مه‌حموود له‌وه‌ندى: ب رێيا ميزاهێ مه‌رڤ دكاره ره‌خنه ل جڤاتێ، ل سه‌رده‌ستان، ل ئاده‌ت و كه‌سان بگره
ديدار: كه‌نعان بلێج
مه‌حموود له‌وه‌ندى ئێكه ژ نڤيسه‌ر و رۆژنامه‌ڤان و وه‌رگێڕێن ناڤدارێن كورد و ب ده‌هان سالايه ل ده‌رڤه‌ى وه‌لاتێ خۆ دژيت، هه‌تا نۆكه 30 په‌رتووكێن چاپكرى و زێده‌تر ژ 100 گۆتار و ڤه‌كۆلين هه‌نه، بۆ زانينا ديتنوبۆچوونێن وى و رۆلێ وى د وان بياڤان دا، نه‌خاسمه ژى ل سه‌ر رۆژنامه‌ڤانييا تڕانه وپێكه‌نينێ كو ئه‌و دبێژيتێ (ميزاهـ)، كۆڤارا (بادينان) چه‌ندين پرسيار ژێ كرن و وى ژى ژ كه‌ره‌ما خۆ به‌رسڤا پرسيارێن مه دا.
1- ده‌ستپێكێن ته د جیهانا نڤیسینێ ده چاوا بوون?
– د جوانیا خوه ده وه‌كی گه‌له‌ك خۆرتان من ژی ب هه‌لبه‌ستان ده‌ست ب نڤسینێ كر، لێ هه‌لبه‌ستێن من نوها ئەز لێ دنێرم، نه تو هه‌لبه‌ستن، ئازموونه‌كه جوانیێ بوو. من د 1979ان ده ده‌ست ب نڤيسینێ كر، وێ ده‌مێ ئەز ل دیاربه‌كرێ بووم، من ژ بۆ كۆڤارا (Armanc)ێ نووچه و وه‌رگه‌ڕ دشاندن سوێدێ، یه‌ك ژ وان وه‌رگه‌ران یا سه‌مه‌د به‌هره‌نگی بوو، ب ناڤێ (Dûgerê Felekê) و من ژ تركی وه‌رگێڕابوو كوردی، هه‌روه‌ها ئەز ل دیاربه‌كرێ یه‌ك ژ رێڤه‌به‌رێن كۆمه‌له‌یاDDKD (كۆمه‌لا چاندا شۆره‌شگه‌ر و ده‌مۆكراتیك) بووم، من و چه‌ند هه‌ڤالان ل گه‌ل كارێن سیاسی و جڤاكی، مه ل كۆمه‌له‌یێ (سال 1978-1980) ده‌رسا/ كوورسا كوردی (كورمانجی و زازاكی) ددا.
2- ته د گه‌له‌ك بیاڤان دا نڤیساندییه وه‌كه ئەده‌بیات، رۆژنامه‌گه‌ری، وه‌رگه‌ڕ، تو خوه ل كی ده‌رێ دبینى?
– ئه‌ز بێتر ل سه‌ر رۆژنامه‌گه‌ری و میزاهێ (پێكه‌نین) دنڤیسم، ژ خوه د دیرۆكا رۆژنامه‌گه‌ریا كوردی ده یه‌كه‌م كۆڤارا میزاهێ د 1985ان ده من ده‌رخست، ناڤێ وێ (MÎRKUT)ه.
3- رۆژنامه‌گه‌ریا كوردی 1908- 1992) ته ب هه‌ڤپشكى نڤيسانديه?
– ئه‌ڤ به‌رهه‌م من و م. مالمیسانژ مه ب هه‌ڤ ڕه نڤساندیه، ل سه‌ر دیرۆكا رۆژنامه‌گه‌ریا باكورێ كوردستانێ یه ژ 1908-1992. دو به‌رگن، جارا پێشی د 1989ان ده ل سوێدێ ده‌ركه‌ت، چاپا دووه‌م ل تركیه‌یێ ده‌ركه‌ت.
4- تو ل وه‌ڵاته‌كی بووى هه‌می تشت قه‌ده‌خه بوون پشتی هاتی سوید چ هاته گوهۆرین?
– ل سوێدێ ئەز راستی كانیه‌كا ئەده‌ب و زمانێ كوردی هاتم، ب تایبه‌تی ب هه‌ڤكاریا كوردێن باشوور و رۆژهه‌لات ڕه، وێ ده‌مێ من ژ سادق به‌هائه‌ددين بگره هه‌تا ب به‌درخان سندی، ژ نالی و سالم بگره هه‌تا هێمن و له‌تیف هه‌لمه‌ت و عه‌بدوڵلا په‌شێو و شێركۆ بێكه‌س.
5- تێگه‌هێ ئازادی ده‌ربرینێ چ واته ل نك ته هه‌یه؟
– دڤێ هه‌ر كه‌س بشێت فكرا خوه بیر و رایا خوه ب ئازادانه ببێژه، ب شه‌رتێ كو زه‌رارێ نه‌ده نامووس و روومه‌ت و شه‌خسیه‌تا كه‌س و گرۆپان.
6- ژیان ل ئەورۆپا چ باندۆر ل ته كر?
| مه‌حموود له‌وه‌ندى: د دیرۆكا رۆژنامه‌گه‌ریا كوردی ده یه‌كه‌م كۆڤارا میزاهێ د 1985ان ده من ده‌رخست، ناڤێ وێ (MÎRKUT)ه. |
– ب خێرا ئە‌ورۆپایێ ل گه‌ل چه‌ند زمانان ئەز فێری كوردیا سۆرانی ژی بووم، هه‌ر چه‌ندی ئەز بیۆلۆگم، لێ من ل پاریسێ ژی ل ئونڤه‌رسیته‌یا (سۆربۆن)ێ، د 1984ان ده به‌شێ كوردی خوه‌ند، ل ئە‌ورۆپایێ ئازادیا ده‌ربرینێ رێ دا كو ئەم ب زمانێ خوه گه‌له‌ك به‌رهه‌مان بوه‌شینن. هه‌ما ته‌نێ ل سوێدێ من د 15-20 كۆڤارێن كوردی ده كار كریه، هه‌روه‌ها من خوه ژی كۆڤار ده‌رخستنه، وه‌ك Mîrkut، Hêlîn، Hêvî و هین گه‌له‌كێن دن. ب قاسی 20 پرتووك ل گه‌ل هن هه‌ڤالان مه ژ سوێدی وه‌رگه‌ڕاندنه كوردی یا كورمانجی، سۆرانی و كردكی (زازاكی).
ل سه‌رانسه‌رێ ئە‌ورۆپایێ هه‌تا سالا 2000ی ته‌قریبه‌ن 500 كۆڤار و رۆژنامه ده‌ركه‌تنه، ژ وان 170 كۆڤار و رۆژنامه ل سوێدێ ده‌ركه‌تنه.
ئه‌ڤ هه‌موو ژ به‌ر ئازادیا كو ل ئە‌ورۆپایێ هه‌یه، یانی ژ بۆ وه‌شاندن ئان ژی ده‌رخستنا كۆڤار، رۆژنامه و پرتووكان تو ترسه‌كه مه تونه‌یه، لێ ل تركیه‌یێ ئەڤ یه‌ك وێ ده‌مێ نه مومكون بوو. گه‌له‌ك كورد ژ به‌ر كۆڤار و رۆژنامه و پرتووكێن خوه جه‌زایێ زيندانێ گرتنه.
هه‌ما ته‌نێ ل سوێدێ ب قاسی 3000 پرتووك ده‌ركه‌تنه (سۆرانی- كورمانجی، زازاكی). ل سوێدێ هه‌ر زاڕۆك مافێ وان هه‌یه هه‌فته‌يێ سائه‌ته‌كێ ده‌رسا كوردی ببینه، ل سوێدێ نێزیكی 12.000 زاڕۆكێن كورد دچن ده‌رسا كوردی و نێزیكی 300 مامۆسته‌یێن كوردی گرێدایی وه‌زاره‌تا په‌روه‌رده‌یێ كار دكن.
7- د نڤیسینێن ته دا جۆره‌كی پێكه‌نین و میزاهێ تێدا هه‌یه، ئەگه‌ر چ نه گه‌لۆ ته بۆ چی ئەڤ جۆره هه‌لبژارت?
– من ل سه‌ر كۆڤار و رۆژنامه‌یان كار دكر، من قه‌ت تو كۆڤاره‌ك ل سه‌ر پێكه‌نین ئان ژی میزاها كوردی نه‌دیت. مله‌تێن دن د سالێن 1900ی ده ده‌ست ب كۆڤارێن میزاهی كرنه، لێ مه كوردا د 1985ان ده ده‌ست پێ كر و یه‌كه‌م كۆڤارا ميزاهێ ژی من ب خوه د 1985ان ده ده‌رخست، ناڤێ وێ (Mîrkut)ە. پشت ڕه هن هه‌ڤالێن دن ب ناڤێ ÎSOT، ZENGIL، KOVIK كۆڤارێن میزاهی ده‌رخستن. پاشێ ل تركیێ ب ناڤێ Pîne و Tewlo ده‌ركه‌تن و ل باشوور ژی ب ناڤێ (سیخورمه) كۆڤاره‌كه میزاهی ده‌ركه‌ت، دبه كو نوها گه‌له‌ك بن.
8- یه‌كه‌مین كۆڤارا تڕانه‌پێكرن یان میزاهێ كه‌نگى ده‌ركه‌تييه?
– میزاهـ شاخه‌كه ئەده‌بیاتا مله‌ته‌كی یه كو به‌شێ هه‌ری بالكێشە، گه‌ر د جڤاته‌كێ ده میزاهـ و ره‌خنه‌یێن میزاهی تونه‌بن، پێشكه‌تنا وێ جڤاتێ ژی قه‌لسە. میزاهـ ژی وه‌ك گه‌له‌ك شاخێن ئەده‌بی و فۆلكلۆری و مۆزیكی، پارچه‌یه‌ك ژ نه‌ینكا وی ملله‌تی یه كو د وێ نه‌ینكێ ده كل و كێماسیێن خوه دكارن ببینن و خوه ل گۆر وێ راست بكن.
| ل هه‌ر چار پارچه‌یێن كوردستانێ و ل ده‌رڤه‌یی وه‌لێت نێزیكی 1400 كۆڤار و رۆژنامه‌یێن كوردان ده‌ركه‌تنه، لێ د ناڤ ڤان رۆژنامه و كۆڤاران ده ته‌نێ پێنج ــ شه‌ش كۆڤارێن میزاهی ده‌ركه‌تنه. |
ژ ده‌رڤه‌یی پێكه‌نین و هه‌نه‌ك و تڕانه و لاقردیێن ده‌ڤكی یێن فۆلكلۆریك، چ بگره هه‌ر ملله‌ت خوه‌دی میزاهه‌كه نڤیسكی یه ژی، د هه‌ر جڤاته‌كێ ده ب ده‌ستپێكا ده‌ركه‌تنا رۆژنامه و كۆڤاران ڕه، هه‌روه‌ها كۆڤار و رۆژنامه‌یێن میزاهی ژی ده‌ست ب وه‌شانان كرنه. گه‌ر ئەم د ئەده‌بیاتێ ده هجیو و ره‌خنه‌یێن هه‌لبه‌ستكی نه‌هه‌سبینن، د ئەده‌بیاتا كوردی ده میزاهێ ب ده‌ركه‌تنا رۆژنامه و كۆڤاران ده‌ست پێ نه‌كریه.
یه‌كه‌م رۆژناما كوردی (كوردستان) د 1898ان ده ده‌ركه‌ت و ژ وێ رۆژێ هه‌تا ئیرۆ ل هه‌ر چار پارچه‌یێن كوردستانێ و ل ده‌رڤه‌یی وه‌لێت نێزیكی 1400 كۆڤار و رۆژنامه‌یێن كوردان ده‌ركه‌تنه، د ناڤ ڤان رۆژنامه و كۆڤاران ده ته‌نێ پێنج ــ شه‌ش كۆڤارێن میزاهی ده‌ركه‌تنه Mîrkut)، Zengil، Îsot، Kovik ،Tewlo ، سيخورمه (كو وان ژی پشتی سالێن 1985ان ده‌ست ب وه‌شانێ كرنه.
د 1985ان ده ب ئالیكاریا جارجاری یا ئە‌شره‌ف.عوكوموش (رۆژنامه‌ڤانه‌كی كوردی- سوێدی) ، ب ناڤێ Mîrkut من كۆڤاره‌كه میزاهی ده‌رخست، د وێ كۆڤارێ ده د بن ناڤێن جهێ جهێ ده من گه‌له‌ك نڤیسێن میزاهی و پێكه‌نین نڤیسین، هه‌ر هه‌ژماره‌ك 40-42 رووپه‌لە.
پشتره د كۆڤارا فه‌ده‌راسیۆنا كۆمه‌لێن كوردستانێ به‌ربانگێ ده ب ناڤێ Sîrkut، پاشێ ل گه‌ل كاریكاتوریستێ كورد مامۆسته نووژه‌ن، ب ناڤێ Tirşik مه میزاها خوه ل وێ دۆماند و پاشێ د رۆژناما (Armanc)ێ ده ب ناڤێ Beroş قونجكه‌كه من هه‌بوو كو تێ ده ل گه‌ل پێكه‌نین و كاریكاتۆران، من چیڕۆك ئان نڤیسێن میزاهی ژی دنڤیسی.
9- مالا خوه‌دێ و كۆمپيوته‌را به‌ر دلێ من.
– (Mala Xwedê) و (Computera Ber Dilê Min)، دو به‌رهه‌مێن من یێن مزاهی نه، (Mala Xwedê) د 1992ان ده ده‌ركه‌ت، ناڤه‌رۆك پێكه‌نینن. وێ ده‌مێ من ژ بۆ كو خوه‌ندنا كوردی لبه‌ر دلێ كوردان خوه‌ش بكم و ب هێسانی بكاربن كوردی بخوینن، من ئەڤ پێكه‌نین (نێزیكی 250 پێكه‌نين) نيڤسین. پرانیا وان یێن فۆلكلۆریك ئێن كوردانن و هنه‌ك ژی دكاره د ناڤ هه‌موو ملله‌تان ده هه‌مان پێكه‌نین هه‌بن.
پرتووكا دووه‌م ((Computera Ber Dilê Min ئەو ژی د 1996ان ده ده‌ركه‌ت، 160 رووپه‌له، ئەڤ ژ نڤیس و چیڕۆكێن من یێن میزاهی پێك تێ.
10- ئەڤ جۆره ئەده‌بیاته تا چ رادێ كورد پێدڤینه?
هه‌ر وه‌خت پێدڤیا كوردان ب نڤیسێن میزاهی هه‌یه، وه‌كی من گۆت ب رێیا ميزاهێ مه‌رڤ دكاره ره‌خنه ل جڤاتێ، ل سه‌رده‌ستان و ل گه‌له‌ك ئاده‌ت و كه‌س و تشتان بگره دا كو ئەو خوه راست بكن و هه‌روه‌ها نڤیسێن مزاهی ژ نڤیسێن دن پتر تێن خوه‌ندن و ئەڤ یه‌ك ژی ب تایبه‌تی ژ بۆ كوردێن باكور باشە ژ بۆ كو ل زمانێ خوه ڤه‌گه‌ڕن.
11- پرتووكا (Nameyên Nûredîn Zaza) چ تێدا هاتیه به‌هس كرن?
(Nameyên Nûredîn Zaza) پرتووكا – ل سه‌ر ژیانا د. نووره‌‌ددين زازایه. من و نه‌دیم باران، مه گه‌له‌ك نامه‌یێن در. نووره‌دین زازا یێن سالێن 70 و 80یی ژ هه‌مڕه‌ش ره‌شۆ و هۆشه‌نگ ئۆسمان سه‌بری وه‌رگرتن و وه‌ك پرتووك مه ئاماده كر. د. نووره‌ددین زازا د ڤان نامه‌یان ده گرنگیا زمانێ كوردی ده‌ردخه پێش هه‌روه‌ها سیاسه‌تا كوردێن سووریێ و گه‌له‌ك پرسگرێكێن جڤاكی و زمانی، د گه‌له‌ك نامه‌یان ده به‌هسا ره‌وشا خوه یا ئابۆری ژی دكه كو پڕ خه‌رابە. ژ به‌ر بێ په‌ره‌يی، نكاره ئیداره‌یا خوه یا مالێ ب رێڤه ببه.
13- ب دیتنا ته هێزا رۆژنامه‌گه‌ریا میزاهی د چ دایه?
– هێزا رۆژنامه‌گه‌ریا میزاهی د ره‌خنه‌یێن وێ یێن ژ بۆ چێكرن و راستكرنێ ده‌یه.
ده‌ما من Mîrkut ده‌رخست، گه‌له‌ك كه‌س بوون ئابۆنه و د ناڤ كوردێن ئاورۆپایێ ده ناڤ و ده‌نگێ وێ گه‌له‌ك به‌لاڤ بوو، ب ئاوایه‌كی پۆزیتيڤ.
16- بۆچی ئەڤ جۆره رۆژنامه‌گه‌ری ل ئەورۆپا پتر سه‌ركه‌فتنێ تینن?
– دكاره ژ به‌ر ئازادیا ده‌ربڕینێ به و هه‌روه‌ها ل ئە‌ورۆپایێ ترسا مرۆڤی ژی نینه.
17- وه كارێ وه‌رگێڕانێ ژی كریه (30) پرتووكێن زاڕۆكان ژ زمانێ سویدی وه‌رگه‌ڕاندنه كوردى، بۆ چی زارۆك?
– ئه‌ڤ پرۆژه‌یه‌كه وه‌شانخانه‌یا (APEC)ێ بوو ل سوێدێ. و وێ ده‌مێ مه پێوستی ب پرتووكێن زاڕۆكان هه‌بوو. ژ به‌ر وێ مه ده‌ست ب وه‌رگێرانێ كر. سالێن 1980-2000 مه گه‌له‌ك پرتووكێن زاڕۆكان ده‌رخستن. ب گشتی نێزیكی 100 پرتووكێن زاڕۆكان هاتن وه‌ڕگه‌راندن و هه‌روه‌ها گه‌له‌ك پرتووكێن زاڕۆكان یێن كو كان و چاڤكانیا وان ژ فۆلكلۆره كوردی نه ژی هاتن ده‌رخستن. هه‌روه‌ها ل سوێدێ 5-6 كۆڤارێن زاڕۆكان ژی ده‌ركه‌تن. گه‌ر ئەم (گڕوگالی مندالانی كورد 1946) و (ئه‌ستێره 1974) يێن به‌غدا هه‌ساب نه‌كن، یه‌كه‌م كۆڤارێن زاڕۆكان ل سوێدێ ده‌ركه‌تنه: Kulîlk 1979، Hêvî 1980، Hêlîn 1983، Koçer.
هه‌روه‌ها مه ب ناڤێ (Ansîklopedîya Zarokan) پرتووكه‌ك ئاماده كر. پشتره مه پرتووكه‌ك ب ناڤه (Dergûşa Nasnameyê) ژ بۆ خوه‌نده‌كارێن لیسه‌یێ (ئاماده‌یي) ده‌رخست كو یه‌ك ژ پرتووكێن ده‌رسێ یێ هه‌ری پڕ هاته به‌لاڤكرن، پشت ڕه مه ژ بۆ دبستانا ناڤه‌ندی و ليسه‌يێ ب ناڤێ (Edebîyata KurdÎ) پرتووكه‌ك ئاماده كر.
فه‌رهه‌نگا سوێدی- كوردی (Ferhenga Swêdî- Kurdî) 2006، (1007+65 رووپه‌ل)، پرۆژه‌یا وه‌زاره‌تا په‌روه‌رده‌یێ بوو كو ب گه‌له‌ك زمانان ده‌ركه‌ت، مه ژی كوردیا وێ (كورمانجی) ئاماده كر و ئەڤ فه‌رهه‌نگ وه‌ك دیژیتال ل سه‌ر مالپه‌ڕا وه‌زاره‌تا په‌روه‌رده‌یێ ژی هه‌یه.
مه‌حموود له‌وه‌ندى:
– ل سالا 1954ان ل هه‌رێما دیاربه‌كرێ ل ده‌ڤه‌را قه‌ره‌ژداخێ ژ دایك بوويه.
– دبستانا سه‌ره‌تایی هه‌تا زانینگه‌هێ ل دیاربه‌كرێ خوه‌نديه.
– ل زانینگه‌هێ به‌شێ بیۆلۆژی (بۆتانك- زۆلۆژی) تمام كريه.
– پشتی سالا 1980ێ ده‌ركه‌تيه ده‌رڤه‌ی وه‌لات و ژ 1982ان و هه‌تا نۆكه ل سوێدێ ئاكنجييه.
– ل سالێن 1984-1987 ل پاریسێ خوه‌نديه.
– ل سالێن 2008 -2016 ل پاریسێ د ته‌له‌ڤزیۆنا (Kurd1)ێ ده به‌رنامه‌یا (Dîroka Me) ئاماده كريه.
– نێزیكی 20 سالان مامۆسته‌تیا كوردی كريه.
– ل گه‌ل وه‌رگه‌ڕان نێزیكی 30 به‌رهه‌مێن یێن چاپكری و ژ بێتر ژ 100 گۆتار و لێكۆلینێن چاپكری هه‌نه.
– نۆكه ل سوێدێ دژيت و دو كه‌چ هه‌نه.
