گولبژێرەک ژ پەرتووکێن میر عەبدال خانێ بدلیسی (۱٦۱۸ – ۱٦٦٤)

فورات کوردزادە – خویندكارێ ماستەرێ ل پشکا مێژوویێ – زانینگەها دهوکێ

پێشەکی
“مەحبووبێ حەقیقی (تقدس جمالە) زۆڕێ غەیورە، چونکی دبینیت مسکینەکێ وەکی تە ژ هەیی و نەییێ سەر دنیایێ یێ مایە بکتێبان ڤە، لەوان بڤێ غیرەتێ یان وان پەڕتووکان تێ دبەت یان ژی دهاڤێتە ئاڤێ!”().
ئەڤە نامەیا شێخێ ڕەوان مەولانا خالدێ شەهرەزوری (مرن: ۱۸۲۷) بوویە بۆ هەڤالەکێ وی دەما زانی کو چەندین پەڕتووکێن وی یێن ژناڤچووین و ڤیای دلەکی ل دلێ وی بدەت! لڤێرە بۆ مە دیاردبیت کو ژ دەستدانا پەڕتووکان چ ئازارەکە، لەوڕان مەولانا خالدی نەزانیە چ بێژیت؟ ناچار بابەت ب غیرەتا خودێ ڤە گرێدایە و ڤیایە بێژیتە هەڤالێ خۆ هندی تە دلێ ب پەڕتووکان ڤە گرێدای لەوڕا خودێ ژی ژناڤبرن!

هەرچەندە بگشتی مە کوردان د کەڤندا گازندە ژ کێمیا پەڕتووک و نڤیسارێن خۆ کریە، لێ گەلەک جارا ئەم وێ ڕاستیێ ژی ژبیردکەین کو دوژمنان کەمتەرخەمی د تاڵانکرن و ژناڤبرنا پەڕتووکێن مە دا نەکریە، لڤێرە ئەم دێ لسەر ئێک ژ وان پەڕتووکخانەیان ڕاوەستین یێن د چەرخێ هەڤدێ دا ناڤودەنگیا خۆ دەرکری ئەو ژی پەرتووکخانەیا میرێ بدلیسێ عەبدال خانێ دووێ (۱٦۱۸ – ۱٦٦٤) یە کو زیانەکا مەزن گەهشتیێ دەرەنجامی داگیرکرنا ئوسمانیان بۆ سەر میرگەها ناڤبری، کو زیانەکا مەزن بۆ جیلێن داهاتی بدویف خۆ ڕا ئینای.

دەروازە
داگیرکرنا میرگەها بدلیس ل ساڵا ۱٦٥٥ زایینی ژ لایێ ئوسمانیان سەردەمێ میرێ وێ عەبدال خانێ دووێ و تاڵانکرنا پەڕتووکخانەیا وی، ڕویدانەکا گرنگ و دەنگڤەدایە د دیرووکا کوردی یا نوی دا، نەخاسمە باسێ پەڕتووکخانێ کو هەردەم یا جەرگبڕ و داخبار بوویە و گەلەک ژ وان ژێدەرێن لسەر نڤیسین ئاماژە دایە سەرپێهاتیا پەڕتووکخانێ().
دڤێت ژبیرنەکەین کو داگیرکرنا میرگەها بدلیس دەرەنجامی پیلانداڕێژیەکا دومدرێژ بوو ژ لایێ ئوسمانیان ڤه‌، نەخاسمە کو هژمارەکا میرگەهان هەتا وی دەمی دەستهەڵاتەکا سەربەخۆ ل دەڤەرێن خۆ دکر().
هەر چەوا بیت د ڤێ هێرشێ دا میر عەبدال خان نەچار بوو پاشەکشێ بکەت و ژ باژێڕی دەرکەڤیت، پشتی ساڵەکێ دزڤڕیت و دووبارە دەستهەڵاتێ دگریتە دەست و بەردەوام دبیت تا ساڵا ۱٦٦٤ ێ()، بەلێ پەڕتووکخانەیا وی هاتە تاڵانکرن و بارێ حەفت حێشتران پەڕتووکێن زانستی و دەستنڤیسێن وێ هاتنە تاڵانکرن، فروتن، یان ژناڤچوون و بەشەک ژێ ڤەگوهاستنە پایتەختێ خۆ ئیستانبۆڵێ().
سەبارەت ڤی کارێ ئوسمانیان یا دیارە کو تورکان بەری ڤی دەمی ل سەردەمێ سەلجوقیان، قەڕەخەتائیان، موغولان، تەیمووری و تورکمانان دەستدانانە سەر پەڕتووک و پەڕتووکخانان، سوتن و تاڵان کرن و بوونە ئەگەرێ مشەختبوونا فەیلەسوف و هزرڤانان()، ژ خۆ ئەڤ کارێ وان کری چاڤلێکرنا داگیرکەرێن عەرەب بوو دەما بسەر وارەکی دا دگرتن! ئەگەر بەرێ خۆ بدەینێ ژ هەژی گوتنێ یە کو کوڕێ میرگەها بدلیس مێژوونڤیسێ مەزن شەڕەفخان (مرن: ۱٦۰٤) دەربارەی نەژادێ باپیرێن خۆ میرێن بدلیسێ دبێژیت: ” ئەو دگەهنە ملووکێن ئەکاسرە (کیسڕایێن ساسانی) و بناڤێ (کوڕێن نوشیرەڤانی) د ناڤدارن “()، دێ بینین کو داگیرکەرێن موسڵمان پەڕتووکخانەیێن ساسانیان سوتن()، لەوڕان سروشتیە کو مێژوو دووبارە ببیت و پەڕتووکێن شاهزادەیێ ساسانی میرێ بدلیسی ببنە پویرە و تاڵانێ دەستێ داگیرکەران! ئەڤجا چ عەرەب بن یان ژی تورک!
هەر چەوا بیت یا گرنگ ئەوە کو سەرپێهاتیا پەرتووکخانا میر عەبدالی تاکە هەواڵێ لبەر دەستە سەبارەت پەڕتووکخانەیا کوردەکی، یا کو ئەم دزانین چ هاتیە سەری؟().
گەڕوکێ ناڤدارێ تورک ئەولیا چەلەبی (مرن: ۱٦۸۸)، کو وی دەمی ل میرگەهێ بوو و دیدەڤانێ شەڕ و داگیرکرنا بدلیسێ بوو، ژ لایێ سەرکردەیێن شەڕی دگەل چەند کەسێن دی دهێتە ڕاسپاردن بۆ پشکنین و تومارکرنا گەنجینە و پەڕتووکێن میری().
چونکی ئەولیا چەلەبی بدرێژی لسەر ڤێ ڕویدانێ دنڤیسیت و لیستەیەکێ ژ هژمارەکا پەڕتووکێن میر عەبدالی پیشان ددەت کو بابەتێ مە یێ سەرەکی یە و لڤێرە ئەم دێ تەماشەی هندەک ژ وان ناڤ و نیشانان کەین یێن د پەڕتووکخانەیا میر عەبدالی دا هەین دویڤ ڤەگوهاستنا وی.

ئێک : ئەو پەڕتووکێن میری نڤیسین
دویف ڤەگوهاستنا ئەولیای میر عەبدالی ۷٦ پەڕتووک ب عەرەبی، فارسی و تورکی نڤیسیبوون دیسان ۱۰٥ نڤیسارێن دی ژی هەبوون() (وە دیارە هندەک ژێ ب کوردی بووینە، کوردزادە).

دوو : موسحەفێن دەستنڤیس

ئەولیا چه‌له‌بی دیاردکەت دناڤ گەنجینەیا میر عەبدالی دا (هەڤدە بەرگ) ژ موسحەفێن قۆڕئانا پیرۆز ب دەستنڤیسێن جوان هەبوون، هەمی ژی ژ وان بوون یێن بۆ میر و شاهان دهاتنە نڤیسین.
ئەولیا دیاردکەت دناڤ گەنجینەیا میری دا (هەڤدە بەرگ) ژ موسحەفێن قۆڕئانا پیرۆز ب دەستنڤیسێن جوان هەبوون، هەمی ژی ژ وان بوون یێن بۆ میر و شاهان دهاتنە نڤیسین، وەک: دەستنڤیسێن خۆشنڤیسان (ئەحمەد قەڕەحیساری)، (شێخ بایەزید وەلی)، (شێخ زادە موحەممەد)، (عەبدوللاهـ قرمی) ئەوا بناڤێ (کلام عزت)، (حەسەن چەلەبی ئوسکداری)، (خالد ئەفەندی دەمیرجیکولی)، (حەسەن چەلەبی شاگردێ ئەحمەد قەرەحیساری)()، ئەڤ ناڤە هەمی خۆشنڤیسێن ناڤدارێن وی سەردەمی بوون و هەلبەت شاکارێن وان زۆڕ د بهاگران بوون و هەمی کەسان پێ چێنەدبوو بکڕن..

سێ : تەفسیر و زانستێن قۆڕئانێ
ئەولیا دبێژیت : “حەفتێ دانە ژ تەفسیرێن قۆڕئانێ، یێن کتەکا وێ بتنێ ژی فـ هزار شیخ الٳسلامان (موفتیان) ناهێنە دیتن، هەبوون” وەک : تەفسیرا صەبری طەبەری، تەفسیرا دەیلەمی، فەیزوڵڵاهـ هندی (بێ خاڵبەندی – تنقیط ـ هاتیە نڤیسین!)، ابو اللیث سەمەرقەندی، تەفسیرا شەیخ، تەفسیرا بەغەوی، تەفسیرا قاضي، ابو سعود سولەیمانی، تەجویدنامەیا مەنظوم (ب هوزانکی) یا شاطبی، مەنظومنامەیا جەزەری().

چوار : فەرهەنگ
چەند فەرهەنگێن زمانی و دەستەواژەیان وەکی: قاموس لغات، قاموسا ئەختەری، قاموسا شەمعی، قاموسا ابن مالک، کتاب چهار پری، لغات لامع().

پێنج : دیوانێن کلاسیک
بیست بەرگێن دەستنڤیسێن جوان بخەتێ (التعلیق) هەمی ژی ب تەذهیب و نەقش و نیگاڕ و خوشنڤیسی و ژ هەژی میران، وەک : شاهنامەیا فیردەوسی، خومسەیا نیزامی، دیوانا حافظێ شیرازی، دیوانا عورفی، گولستانا سەعدی، بوستانا سەعدی، دیوان نعمة الله، دیوانا مەڵا جامی (عبدالرحمن جامی)، تذكرة الشعراء (حەسەن چەلەبی)، تذكرة (لطیفي)، دیوانا صائیب، دیوانا باقي، دیوانا نەفعی {هەردوو هوزانڤان کوردن}، سهام قضاء یا (نەفعی)، دیوانا نیساری (نساري)، دیوانا ئەنوەری، دیوانا خاقانی()، دگەل كەلیلە و دمنە().

شەش : موڕەققەعات (دفتر خط) و موهردانک
موڕەققەعات وەکی کولێکشنەکێ بوو ژ دەستنڤیسێن نەقش و نیگاران یێن هونەرمەندێن ناڤدار، موهردانک ژی ب هەمان شێوە نەقش و نیگارێن پیشەکارێن موهران بوون کو کارەکێ بەربەڵاڤ بوو لوی دەمی.
سەبارەت موڕەققەعاتان ۲٦۰ دانە ژ تێنووسێن خوشنڤیسی یێن مشتی نەقش و نیگار (مجموعة مرقعات)، کو هەر لاپەڕەکێ وێ ب سەد قڕووشان دهاتە فروتن، هەمی ژی ب فرچێ هونەرمەندێن بەرێ و سەردەم و (ئۆڕژیناڵ)، بدەستخەتەکێ دێ بێژی یێ حەزڕەتێ عوسمانە، نموونە ژ دەستخەتێن حوکمی زادە، تەکنەجی زادە و میر شەڕەفخان باپیرێ میر عەبدالی().
سەبارەت موهردانکان ژی پەڕتووکەک ۳۸۰ لاپەڕەیی تژی ژ موهرێن خان عەبدالی، نەقشی بەگ، سەلامی بەگ، شەهلا بەگ، جان بەگ، مەمی، سەهی، چەمەنی بەگ، جەم بەگ، ئەحمەد بەگ، مەحموود چەلەبی، فەرید چەلەبی، سری چەلەبی، دگەل هزار کتە موهرێن بەسمە کو ئەڤ پەرتووکا بها گران لداویێ ب ۱۰۰ قڕۆشان هاتە فروتن().

حەفت : سوفیگەری و ئایینی
تێدا ۱۳۰۰ دانەیێن مەسنەدان()، بوارێن دی ژی سوفیگەری و ئایینی بوون وەک: فتوحات المکیة (محي الدین ابن عربي)، شرح فتوحات المکیة (مولانا قطب الدین حەنەفی)، فصوص الحكم (محي الدین ابن عربي)، شرح فصوص الحكم (شەرح و هەم دەستنڤیسا شێخ ساری عەبدوڵڵاهـ ئەفەندی)() مناقب شیخ حضرت ابو اسحاق كازروني (شوقی افندي)، مناقب اولیاء اللە (شیخ ددە مقصود اخلاطی كورد)، مناسک حج (سنان افندي)، منظوم شروط الصلاة (شیخ شمس الدین فەناری)، منظوم شرح پندنامۂ عطار نیشابوری (ئەمیر چەلەبی وەلیێ بایزید خان)، رسالۂ عقاید (کمال پاشازادە)، رسالۂ عقاید (کمال پاشازادە) دگەل وەرگێڕانا قەوسونی زادە، کتاب مرآت کائنات (دگەل وەرگێڕانا غنائی تەڕابزونی)، کتاب صحبت الٲبکار در جواب صحبت الٲبرار (عطائی چلبی)، کتاب ذیل الشقایق (نوعی زاده عطائی چلبی)().
كتاب طبقات الشافعیة (ابن السبكي)، طبقات المالكیة (ابن فرخون)، طبقات الحنفیة (ابن دقماق)، طبقات الشعراوي، طبقات میزان الشعراوي، کتاب الکشاف، سنن ابي داوود، کتاب الجامع الکبیر، کتاب الجامع الصغیر، کتاب العقائد (البرغلی)، انوار العاشقین، تحفة الٲبرار، کتاب المحمدية()، قودوری، مولتەقا (الملتقی)، الکشاف (کوهستاني)، ملا حاجي().

هەشت : دیرووک و جوگڕافی

ئەولیا دیاردکەت میری ۷۰۰ پەڕتووکێن دیروکی هەبوون، ژوان تاریخ فتح مصر سلیم خان، ژ هەژی گوتنێ یە ئەڤ پەڕتووکە ژ دەستنڤیسێ سوڵتانی بخۆ بوو! کتاب الملل و النحل (نوح ئەفەندی)، تاریخ عاشق پاشا، خطط (المقریزی)، تاریخ صالح افندي، تاریخ جامع الحكایات و هتد…
ئەولیا دیاردکەت میری ۷۰۰ پەڕتووکێن دیروکی هەبوون()، ژوان تاریخ فتح مصر سلیم خان (یوسف جان یاوەرێ سوڵتان سەلیمی)، ژ هەژی گوتنێ یە ئەڤ پەڕتووکە ژ دەستنڤیسێ سوڵتانی بخۆ بوو! کتاب الملل و النحل (نوح ئەفەندی)، تاریخ عاشق پاشا، خطط (المقریزی)، تاریخ صالح افندي، تاریخ جامع الحكایات، تاریخ میرخواند، سعادتنامە (جامع رواقی)، خریدة العجائب، تاریخ مرآت كائنات، تاریخ طبري، تاریخ غزاوات سلطان مراد خان().
تاریخ بجوی، تقویم البلدان (عاشق چلبی تەڕابزونی)، تواریخ سکری (شەڕ و ڤەکرنێن سوڵتان سەلیمی)، تاریخ مصر (شهاب چلبی)، تاریخ شیخ سیوطی، كتاب حسن المخدرة (دیرووکنامەیا جیهانێ ژ ئادەمی ـ س ـ تا ڤەکرنا مسڕێ سەردەمێ خەلیفە عومەر)، ژ وەرگێڕانا شهاب چلبی، کتاب فتوحات المصر (ابن عبدالحلیم)، کتاب ابن دولاق، کتاب خلکان [ووفیات الاعیان]، کتاب الخطط القضاعي، كتاب ابن الیسیر [ابن الٲثیر] ايقاظ المتفضل و ايقاظ الغافل يا (تاج الدین محمد بن عبدالله)، عنوان السیر، کتاب سیر نبی (نوح افندی)، کتاب سیر نبی (ویسی افندی)، کتاب واقع نامە (ویسی افندی)، فضائل المصر (ابی عمر الکندي)، المسالك (ابن فضل الله)، المختصر (شیخ مظفرالدین الكرماني)().
تاریخ الصحابة، تاریخ تجرید في الصحابة (الذهبي)، تاریخ الٲحبابة في معرفة الصحابة، كتاب رجال القطب العشرة (الحسيني)، كتاب طبقات الحفاظ (الذهبي)، مرآة الزمان (سبط ابن الجوزي)، البدایة و النهایة (ابن الكثیر)، كتاب انباء الغمر بٳسناد [بٲبناء] العمر (ابن حجر)، كتاب الطالع السعید، كتاب التاریخ السعید، كتاب تاریخ الضعیفة (كمال الٳدفوي)، كتاب السكردان (ابن حجلة)، كتاب السجع الهزيل في اوصاف النیل، تاریخ آبین، كتاب سمار الٲوراق (ابن حجة)، كتاب القاضهان، كتاب البضائية، كتاب تاتارخانیة().

نەهـ : یاسایی و هزری
وەک : قانون نامۂ لطفی پاشا()، مناهج الفکر، مناهج العبر، کتاب عوان، کتاب عوان الصواب (محمد بن عبدالملک الهمدانی)().

دەهـ : چاپکریێن ئەوڕوپی
پتر پەڕتووکێن زانستی بخۆڤە دگرتن وەک: ئەتڵەسێن جوگرافی، ئەتڵەسا ناڤدارا Minor و پەڕتووکا Geograph، دیسان Papa Monta، دگەل چەند پەڕتووک سەبارەت گەردوونناسیێ و چەند پەڕتووکێن پەندان().

یازدە : نەخشە و کەڤال هلاویستنێ
چەندین نەخشەیێن جیهانێ یێن کەڤن و نوی هەبوون()، هندەک کەڤالێن سەرنجڕاکێش وەکی کەڤالێ دوو گەمیێن هندی ب شێوازەکێ ئەوڕپی دا بێژی (مانی) ب فرچێ خۆ کێشاینە!، دیسان کەڤاڵێن نیگارکێشێن عەجەم وەکی (شاهـ قولی)، (محمد ڕەزا)، (بەهزاد) و (پەریزاد)، (حاجی موڕاد)، (ئاغا جان) و (تەقیەددین بەلخی) و (قەلەم کار ڕضوان بەگ)، دگەل چەند کەڤاڵێن هەسپ و فیلان ().

دوازدە : زانستی و جادویی!
چەندین پەڕتووک سەبارەت گل و گیایێن شیفادار و وێنەیێن وان و چەوانیا بکارئینانا وان، دیسان ئاناتومیا لەشی()، هەردیسان ۲۰۰ دانە ژ هندەک پەڕتووکێن عەجەمی (فارسی و هندی) دگەل یێن ئەوڕوپی سەبارەت هندەک تشتێن کەس تێنەدگەهشت، وە دیارە جادویی بوون!().

پاشبەند : سەرهاتیەکا داخبارا ئەولیای دگەل (جاهلێن ئەکراد و ناپاکێن ئەتراک)!
دبیت ئەو پڕسیارە بۆ مە بهێت ئەم بێژین: “چما ئەولیای هندەک ژ وان پەڕتووکان نەدبرن یان بناڤێ فەرمانبەرەکێ دەولەتێ دەستێ خۆ نەددانا سەر هندەک ژ وان؟”

دەما هندەک پەڕتووک داناینە بەر مەزادێ.. “چەندین جاهلێن کورد و ناپاکێن تورک بوان وێنە و پەڕتووکان وەربوون و ڤەشکاندن، بێسەروبەرکرن و دڕاندن و وەکی مێشان دادانە سەر و ببهایەکێ کێم فروتن.

لێ دڤێت ژبیرنەکەین کو ئەو پەڕتووکە زۆڕ د بهاگران بوون (وەکی ژ دەربڕینێن وی بخۆ ژی دیاردبیت) و ناچار وی بتنێ تومارکرینە و پاشی سەرهاتیەکا خۆ یا سەیر و داخبار ل بازاڕی دڤەگوهێزیت دەما هندەک پەڕتووک داناینە بەر مەزادێ.. “چەندین جاهلێن کورد و ناپاکێن تورک بوان وێنە و پەڕتووکان وەربوون و ڤەشکاندن، بێسەروبەرکرن و دڕاندن و وەکی مێشان دادانە سەر و ببهایەکێ کێم فروتن..”()
” زەڵامەکێ ژ وان یێ تیرەیی (ل دەڤەرا ئزمیرێ) یێ دوو ڕوی، منداڵبازەکێ ژ بنەمالەکا قازی، نامەردەکێ فەسادچی و حیلەکەر، ڕیباخۆڕ و سەختەکار، ئاست نزم، خەلەتیا دەیکا خۆ.. ڕەزیل و ڕسوا.. دەستێ خۆ هاڤێتە شاهنامەیەکێ ژ پەڕتووکێن میری و ب ۱٦۰۰ قڕوشان کری ب هیڤیا هندێ کو گرانتر بفروشیت.. ڕابوو ناڤێ خۆ سەر نڤیسی و برە مال، پشتی وێنەیێن وێ دیتین گۆت حەڕامە! ئینا ب چەقوکا خۆ چاڤێن هندەک وێنەیان کونکرن و خیچ دسەر حەفکێن هندەک ژ وان ڕا ئینان و تفکرە ب یێن دی ڤە.. شاکارەکێ هوسا یێ هوستایێ وێ خودێ دزانیت چ زەحمەت ڤێڕا بریە د چەند خولەکان دا پویچ بوو!..
ڕۆژا پاشتر هاتەڤە دەف دەلالی و پەڕتووک هاڤێتە بەر و گۆتێ پارێن من!.. دەما دەلالی پەڕتووک ڤەکری ڤەجنقی و كره‌ هەوار: بگەهنە مە گەلی ئوممەتا موحەممەدی! لێ وی کابرایێ دگوتنێ (حەجی موستەفایێ تیرەیی) گۆتی: برادەر! نێ من چ نەکرە وەکی شێخێ منێ تیرێ گۆتی من (نهي عن المنکر) یا کری، بەلێ پا ژ وان وێنەیان ئێک ژ وان وەکی وی کوڕە جحێلێ یارێ من بوو من بتنێ ئەوێ هێلای!

جیهان پێش چاڤێن دەلالی تاڕی بوو و بغار بەرەڤ ئەحمەد پاشای (سەرکردێ لەشکەرێ ئوسمانی) چوو و گۆتێ: سوڵتانم! خان موڕاد کەتخودایێ میرێ هەکارێ ڤیا ڤێ شاهنامێ ب ۱٤۰۰ قڕووشان بکڕیت، لێ ڤی منداڵبازی ژ دەستان ئینا دەرێ و د سێ ڕۆژان دا پویچ کر.. پاشی شاهنامە ڤەکر و نیشا ئامادەبوویان دا، وان ژی نەفرەتێن فرعون و هامان، یەزید و مەڕوان، ئەبو جەهل و لەهەب لێ کرن و هنارتنە بدویف ڕا و ب قوتان و ڕاکێشان ئینانە دادگەهێ.. پاشی کرنە ددەستێ سەربازێن ئینکشاری دا و حەفتێ جاران فەلاقە دا و ۱٦۰۰ قڕووش ژێ ستاندن و ۱۰ قڕووش دانە دەلالی و شاهنامە ژی هاڤێتنە بەر حەجی موستەفای، وی ژی برینێن خۆ ڤەمالین و گۆت: خودێ بەڵایا خۆ بدەتە شێخێ تیرێ! خەلکی پێ کرە کەنی و ڕاهێلانێ، ئەو ژی بەرەڤ دیاربەکرێ چوو..”().