا وان دگەھیتە وەلاتێ رۆمێ و دویڤدا وەکو ئایینەکی سەربەخۆ لێ دھێت ب ناڤێ میتراپەرێسی (میترائیسم(Mihtraism) ب تایبەتی ل سەدێ ئێکێ/ د دویێ زایینی دا، ھەر دیسان شوونوارێن میتراپەرێسان تا ئەڤرۆ ژی ل ژێر ئاڤاھیێن کنیستێن رۆژئاڤایی ب تایبەت د ناڤ باژێرێ رۆمێدا ددیارن، و پەیڤا (مێحراب) یا ژ پەیڤا (مێھراب) ھاتییە وەرگرتن، کو جھێ پەرێستنا خوداوەندێ میترا یان مێھرا بوویە، بۆ پتر پێزانینان بنێرە: دکتۆر عەلی تەتەر نێروەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل١١٤.
١٠ـ https://fa.wikifeqh.ir/میترائیسم%٢٠ایران%٢٠باستان.
١١ـ تۆفیق وەھبی بەگ، ژێدەرێ بەرێ، ل٢٧.
١٢ـ دکتۆر عەلی تەتەر نێروەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل٧٥.
١٣ـ http://afsah٢٢٢٢.blogfa.com/post/٢٤، ایین مھرپرسی در ایران باستان و کردستان و گسترش ان بە اوروپا.
١٤ـ فرانتس والری ماری کومن، ایین پر رمز و راز میترایی اسرار ایین میترا، ترجمە: ھاشم رضى، تھران: ١٣٨٠، بپ٣٠.
١٥ـ https://mafaz.ir/%D /فرق–و–ادیان/ جریان–ھای–انحرافی/ اھل–حق–و–مھر–پرستی.
١٦ـ سید حسن قریشی کرین؛ ھادی استھری، ایین اھل حق و رابگە ان با ایین مھرپرستی، استادیار گروە تاریخ دانشگاە پیام نور، دانش اموختە کارشناس ارشد تاریخ اسلامی دانشگاە نور، مقالە پذھش، سال نجم، شمارە شازدھم، بھار و تابستان، ١٣٩٨، بپ٤.
١٧ـ کامل صفریان، یادداشت ھایی پیرامون مھرپرستی در کردستان، ج١، سنندج، ١٣٨٥، ێ ێ ١٢–١٣.
١٨ـ کامل صفریان، بپ ١٢–١٣.
١٩ـ محمد مقدم، جستار دربارە مھر و ناھید، ج١، تھران: ١٣٨٠، بپ ٧٠–٧١.
٢٠ـ شکەفتا پرئاڤ دکەڤیتە باژێرێ کرمانشاھێ ل رۆژھەلاتا کوردستانێ، دھێتە ھەژمارتن کو ژ کویرترین شکەفتێن جیھانێیە، شوینوارێن مێھرپەرێسیێ یە، ژ بۆ دیتنا وێ یا پێدڤییه،٣٠٥٠) میترا ژ چیایێ زاگرۆس سەرکەڤن، ئەڤ شکەڤتە ژ ئەگەرێ کویراتییا زێدە و تێپەراندنا رێکەکا دژوار ب چالەکا ب ترس یا بەرنیاسە. دیسان شوینوارێ تاق وەستان و چیایێ بێستون نێزیکێ ١٢کم ل باکوورێ رۆژھەلاتا کرمانشاھێ یە، بۆ پتر پێزانینان بنێرە: کامل صفریان، منبع پیشین، بپ ٣٨–٤٠؛ https://tarikhema.org/travel /٣٤٠٧٤ /آپار -تاریخی -کرمانشاە.
٢١ـ کامل صفریان، منبع پیشین، بپ ٣٨–٤٠.
٢٢ـ سید حسن قریشی کرین؛ ھادی استھری، منبع پیشین، بپ٦؛ https://www.eligasht.com/Blog /travelguide/ گوردخمە- اسحاق-وند/amp/.
٢٣ـ سرفراز؛ علی اکبر و دیگران، باستان شناسی و ھنر دوران تاریخ ماد، هخامنشی، اشکانی، ساسانی، ، تھران، ١٣٨١0، بپ ٦٥–٧٣.
٢٤ـ سید حسن قریشی کرین؛ ھادی استھری، منبع پیشین، ێ٦؛ سرفراز؛ علی اکبر و دیگران، منبع پیشین، بپ٦؛ معروفی گور دخمە فخریکا مھاباد \مجلە انی جا ١٥٠٤. https://anyja.ir/magazineDetail/.
25ـ سرفراز؛ علی اکبر و دیگران، منبع پیشین، بپ٦٥–٧٣؛ سید حسن قریشی کرین؛ ھادی استھری، منبع پیشین، بپ٦؛ https://www.asriran.com/fa/amp/news/٨٨٨٤٤٥.
٢٦ـ کامل صفریان، منبع پیشین، بپ٥٩؛ سید حسن قریشی کرین؛ ھادی استھری، منبع پیشین، بپ٦.
٢٧ـ محمد علی سلطانی، تاریخ در کرمانشاە از اغاز تا امروز بانضمام پیشینە اعتقادی در غرب ایران، ج١، چ١، تھران: ٢٠٠١، ێ١٠.
٢٨ـ دکتۆر علی تەتەر نێروەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل١١٩.
٢٩ـ حمید رضا عظیمی، پل گامیشان، https://www.iranwonders.com/fa/articles-fa/٢٦١-%D٩%BE%D٩%٨٤-%DA%AF%D٨%A٧%D٩%٨٨%D٩%٨٥%DB%٨C%D٨%B٤%D٨%A٧%D٩%٨٦
٣٠ـ دکتور علی تەتەر نێروەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل١١٩–١٢٠.
٣١ـ ب دیتنا شارەزایان کو مەزنترین پەرستگەھا زەردەشتیان ل سەردەمێ ئەشکانیان و ساسانیان بوو، د مێژوویا ئیرانیدا دروسترین پەرستگەهـا مھرپەرێسی دھێتە ھەژمارتن، ئەشکانی و ساسانی د وێ باوەریێ دا بوون كو مێھر ل شکەفتا ژ دایک بوویە، لەورا رێورەسما ڤی ئایینی و ڤێ فرشتێ ل شکەفتان دگێران، بۆ زێدەتر پێزانینا بنێرە: معبد مھر، یادگار ایین مھرپرستی اشکانیان و اپار باستان ٧٠٠٠ سالە در ایران، https://www.mehrnews.com/amp/٢٢٦٠٧٩١.
٣٢ـ تۆفیق وەھبی بەگ، ژێدەرێ بەرێ، ل ل٤٢–٤٦.
٣٣ـ فاضل عمر، ژێدەرێ بەرێ، ل ٨٨.
٣٤ـ فاضل عمر، ژێدەرێ بەرێ، ل٨٨–٩٢.
٣٥ـ دکتۆر عەلی تەتەر نێروەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل١٠١.
٣٦ـ اکتشاف معبد یعود للعصر الروماني في ترکیا، اتباع الدیانة المیثرائیة استخدموە لممارسة طقوسھم تحت الارض، https://aawsat.com/home/article/٩١٥٩٧٦/%D.
٣٧ـ فاضل عمر، ژێدەرێ بەرێ، ل ٣٣.
٣٨ـ دکتۆر عەلی تەتەر نێروەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل ل ١٠٧–١٠٨.
٣٩- د. ھێرش قادری، https://www.historyofkurd.com/٢٠١٦ /٠٥/٢٠/ پەیوەندیی -ئایینی- میترا -لەتەک-ئیزەدی.
ژێدەر:
ئێك:- ب كوردی.
1- تۆفیق وەهبی بەگ، پاشماوەی ئاینی مثرایی لە هاترا، وەرگێڕان: شێخ برهان بەرزنجی، (هەولێر: 2010)، ل23.
2- دكتۆر عەلی تەتەر نێروەیی، كورد و مێژوو، (چەند ڤەكولینەك ل دور مێژوویا كەڤنار كورد و كوردستانێ)، دهۆك، 2010.
3- فاضل عمر، میترا و مێتراپەرێسی لێكۆلینەك دەستپێكى، دهوك، 2006.
دو: ب فارسی.
4- جنیدی فریدون، (مهر ایرانی)، مقالە، تهران: 1362.
5- سرفراز؛ علی اكبر و دیگران، باستان شناسی و هنر دوران تاریخ ماد، هحامنشی، اشكانی، ساسانی، چ1، (تهران: 1381).
6- سید حسن قریشی كرین؛ هادی استهری، ایین اهل حق و رابگه ان با ایین مهرپرستی، استادیار گروه تاریخ دانشگاە پیام نور، دانش اموختە كارشناس ارشد تاریخ اسلامی دانشگاە نور، مقالە پذهش، سال نجم، شمارە شازدهم، بهار و تابستان، 1398.
7- سیمین دخت گودرزی، ستیز میان مهریان و میترائیان، مقالە، پذوهشگر ازاد.
8- فرانتس والری ماری كومن، ایین پر رمز و راز میترایی اسرار ایین میترا، ترجمە: هاشم رضی، تهران، 1380.
9- كامل صفریان، یادداشت هایی پیرامون مهرپرستی در كردستان، ج1، (سنندج: 1385).
10- محمد علی سلطانی، تاریخ در كرمانشاە از اغاز تا امروز بانضمام پیشینە اعتقادی در غرب ایران، ج1، چ1، (تهران: 2001).
11- محمد مقدم، جستار درباره مهر و ناهید، ج1، (تهران: 1380).
12- نفرانتس كومون، نهێنیەكانی ئاینی میترای، وەرگێڕان: فەرهاد عەزیز خوشناو، هەولێر: 2008.
سێ- سایتێن ئەلكترونی:
13- دیاردكەت كو ئیمپراتوریەتا رۆما ل وەلاتێ سوریا تا بریتانیا (200) پەرستگەهیێن ڤەدیتن لێ زوربەیا وان ل ئیتالیا بوون، بۆ پتر پێزانینا بنێرە: مهرپرستی – دانشنامە تاریخ جهان، https://www.worldhistory.org/trans/fa/1-13674/
14- فرق-و-ادیان/جریان-های-انحرافی/اهل-حق-و-مهر-پرستی/، https://mafaz.ir/%D.
https://tarikhema.org/travel/34074 -15/ێ‌پار-تاریخی-کرمانشاه/.
16- ایین مهرپرسی در ایران باستان و كردستان و گسترش ان بە اروپا، http://afsah2222.blogfa.com/post/24،
17- معبد مهر، یادگار ایین مهرپرستی اشكانیان و اثار باستان 7000 سالە در ایران، https://www.mehrnews.com/amp/2260791/
https://alefbalib.com/Metadata/342127 -18/ێ‌یین-میترایسم-یا-مهرپرستی-در-ایران-باستان-(1).
19– حمید رضا عظیمی، پل گامیشان، https://www.iranwonders.com/fa/articles-fa/261-%D9%BE%D9%84-%DA%AF%D8%A7%D9%88%D9%85%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D9%86
20- د. هێرش قادری، https://www.historyofkurd.com/2016/05/20/پەیوەندیی- ئایینی-میترا-لەتەک-ئیزەدی-و/.
https://www.eligasht.com/Blog/travelguide -21/گوردخمه-اسحاق-وند/amp/.
22- معروفی گور دخمە فخریكا مهاباد\مجلە انی جا 1504. https://anyja.ir/magazineDetail/.
https://www.asriran.com/fa/amp/news/888445 -23.
http://gpg.ir/1399/12/21/post-957 -24/مهرپرستی-یا-میترائیسم-ێ‌یین-ایرانی-مهرپرستی-عقاید-و-نمادهای-ێ‌یین-مهرپرستی-یا-میترائیسم.
25- اكتشاف معبد یعود للعصر الروماني فی تركیا، اتباع الدیانة المیثرائیة استخدموە لممارسة طقوسهم تحت الارض، https://aawsat.com/home/article/915976/%D.
