هزر و دیالێکتیکا فەلسەفا دادپەروەریێ
جوان عزه‌ت
گه‌هشتن ب ده‌رازینكا دادپه‌روه‌ریێ، پێدڤییه به‌رى هه‌ر پرسه‌كێ ڤێ پرسیارێ ل خوه بكه‌ین: ئه‌رێ دادپه‌روه‌رى چیە؟ ئه‌رێ كه‌سێ دادپه‌روه‌ر کییه؟ ئه‌رێ كیژ هزر یا دادپه‌روه‌ره؟ بۆچى گرنگە جڤاكێ دادپه‌روه‌رى هەبیت؟ گەلۆ ئه‌گه‌رێن نه دادپەر‌وه‌ریێ چنه؟ كه‌نگى دادپه‌روه‌رى دشێت رۆڵى خوه به‌رهه‌م بینیت؟ ئەرێ دناڤ ناڤەندا ناڤەرۆکا سۆسیۆلۆژیا سیاسى و جڤاکى یا گەلێ کورد دا تشتەک هەیە بناڤێ دادپەروەریێ؟ ئه‌ڤ پرسیاره ده‌رگه‌هن بۆ ڤه‌كرنا گه‌له‌ك دیتن و تێگه‌هشتن و دیالۆگا.
هەتاکو ئه‌م د فەلسەفا دادپه‌روه‌ریێ بگه‌هین، دڤێت ئەم د پروسەیا رێسینا زمانى بگەهین، چونکو دادپەروەرى بەرهەمێ زانینا زمانەکێ دادپەروەرە. دگەل وێ بزانین دادپه‌روه‌رى به‌رهه‌مێ دروستكرن و دامەزراندنا چه‌مكایه، بو میناک چەمکێ سەقامگیریا تاک، جڤاک و دەولەتێ، ئەڤ چەمکە پێدڤییە ژ دەسەلاتا سیاسى بزێت و بەرپرسیاریێ هەلبگریت. چەمکێ پاراستنا مافێن مرۆڤ و گیانەوەر و ژینگەهێ ژ ئاستێ تێگەهشتن و هوشیاریا جڤاکى دهێت. چەمکێ رێکخستنا بەرهەمێن تاکەکەسى د پێشەڤەچوون و گوهەرینێ دا ژ ئاستێ وژدان و ئەخلاقێ جڤاکى دهێت. چەمکێ قەبوولکرنا “یێ دى” چەمکێ داهێنان و ئاراستەکرنا مەعریفا ئەرک ناسیێ بەرامبەر دادپەروەریا وەرگرتنا هەموو مافێن ژیانێ، وەکو مافێ دان ب ئازادیێ، بەرهەم سازیا پیشەیى، زەمینەسازیا هەلویست دەربرینێ، تێگەهشتنا بەرپرسیاریێ، دروستکرنا پرەنسیپ و مورالێ مەدەنى و مەعریفى و واقیعى ژ ئاستێ دیرۆکەکا زەلال و پاشخانەکرى دهێت. ئانکو دادپەروەرى بەرهەمێ چەمکەکێ بتنێ نینە، بەلکو بەرهەمێ کەلەکرنا دیرۆک و زانستێ ئابوورى، سیاسى، جڤاکى و فەلسەفى، ئەخلاقى و هۆنەرى یە. دادپەروەرى، د ناڤەرۆکا فەلسەفا ژیانێ دا دهێتە ژ دایک بوونێ و ژ مورال و تێگەهشتن، زێهنیەت و رەفتارێ تاکەکەسى وەکو بوونا مرۆڤى دەست پێ دکەت بۆ دەرڤەى ژینگەها سیاسى جڤاکى. ب کورتى، دروستکرنا هێزا دادپەروەریێ ژ دیالێکتێکا هێزا بێدادى و ستەمکارى و توندۆتیژیێ دهێت و پێچەوانەى وێ ژى بێدادى ژ دیالێکتیکا دادپەروەرى و ئاشتى و قەبوولکرنێ جهێ خوە وەردگریت، ئانکو هەتا ئەم نەزانین بێدادى چییە! ئەم نزانین دادپەروەرى ژى چییە و چاوان دروست دبیت؟ ئەڤ دیالێکتیکە دیالێکتیکەکا فیکرى فەلسەفى یە ژ چەمکێ هزرێ رۆلێ خوە ئاراستە دکەت. هزر، بخوه ژى چه‌مكه‌كێ سه‌ره‌كى یێ فه‌لسه‌فى یه ژ ناڤه‌رۆكا چه‌مكێ سیاسى، كومه‌ڵایه‌تى و ئه‌خلاقى و ئابوورى به‌رهه‌م دهێت. ئه‌گه‌ر هاتو و ئه‌ڤ چه‌مكه ب زمانه‌كێ هۆنه‌رى و ئه‌ستاتیكى و مه‌عریفى نەچوونە پێش وى دەمى، بێدادى و ستەمکارى رولێ به‌رفره‌هیێ وه‌ردگریت. چاوان؟ بۆ هندێ جڤاكه‌كێ دادپه‌روه‌ر دروست ببیت، گرنگه مرۆڤه‌كێ هۆشیار په‌یداببیت، كو باوه‌رى ب گه‌شه‌پێدانا بوارێ “گه‌ردووناسى و ژیانناسى و جوانناسى” هه‌بیت و واقیعێ ژیانێ ل سه‌روویا هه‌ر تشته‌كێ بلندتر ببینیت. بەلێ هەتاکو مە وەکو تاکەکەس ئەو هوشیاریە هەبیت ل ئاستێ خوە یێ مرۆڤى بگەهین، پێدڤییە د نیاسینا خوە و ژینگەھ و فەلسەفا خوە بگەهین. خالا جەوهەرى ل ڤێرێ ئەوە هه‌تا كۆ دادپه‌روه‌ریێ بنیاسین، گرنگە ئەگەرێن بێدادیێ بنیاسین، چۆنكو بێدادى دژهەڤى بوونا دادپه‌وه‌ریێ یه. هیچ فیلۆسۆفەکێ هندى جۆن راولز ل سەر پرسا دادپەروەریێ نە راوەستایە. “جۆن راولز”* ئێك ژ فیلۆسۆفێن سه‌دێ بیستێ دهێته هه‌ژمارتن، ئه‌و ل سه‌ر وێ هزرێ یێ كۆك بوو، كو پێدڤییە دادپەروەرى رووبەرێ گشتى یێ جڤاکى بگریت و گریێبەستا کومەلایەتى د فه‌لسه‌فا سیاسى دا پێدڤییە ببیته فه‌لسه‌فه‌یه‌كا فیکرى و دادپەروەرانە. هەروەسا ده‌سه‌لات ب ئەرکێ دروستکرن و مەعریفا ئازادیێ دا هەولبدەت هێزا جێاوازیان ب جڤاكى ببه‌خشیت بۆ هندێ چینا هه‌ژار و سته‌ملێكرى بگه‌هیته ئاستێ دادپه‌روه‌ریێ. جۆن راولز پرۆسەیا دادپەروەریێ ب مافێ هەموو تاکەکێ دزانى و گرنگیا وێ د وێ چەندێ دادیت، کو نابیت تاکەک یان چینەک یان ژى دەستەیەکا دیارکرى ل سەر یادى زال بیت. چۆنكو ئه‌وى چه‌مكێ دادپه‌روه‌ریێ ب بەرپرسیاریا چینا ده‌سه‌لاتدار و گرنگیا چینا سه‌رمایه‌دار دزانى. هەلبەت د راستى یا واقیعى دا هه‌ر ئه‌ڤ چینه به‌رپرسیارن ب دروستكرنا واقیعێ دادپه‌روه‌ری و بێدادیێ دا. ژمێژە فیلوسوفێ یوونانا دێرین “پلاتۆنى” ژى د په‌رتووكا “كۆمار” دا گرنگى دایه “چه‌مكێ دادپه‌روه‌ریێ” و ئێماژه كریه، “كو باشتره مرۆڤ رووبه‌روى بێدادیێ ببیت، نه‌كۆ ببیته مرۆڤه‌كێ سته‌مكار و بێداد، ژبه‌ركو وى ده‌مى دێ مرۆڤبوونا خوه ژ ده‌ست ده‌ت ئه‌و بهایێن مرۆڤبوونێ ل نك مرۆڤى هه‌ین نامینن”. ل ڤێرێ داكۆ ئه‌م بگه‌هینه خاڵا دادپه‌روه‌ریێ كا چییه؟ گرنگە پرسیارا سۆکراتى ” دادپەروەرى چى یە؟ کەسێ داپەروەر کییە؟ ب میتۆدەکێ فیکرى و فەلسەفى و زانستى داڤە و راڤە بکەین. هەروەها وه‌كو مرۆڤ ژى هزر د ناڤخوه‌یا خوه دا بکەین و ل سامانێن ئاشتیا خوه بگه‌رین.
هەتا نها ژى مرۆڤێ کورد یێ ئامادە نینە “یێ دى” وەکو هەى قەبوول بکەت، گەلۆ ئەڤ خالە ژ سرۆشتێ مرۆڤی کورد هاتیە؟ یان ژى ژ درێژەپێدانا کاروانێ خوە نەفرەتى و بندەستیا مرۆڤێ کوردە؟
دادپه‌روه‌رى، ل ده‌رڤه‌ى مرۆڤى و جڤاكى نینه، به‌لكۆ دادپه‌روه‌رى د ناڤ هۆشمه‌ندى و هزركرنا مرۆڤى و جڤاكى دایه. كه‌نگى مرۆڤ ژ قۆناغا غه‌ریزێ به‌ره‌ڤ قۆناغا تێگه‌هشتنا باڵا چوو، وى ده‌مى دشێت هاوسه‌نگیێ دناڤبه‌را دادپه‌روه‌رى و نه‌دادپه‌وه‌ریێ دا راگریت. فیلۆسۆفێ ئەلمانى كانت دبێژیت:ـ “هاوەلاتى ئەرکێن خوە پێشیل ناکەت، ئەگەر مافێن خوە ب دادپەروەرانە بکارنەئینیت”. بۆ هندێ هاوەلاتى ئەرکێن خوە بزانیت، گرنگە بەرى هەرتشتى دگەل خوە یێ راست و دادپەروەر بیت، چونکو ئه‌گه‌ر مرۆڤ جه‌وهه‌ره‌كێ دادپه‌روه‌ربێت، پێدڤییه وێ سه‌ره‌ده‌ریێ بكه‌ت، كو كه‌سێ دى تر ژى هه‌مان هزر و بیرۆباوه‌را دادپەوەریێ فێر ببیت. دادپه‌روه‌رى جهێ مژاره‌كا هزرى و كوورا فه‌لسه‌فا مرۆڤایه‌تیێ بوویه. مرۆڤ بخوازیت مرۆڤه‌ك چاوان بێت، نابێت ئه‌و باوه‌ریا هەى ل سه‌ر تێگه‌هشتنا “یێ دى” دا زال بکەت. زالبوون ل ڤێرێ فره ره‌نگى و فرە جێاوازى و فرە باوەریێ دکۆژیت. ئێک ژ سیفەت و پرەنسپێن دادپەوەریێ ئەوە تۆ ” یێ دى” وەکو هەى قەبوول بکەى، نه‌ك وه‌كۆ ته بڤێت وى قه‌بوول بكه‌ى. ئه‌گه‌ر ڤێ تێكستێ بكه‌ینه نموونه‌یه‌كا زیندى د ناڤ جڤاكێ کوردى دا دێ زورترین خالێن دژهەڤیێ بینین، هەتا نها ژى مرۆڤێ کورد یێ ئامادە نینە “یێ دى” وەکو هەى قەبوول بکەت، گەلۆ ئەڤ خالە ژ سرۆشتێ مرۆڤی کورد هاتیە؟ یان ژى ژ درێژەپێدانا کاروانێ خوە نەفرەتى و بندەستیا مرۆڤێ کورد هاتیە؟ پرسیارەکا گرنگتر ئەرێ ڤەرێژا ڤێ ئەقلیەتێ ژ دیرۆکا کوردان دهێت؟ یان ژى ژ کار پێ نەکرنا کوردان د ئاستێ نەبوونا فەرهەنگەکا فەلسەفى دا دهێت؟ ئەز دزانم، کو ئەگەرێن ڤێ دژهەڤیێ ژ سەرهەڤیا گەلەک رێک و ئەزموونێن مە یێ نەخواندى و نە دانپێدان و نە ئەنجامدانا شۆرش و رێنسانس و نەگوهەرینا هوشمەندیا دەڤەرێ دهێن، بەلێ هزردکەم کو یا پێدڤییە ئەم ل سرۆشتێ خوە یێ رەسەن بگەرین و تێگەهشتن و رەفتارێن خوە ناس بکەین هەتا بگەهینە ئاسویا ئاشتى و دادپەروەرى و هەبوونێ. بۆ نموونه/ ئه‌گه‌ر تاكه‌كێ بیركارى زان بیت، ما چێدبیت ب مه‌ژیێ خوه یێ بیركارى زانیێ ل سه‌ر ئاستێ تێگەهشتنا هه‌ڤالێ خوه یێ زاڵ بیت، كۆ وه‌ك وى هزر د بیركارى زانیێ دا نەکربیت! هەروەها ئه‌گه‌ر ده‌سه‌لاتداره‌ك، ئۆلداره‌ك، سیاسییەک، جڤاكناسه‌ك ب ڤى شێوه‌یى هزر بكه‌ت و ئەو فیکر و تێگەهشتنا هەى ل سه‌ر جڤاكى جێ به‌جێ و زال بكه‌ت، گەلۆ ما ل وى دەمى ئەم دشێن بێژین ئەڤە نە دژهەڤى و بێدادى یە؟ باشە مادام ئەڤ فۆرمە داپەروەرى نەبیت، مافێ مە هەیە پرسیارەکا دى ئاراستە بکەین، گەلۆ ئه‌م وەکو مرۆڤێ کورد كه‌نگى دشێن بێژینە خوە بۆ هەڤدوو دادپه‌روه‌رین؟
سێ چه‌مكێن گرنگێن یێن فه‌لسه‌فى هه‌نه، تاکێ مرۆڤ دشێت نێزیک ناسکرنا وان ببیت، ئەڤ چەمکە رێکێن باشن بۆ گەهشتن ب هەبوون و ئیسپاتکرنا واقیعێ دادپەروەر یان بێدادیێ. “ئێك: به‌رهه‌ستكرن، دوو تێگه‌هشتن، سێ هه‌ستپێکرن”. یا ئێكێ “بەرهەستکرن” ئه‌وه ده‌مێ ئه‌م واقعی دبینن، كو سته‌مكارى هه‌یه یان تاکەکەس جۆره‌ك ژ جۆران د ژینگه‌هه‌كا بێدادیێ دا دهێنه هاڤیکرن و سزادان و دوور ل مافێن خوە یێن مرۆڤى و ئازادى و سەربەستیێ دمینین و بێدەنگى و نە هوشیارى و وەهم و بندەستى و سیبەرا نە راستیێ دبیتە دیتنا واقعێ وى، ئها ل وى دەمى ئەم دزانین دیتن بۆ ڤى تاکەکەسى دبیتە رۆلێ بەرهەستکرنێ، ئانکو ژ ئاستێ خوە یێ نە هوشیاریێ هەست ب دیتنا واقیعى ناکەت. یا دوویێ “تێگەهشتن” تێگەهشتن ئاستێ مرۆڤبوونێ بۆ گەهشتن ب واقیع و ناڤەندا مرۆڤایەتیێ یە. تاکەکەس د ئاستێ خوە یێ تێگەهشتنێ دا سەنترال و بەرهەمهێنەرە فۆرمێ نە تێگەهشتنێ ب ئاستێ فەلسەفا پرسیارگەرایێ دگوهەریتە ئاستێ تێگەهشتنێ، د ڤێ خالێ دا فیکر رۆلێ خوە دبینیت و تاک دزانیت ئەو بوویەر و ئەزموون و دیاردەیا هەى هەبوونا وێ بنگەهەکە بۆ بوون و هاتنا ئەو تشتێ نەبیت، ئەو ژى واقعێ ڤێ دیالیکتیکێ ب دابەشکرنا دادپەروەریێ دگەهینیتە ئاستێ هەبوونێ. بۆ میناک وه‌كۆ چاوان تۆ د مه‌ژیێ خوه دا فام دكه‌ى، كۆ ژماره ئێك یا هه‌یى، به‌لێ لدویڤ وێ دا ژماره دوو یه و پێویستە جهێ وێ ژى دامەزراندن هەبیت. خالا سیێ “هەستپێکرن” ئه‌وه ده‌مێ تۆ دگه‌هیه بنگه‌هێ جیهانا مێتافیزیكێ، كو ئه‌و بێدادیا رووده‌ت جهێ خوه و ده‌مێ خوه یێ هه‌ی، به‌لێ هه‌ستپێكرنا ته بۆ ده‌رڤه‌ى وى جهى و وى ده‌مى تشته‌كێ دى تره ئه‌و ژى ژ وى ئەنجامى کارکرن و رزگارى یە ل سەر ئەگەرێن دروستکرنا واقیعێ بێدادیێ ئەرێ کا بۆچى بێدادى هەیە و هەبوویە؟ هەروەها بۆچى ئاراستەیێ وێ د بەرەیێ زورینەیێ دایە؟ ژلایەکێ دى کیژان بووشایى و قوناغ بووینە ئەگەرێ هاتن و زالیەتیا چەمکێ بێدادیێ؟
ئەڤرۆ تەکنۆلۆژیایێ مرۆڤێ سەردەم کریە مرۆڤەکێ نە سرۆشتى و پر ماسک بەستى، هه‌ر ژ به‌رهندێ ب بوونه‌وه‌ره‌كێ نەدادپەروەر و پر زانیارى و کێم مەعریفە هاتیه نیاسین و ترس ژ دانپێدانا واقیعێ جوانى و بۆیریێ هه‌یه.
د جڤاكێ نه دادپه‌روه‌ر دا، چه‌ند پێكهاته‌یێن مادده‌ى هه‌نه وەکو ماددیا ئەخلاقێ “ئۆلی و سیاسى و ئابوورى” ل سەر دەستێ “کەسایەتێن ئۆلى، جەلادیێن سیاسى و بازرگانێن ئابوورى” وەکو فورمێن دابەشکرى ل سه‌ر بوونا مرۆڤ و بوونا فه‌لسه‌فا ژیانێ ب گشتى زاڵن. ل ڤێرێ گونەها زانستێ ئۆلى و سیاسى و ئابوورى نینە، کو دابەشبوونێ دناڤ چین و بوونا مرۆڤان دا دروست بکەن، بەلکو گونەها وژدانا وان کەسایەتیانه یێن ب ئەرکێ گوتارا ئۆلى، سیاسى و ئابوورى رادبن، چونکو جڤاک ب ساناهى ناگەهیتە قوناغا خوە ناسکرنێ، ئەگەر نوخبەیێن وى د ئاستێ وژدانا خوە دا فەلسەفا ناسکرنێ نەبیت. نەمازە د سەردەمێ پۆست و مودێرن دا ل جهێ مرۆڤ بكه‌ڤیته ناڤ پێناسەیا گران به‌ها و پره‌نسپیان دا، مرۆڤ كه‌ڤتیه ناڤ پێناسه‌یا ب ئه‌رزانکرنا به‌ها و پره‌نسپێان دا. هه‌تا كو ئه‌ڤ باوه‌رى یه ل سه‌ر مه‌ژى و ئاگەهى یا مرۆڤان بكه‌ڤیته د قۆناغا تێگه‌هشتن و باوه‌رداریێ دا، ئەز هزردکەم، کو هه‌ر تاکەکێ مرۆڤ پێدڤى ب سه‌لماندنا به‌لگه‌یێن هزرى و هۆشمه‌ندیێ هه‌یه. تشتێ كو نه‌بێته جهێ باوه‌رداریا جڤاكێن نه‌دادپه‌روه‌ر ئه‌وه، كو به‌رده‌وام باوه‌ریێن خوه ل سه‌ر كلیلێن بێ به‌لگه‌یێ به‌رهه‌م ئیناینه و د راستیێ دا میکانیزما بنگەهین دا ئەوە، کو ئه‌ڤ جورە باوەرە ب زه‌حمه‌ت بگه‌هنه باوه‌رداریا فەلسەفا به‌ڵگه‌یى یێ! ژبه‌ركو سه‌رده‌مێ نها سه‌رده‌مێ درۆستكرن و به‌رهه‌مئینانا مرۆڤه‌كێ به‌رخوه‌ره ب هنده‌ك وه‌سیله‌یێن فیزیکى یێن ژیانێ و دگه‌ڵ وێ چه‌ندێ یا ژ هەموویان مەترسیدار تر ئەوە، کو مرۆڤێ نها ئاژه‌ڵه‌كێ ئاخفتنكه‌رە ب ئاژه‌ڵه‌كێ نه سیاسى و نه فەلسەفى! ب تایبەتى ئەڤرۆ تەکنۆلۆژیایێ مرۆڤێ سەردەم کریە مرۆڤەکێ نە سرۆشتى و پر ماسک بەستى، هه‌ر ژ به‌رهندێ ب بوونه‌وه‌ره‌كێ نەدادپەروەر و پر زانیارى و کێم مەعریفە هاتیه نیاسین و ترس ژ دانپێدانا واقیعێ جوانى و بۆیریێ هه‌یه!. ل ڤێرێ هه‌تا كو جڤاكێ دادپه‌روه‌ر دروست ببیت، گرنكه رولێ سەرکردایەتیا تاک و جڤاکى ساز ببیت و سه‌ركرده‌یێن دادپەر‌وه‌ر په‌یدا ببن. هه‌ر تاکەکێ دیرۆكا فه‌لسه‌فه‌یا گریكا كه‌ڤن بخۆینیت ب تایبه‌تى فه‌لسه‌فا “پلاتۆ و ئه‌رستۆ” دێ بۆ دیار بیت، كو ئارمانجا هه‌ر فه‌لسه‌فه‌یه‌كێ مۆدێله‌كا نوو یا چه‌مك و سیسته‌مێن سیاسى و جڤاكى بوویه. هەتا “پلاتۆ” ل سه‌ر وێ چه‌ندێ یێ كۆك بوو، كو گرنگه “پاشا فه‌یلۆسوف بیت، یان فه‌یلۆسوف پاشا بیت”. ئارمانج ژ ڤێ تێكستێ نه‌بتنێ باشترین سیسته‌مێ سیاسى ل سه‌ر ئیراده‌یا پاشایه‌كێ فه‌یلۆسۆف بیت، به‌لكۆ باشترین دامه‌زراندنا دادپه‌روه‌ریێ دناڤ ناڤەندا ناسناما جڤاكى دا بیت. ئەگەر ئەم ب تیۆرەکێ فیکرى هەلسەنگاندنێ ل سەر ڤى تێکستێ فەلسەفى بکەین بێ گومان دەسەلاتداران د ملێ بەرژوەندیێن خوە دا ئەڤ فەلسەفەیە بکارئینایە و سەرکردێ نە فیلۆسۆف دەسەلاتداریێ ل سەر سەرکردێ فیلۆسۆف ب واتەیا تاکێ فیلۆسۆف دکەت! ئەڤه بخوە بخوە هاوکێشەیا جڤاکى د هاوکێشەیا هەلسەنگاندنا بێدادیێ و نەسەقامگیریێ دا کۆم دکەت. مەبەستا “پلاتۆ” نە ئەو بوو کو نەخۆیندەوار دەسەلاتدار بن، بەلکو دەسەلاتدارا فەلسەفا وى هەموو دئێک خال دا کوم کر، کو ئەڤ تێکستە د گەل هزر و ئیدارە و پاشخانا وان وەکو هزرەکا بەرگریکار، گرنگە بکەڤیتە زورتر خزمەتا چەمکێ بێدادیێ دا!.
یا ژ هەموویا گرنگتر ئەوە، کو دادپه‌روه‌ریێ په‌یوه‌ندى ب سێ جورێن مرۆڤان ڤه هه‌یه: “مرۆڤێ پاك و روون” “مرۆڤێ گه‌ردوونى” و مرۆڤێ ئه‌خلاقى”. “مرۆڤێ پاک و روون” بوونەوەرەکێ کومەلایەتى، سیاسى وجڤاکى یە.
دادپه‌روه‌ریێ پەیوەندى ب تنێ زانستێ سیاسى ڤە نینە، به‌لكۆ ئه‌خلاقه‌كێ گرێدایى “دل و ده‌روون و كه‌سایه‌تى و مرۆڤبوونا مرۆڤى” یه. ئەو تاکەکەسێ شیانێن دروستکرنا واقیعەکێ راستەقینە یێ دادپەروەریێ هەبیت، واتە فیلۆسۆفەکێ دادپەروەرە. بەلێ د جیهانا فیلۆسۆفى یێ دا ئه‌و تشتێ كو ئاشكه‌را دبیت ئه‌وه هه‌موو كه‌س نه‌شێن ببنه مرۆڤێن دادپه‌روه‌ر! بتنێ ئه‌و كه‌س نه‌بن ئه‌وێن راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی ب ژیانا تایبه‌ت و جێاواز ڤە هەى و ل بەرانبەر دامەزراندنا هەر چەمکەکێ ل سەر بنگەهێ ئەرک و مافان وەک کارێکتەر و وەرگرێن ئەخلاقى و مەعریفى بەرپرسیار بن. یا ژ هەموویا گرنگتر ئەوە، کو دادپه‌روه‌ریێ په‌یوه‌ندى ب سێ جورێن مرۆڤان ڤه هه‌یه: “مرۆڤێ پاك و روون” “مرۆڤێ گه‌ردوونى” و مرۆڤێ ئه‌خلاقى”. “مرۆڤێ پاک و روون” بوونەوەرەکێ کومەلایەتى، سیاسى وجڤاکى یە. پاكى و روونى ئه‌و نیشانه‌یه یا كو مرۆڤ واقیعێ خه‌ڵكەکێ ب دونیا بینینەکا رەخنەگرانە و شرۆڤەکارى هەلسەنگاندن بکەت و ل سەر بنگەھ و پیڤەرێن مەعریفى ئاستێ پاکى و روونى یێ دیار بکەت و هونەرێ هەڤ قەبوولکرن و کێشانا فۆرمێ جوانناسى و ئەخلاقى و بەرپرسیاریێ هەبیت و هەولبدەت رۆمانێن باژێربوونێ وەک تابلویەکێ ژیانێ بکێشیت. “مرۆڤێ گه‌ردوونى” ئه‌وه یێ كو هیچ تشته‌كى ب پاداشت وه‌رنه‌گریت و هه‌موو تشته‌كێ ل ژێر ناڤێ بەها و پرەنسپێن بوونگەرایى و فەلسەفەناسى و گەردووناسى ئەنجام بدەت. مرۆڤێ گەردوونى بوونەوەرەکێ تایبەت نینە، بەلکو هزرمەندەکێ گشتى یە، کا چاوان وێنەیێ “خوە” د گەردوونى دا دبینیت، وەسا وێنەیێ “یێ دى” ژى هێز و بوشاییا گەردوونى دا دبینیت. مرۆڤێ گەردوونى ل سەر ئاستێ ناخەک پاک و هەست و دیتن و خواندنەکا پاک هەبوونێ ل بار دکەت. خواندنێن وى بۆ زەمین و ئاسمانى خواندنێن مەعریفى، سایکولۆژى و هزرى و فەلسەفى و جیهانى نە. مرۆڤێ گەردوونى بەرهەمێ سازکرنا هۆنەرێ خوەبرێڤەبرن و هێزا پوزەتیڤگەرایى یە. کار و تێگەهشتن و پیشەیا وى کارەکێ دابەشکرى نینە، بەلکو کار و تێگەهشتن و پیشەیەکا هەڤبەشە. ب کورتى، مرۆڤێ گەردوونى رێکخستنەکە بۆ ب دەستورکرنا زیهنیەتا مرۆڤبوونێ ژ لایێ مرۆڤى بخوە ڤە. “مرۆڤێ ئەخلاقى” ل سەر ئاستێ هزر و هێزا فەلسەفى مرۆڤەکێ ئێستاتیکى یە، جوانى ئێک ژ پرەنسپێن ئەخلاقى یە، مرۆڤێ ئەخلاقى بەرى هزر دکرێت بوونێ دا بکەت، دەست ددەتە ئاڤاهیێ جوانناسیێ. مرۆڤێ ئەخلاقى هیچ هزر و فەلسەفەیەکێ ب کومەلەکا بریار و نەبوون و ئەخلاقیاتان دیار ناکەت، بەلکو کار ل سەر دروستکرن و ئاراستەکرنا بریار و بوون و رەفتارێن ئەخلاقى دکەت. مرۆڤێ ئەخلاقى، نابێژیتە مرۆڤى چ بکە و چ نەکە هەروەسا چ باشە و چ خرابە. یان ژى دژبەر و دەست بەردار بە وەکو دروستکرنا سنورەکێ دەستنیشانکرى کا مرۆڤ وەکو مرۆڤ چەند دشێت و چەند نەشێت، بەلکو مرۆڤى وەکو مرۆڤ فێردکەت و رێک دئێخیت کا چاوان پەیوەندیا خوە یا ئەخلاقى وەکو مرۆڤ دناڤخوەیا خوە دا ب ئاستێ فەلسەفا بەرپرسیاریێ ساز و واتەدار بکەت. مرۆڤێ ئەخلاقى به‌رهه‌مه‌كه بۆ درۆستكرنا مرۆڤه‌كێ هشمەند و رەسەن کو خواستا دروستکرنا کەلتورێ دادپەروەریێ هەبیت. هه‌ر ژبه‌رهندێ ئەگەر بزفرینە تێکستا چووى ڤە دێ دیار بیت، کو فیلۆسۆفێ ده‌سه‌لاتدار ژ لایێ “پلاتۆ”ی ڤە وه‌كو نوژداره‌كێ دچوو، داکو وى جڤاكێ نه چاك هه‌ولبده‌ت ب سیسته‌مێ دادپه‌روه‌ریێ چاك بكه‌ت. بەلێ “ئه‌رستۆ” هزره‌كا دى تر ل سه‌ر پرسا دادپه‌روه‌ریێ هه‌بوو، ئه‌و دگه‌ل هزرا فیلۆسۆفێ ده‌سه‌لاتدار نه‌بوو، به‌لكۆ خواستا “ئه‌رستۆ” بۆ دروستكرنا جڤاكه‌كێ دادپه‌روه‌ر ئه‌و بوو، سیاسه‌ت و ده‌سه‌لاتێ ب جورێ قه‌بوولكرنا سه‌روه‌ریا یاسایێ و ده‌زگه‌هێن ئیداره‌دانێ و دروست برێڤه‌برنێ ل سه‌ر سیسته‌مێ ده‌وله‌ت و جڤاكى بچه‌سپینیت. ئه‌وا “ئه‌رستۆ” بیر لێ دكر و دگۆت: “راسته كو ده‌سه‌لاتدار گرنگه خوه‌دان بها و پره‌نسیپ و یاكى و دادپه‌روه‌رى بیت، به‌لێ جه‌ماوه‌ر هه‌موو ل سه‌ر وێ چه‌ندێ یێ ب باوه‌ر نابیت، كو ده‌سه‌لاتدار ل سه‌ر په‌یمانا خوه وه‌سا بمینیت! له‌ورا یا ژ وێ گرنگتر ئه‌وه، كو یاسا و ده‌زگه‌هـ و سیسته‌م ب باشى و دادپه‌روه‌رانه هه‌ولبده‌ن ئه‌ركێن خوه ئه‌نجام بده‌ن”*. ل سه‌ر هزرا “ئه‌رستۆ” هه‌تا ئه‌ڤ پرسیاره ژى هاته به‌رهه‌م، بۆنموونه/ ئه‌گه‌ر ده‌سه‌لاتدار یێ دادپه‌روه‌ر بوو، ئه‌رێ پشتى نه‌مانا وى ده‌سه‌لاتداره‌كێ دى دشێت وێ دادپه‌روه‌ریێ ب سه‌لمینیت؟ ئانکو ل گور هزرا وى، دادپه‌روه‌رى د ده‌سه‌لاتداره‌كێ باش و دادپه‌روه‌ر بتنێ دا نینە، به‌لكو دادپه‌روه‌رى به‌رامبه‌ر یاسا و رێسایێن دام و ده‌زگه‌هان د درۆستكرنا تاكه‌كه‌كێ باش و دادپه‌روه‌ر دایە. ب ئەنجام، پرسا دادپەروەریێ په‌یوه‌ندیه‌كا راسته‌وخۆ و کاروانەکێ درێژ دگەل شێوازێ جۆداكرنا ده‌سه‌لاتێن سیاسى و جڤاکى و كۆمه‌لایه‌تى هەیە و هەبوویە وه‌كو “ده‌سه‌لاتا بابى ل سه‌ر خێزانێ” و یا “ده‌ره‌به‌گى ل سه‌ر بنه‌مال و هۆزان” یا “سه‌یدى ل سه‌ر عه‌بدى” و یا دەسەلاتێ ل سەر جڤاکى” و یا” جڤاکى ل سەر ژن و زارۆکى” ئەڤە دسەلمینیت، کو ئەو ئاسیملاسیوونا ل سەر تەواوا ملەت و نەتەوە و جۆگرافیان ب درێژاهیا دیروکان هەى نەخشەیێ دابەشکرن وبێدادیێ و لەشکەرکێشیێ ئاراستەى دەستێ مێرى کریە و بڤێ پیڤانێ هەر دەسەلاتەکا هەى مێران رێڤەبەرى بۆ کریە و دەسەلاتێن خوە د هەموو ملان دا بەردەوام کرینە، کو هەتا نها مرۆڤ ب هەبوونا رەگەزان ڤە “چ نێر و چ مێ/ ژن و مێر، چ دەسەلات و کرێکار، چ دەولەت و نەتەوە و چ دەولەمەند و هەژار” خەتا ڤێ یاسایێ زورتر ب بێدادیێ نژینن، هەلبەت ب هزرکرنا من، ئەڤە نە ب سەنتەرکرنا هێزا رەگەزى یە، بەلکۆ ئەڤە بخوە بخوە وەک یاسایەکا دیالێکتیکا گەردوونى هاتیە کێشان، داکو تاکێ مرۆڤ ب هەردوو رەگەزان، “نێر و مێ” بەردەوام د شەرێ هاوسەنگیا داپەروەریێ دا بن، ژ به‌ركو ئه‌وێن د جڤاك و ده‌وله‌ته‌كا دادپه‌روه‌ردا دژین هاونیشتیمان و وه‌لاتێن ئێك ناسنامه و ئێك ده‌وله‌تن، پێویستە ل به‌رانبەر ڤان هه‌موو ده‌سه‌لاتان دا وه‌كو بوونه‌وه‌رێن ئازاد، ئاماده‌ى ئه‌نجامدانا ئه‌رك و وەرگرتنا مافان بن.
