بیرئینانا پرۆفیسۆر و بیرمەندێ مەزن عسمه‌ت شه‌ریف وانلی (1924-2011)
بەرهەڤکرنا : سادق سالح (بابێ جه‌نگۆى)
ئەگەر ئەم مەشەکێ د ناڤ دیرۆکا ئاوارەیێن کورد دا ل ئەورۆپا بکەین دێ بینین کو دکتۆر ئیسمه‌ت شەریف وانلی ئێک ژ ئاوارەیێن هەری پێشە ل ئەورۆپا ب تایبەت ل وەلاتێ سویسرا باژێرێ لۆزان کو مرۆڤ دشێت بێژیت سێ چارەکێن تەمەنێ خوە ل ئەورۆپا دەرباز کرینە و هەروەسا ئەم دکارین بێژین کو دکتۆر ئیسمه‌ت شەریف وانلی و لگەل هەڤالێن خوە مینا نورەدین زازا ئێک ژ فاکتەرێن هەری مەزن و بهادارن ژ بۆ ناساندنا ناسنامەیا گەلێ کورد و دۆزا رەوایا کوردان د ناڤ جڤاکا ئەورۆپی و هەروەسا د ناڤ دامودەزگە و دەولەت و سیاسەتڤان و رەوشنبیرێن ئەورۆپی و جیهانێدا.
مەبەست و ئارمانج ژ نڤیساندنا ڤی بابەتی بەس ئەوە کو ئەز باوەرم کو پێویستە ئەو مرۆڤێن کو د دیرۆکا مەدا بێ بەرژەوەندیێن مادی و مەعنوی ب درێژیا تەمەنێ خوە و بێ راوەستان و ماندیبوون خەبات و تێکۆشان کرینە ژ بۆ دۆزا گەلێ کورد، هەرتم ل بیرا مەبن و وان ژ بۆ نڤشێ ئەڤرۆ و پێشەرۆژێ بدەینە ناسین و هەرتم دناڤا وژدانا مەدا ب تایبەت رەوشەنبیر و راگەیاندنا کوردی ب هەمی ڕەنگێن خوەڤە بێنە بیرئانین و رێزگرتن. هیڤیدارم ئامادە و بەرهەڤکرنا ڤێ کۆرتە بابەتی لسەر بیۆگرافیا پرۆفیسۆر و بیرمەندێ مەزن دکتۆر ئیسمه‌ت شەریف وانلی جهێ رەزامەندیا خوێندڤانێ کورد بیتن.
بیرمەند و کوردپەروەرێ مەزن پ.دکتۆر ئیسمه‌ت شەریف وانلی خەلکێ کوردستانا باکوورە، ل 21ێ تشرینا دووەم سالا 1924 ل شامێ ژ دایک بوویە. باب خەلکێ وانێ و دایک ژی دیاربەکری‌یە. لێ ماڵبات کۆچبەرێ سوریێ بوونە و هەروەسا بەری بچیتە لوبنان لە دیمەشقێ چاخێ زارۆکینیێ و سنێلەیێ دەرباز دکەت و خوێندنا خویا یا سەرەتایی و ناوەندی و ئامادەیی ل شامێ ب داوی د ئینیت. ئەو قوتابخانەیا کو ناڤبری لێ د خوینیت ژ ئالیێ (عادیلە خانمێ، خۆشکا سلاح الدین ئەیوبی، ل قەرنێ دوازدەی زاینی هاتیە بنیادنان. دکتۆر ئیسمه‌ت شەریف وانی هێشتا خوێندنا خوەیا ناوەدنی تەمام نەکر بوو، کو ل تاخێ کوردان یانەیەکا وەرزشی ب ناڤێ یانەیا کوردستان دادمەزرێنیت. هەر ل سەردەمێ گەنجاتیێ دا چۆنکی د ناڤ ماڵباتا خوە دا کەسەکێ دیار بوو و شیا لگەل کەسایەتیێن کوردێن وی سەردەمی ناسیاریێ پەیدا بکەت مینا: جەلادەت بەدرخان، مەمدوح سەلیم، قەدری جەمیل پاشا، ئەکرەم جەمیل پاشا نورەدین زازا و قەدری جان و هەروەسا ژی ل بەیرۆتێ د بیتە دۆستێ میر کامران بەردخان و پاشینکێ دۆستینیا وان بۆ دەمەکێ درێژ ل ئەورۆپا ژی بەردەوام دکەتن. دکتۆر ئیسمه‌ت وانلی نێزیکی سێ چارەکێن ژ تەمەنێ خوە ل سویسرا دەرباز دکەت. لگەل ڤێ چەندێ ژی ئەو گەلەک ب کوردینیا خوە گرێدای بوویە و ژ بۆ دۆزا گەلێ خوە بێ ماندیبوون نێزیکی 50 سالان بۆ کورد و کوردستانێ خەباتەکا سیاسی و دیبلۆماسی و کۆمەلایەتی بێ ماندیبوون مەشاندیە.
پاشێ بەر ب فەرەنسا، ئەمریکا، سویسرا چوویە ژ بۆ خواندنا یاسا و فەلسەفێ و د بوارێ مێژوویێ دا بروانامە ماسته‌رێ ل زانکۆیا جنێڤ ب دەست ئینایە. هەروەسا ژی د وارێ زانستێن سیاسی و جڤاکی دا وانە گۆتینە.
| هەرچەندە هەمی سەرەدان و مانا وی ژ بۆ کوردستانێ ژ تەمەنێ سالەکێ دەرباز ناکەت لێ بیرمەندێ مەزن رۆلەکێ گەلەک مەزن د بزاڤا رزگاریخوازا گەلێ کوردستانێ دا دیتیە و کار و خەبات ژێ را کریە. |
ئیسمه‌ت شەریف وانلی ب ڤان زمانا ب ئاستەکێ گەلەک باش فەرەنسی، ئەرەبی، ئینگلیزی ئاخفتیە و د تەمەنێ هەفتێ سالیێدا خوە هینی زمانێ کوردی ژی کریە.
هەرچەندە هەمی سەرەدان و مانا وی ژ بۆ کوردستانێ ژ تەمەنێ سالەکێ دەرباز ناکەت لێ بیرمەندێ مەزن رۆلەکێ گەلەک مەزن د بزاڤا رزگاریخوازا گەلێ کوردستانێ دا دیتیە و کار و خەبات ژێ را کریە.
لسالا 1948ێ لگەل نورەدین زازا، ئەبدولرەحمان قاسملوو کۆمیتەیا کوردناسیێ ل سۆربۆن دامەزراند.
ل سالا 1961 هەتا سالا 1975 ل ئەورۆپا وەک نوێنەرێ سەرەکی یێ شۆرشا کوردێن باشوور بوویە.
هەر د وێ بەرپرسیاریەتێ دا پرسا کورد گەهاندە جەم نەتەوەیێن یەکگرتی، چەندین بابەت لسەر بزاڤا نەتەوی یا گەلێ کورد د راگەیاندن و چاپەمەنیێن ناڤنەتەوی دا بلاڤ کرینە. ب ڤێ چەندێ ژی رۆلەکێ گەلەک مەزن و کاریگەر ژ بۆ ناساندنا دۆزا کورد ل ئەورۆپا دیتیە.
| رژیما عێراقێ ل سالا1976ێ چەند کەسێن سەر ب رژێمێ ڤە شاندنە سویسرا و د ناڤ مالا وی دا هەولێن کۆشتنا وی دان، کو ئەنجامدەرێن ڤێ تاوانێ ب پاسپۆرتێن دیبلۆماسی و ب فرۆکەیەکا تایبەت شیان ژ سویسرا دەرکەڤن و بەر ب عێراقێ ڤە بچن. |
بیرمەند دکتۆر ئیسمه‌ت شەریف وانلی د ئاستەکێ گەلەک بلند و چالاک و هەڵوێستەکێ نەگۆر لسەر دۆزا گەلێ خوە بەردەوام د خەبات و تێکۆشانێ دابوو. ل دویڤ رۆژنامەیا سویسری(TRIBUNE) کو ئەڤ خەبات و چالاکیێن ناڤبری وەل عێراقێ کر، کو هزر د تێرۆرکرنا وی دا بکەتن و رژیما عێراقێ ل سالا1976ێ چەند کەسێن سەر ب رژێمێ ڤە شاندنە سویسرا و د ناڤ مالا وی دا هەولێن کۆشتنا وی دان، کو ئەنجامدەرێن ڤێ تاوانێ ب پاسپۆرتێن دیبلۆماسی و ب فرۆکەیەکا تایبەت شیان ژ سویسرا دەرکەڤن و بەر ب عێراقێ ڤە بچن. ئەڤ پیلانا بەعسیا ژ بەر وێ ڕاپۆرتێ بوو، کو وانلی و وەزیرێ جەزائیری یێ هەڤالێ وی سەبارەت ب سیاسەتا رژیما عیراقێ ل کوردستانا باشوور ل پشتی نەسکۆیا سالا 1975ێ بلاڤ کرین، ئەڤ ڕاپۆرتە ئەنجامێن سەرەدانەکا لێژنەکا هەڤپشک، کو ژ دکتۆر وانلی و وەزیرەکێ بەرێ یێ جەزائیری و کابرایەکێ سویسری پێک هاتبوو کو گەشتەکا مەیدانی ژ بۆ عێراقی و چەند دەڤەرێن کوردستانا باشوور ل سالا 1975 ئەنجام دابوون. د ڤێ هێرشێ دا ناڤبری گەلەک ب دژواری بریندار د بیت، هەرچەند ژ مرنێ رزگار د بیت، لێ هەتا داویا تەمەنێ وی ژی کاریگەری لسەر تەندرۆستیا وی هەبوویە.
کەڕب وکینا بەعسیێن سووریا ژ بەعسیێن عێراقێ نەکێمتر بوو و وان ژی فەرمانا ل سیدارەدانێ بۆ دەرخست.
مێژووناسەکێ پسپۆر و گەنگەشەناسەکێ وێرەک، بیرمەند ئیسمه‌ت شریف وانلی چەندین بەرهەمێن سیاسی، دیرۆکی و جڤاکی لسەر گەلێ کورد پێشکەشی جیهان و گەلێ کوردستانێ کرینە:
1-تێزا دوکتورایێ ب ناڤێ”کوردستانا ئیراقێ، کیانەکێ نەتەوەیی”.
2-لێکۆلینەک لسەر شورشا 1961 کو وەک ئاماژەیەکا گرنگ لسەر بەرخۆدانا کوردێن باشوور ل سالا 1961-1970.
3-بەرهەمەکێ گشتی سەبارەت ب کوردێن باشوور و رۆژئاڤا ب ناڤێ ”کورد و کوردستان” کو لسالا 1977 ل پاریس هاتیە نڤیسین کو ژ ئالیێ ”ماسپێرۆڤە هاتیە بلاڤکرن و هاتیە وەرگێران بۆ سەر 10 زمانێن جیهانی.
4-چەندین لێکۆلینەیێن ناڤبری لسەر دیکتاتۆریەتا رژێما بەعسا سوری و پرسا کوردا ل سوریا، پلانەک ژ بۆ جینۆسایدا کەمینەکا نەتەوەیی”ل سالا 1968ێ کو ژ ئالیێ لیژنەکا مافێ مرۆڤان ل ئەورۆپا هاتیە بلاڤ کرن.
ل سالا 1956ێ لگەل 18 قوتابیێن کورد کو ل ئەورۆپا دخواندن، کۆمەلەیا خوێندکارێن کورد ل ئەورۆپا دامەزراندن و هەتا سالا 1962ێ ئەوی بخوە سەرۆکاتیا کۆمەلا خوێندکاران دکر و ل سالا 1960ێ وەک نوێنەرێ خوێندکارێن کورد لە ئەورۆپا بەشداری کۆنگرا جیهانیا قوتابیان لە بەغدا کر. دکتور ئیسمه‌ت شەریف وانلی د راپۆرتا خوەدا رەخنەکا دژوار لسەر مادێ دووێ ژ دەستۆرێ عیڕاقێ ب زمانێ فەرنسی پێشکەشی کۆنگره‌ی کر، پشتێ ئەو راپۆرت د رۆژنامەیا خەبات ل بەغدا هاتیە وەشاندن دەنگڤەدا و بوو ئەگەر کو ئاریشه ل گه‌ل حکۆمەتا عبدولکریم قاسم دەرکەڤن و ناڤبری ژ عێراقێ هاتە دەرخستن، هەروەسا ژی هاتە ئاگادار کرن کو جارەکا دی سەرەدانا عیڕاقێ نەکەتن لێ ناڤبری ئەڤ چەندە ب گرنگی وەرنەگرت و چەندین جارێن دی ژی ب نەهێنی سەرەدانا کوردستانا باشوو كر.
دکتۆر ئیسمه‌ت شریف وانلی ل ناڤەراستا سالێن شێستا دیار کریە کو ئۆتۆنۆمی نابیتە چارەسەریا پرسا کوردی و هەروەسا ژی کو گەلێ کورد نەشێتن دەولەتەکا نەتەوی دامەزرینیت پێویستە کورد داخوازا دەولەتا فیدرالی دیمۆکراتی بکەتن و ئەڤ بۆچوونا وی د تێزا دکتۆرایا ویدا ب ڕەنگەکێ بەرفرە هاتیە شرۆڤە کرن.
پشتی ژ ناڤچوونا رژیما سەدام لێکۆلین و دوویڤچوونەکا گەلەك زانستی و بەرفرەهـ لسەر سیستمێ فێدرالیزمێ و دەستۆرێ عێراقێ ئامادە دکەت، ژ ئالیێ دکتۆر جەبار قادر د هێتە وەرگێران بۆ سەر زمانێ کوردی.
دکتۆر ئیسمه‌ت شەریف وانلی ل سالا 1960ێ ل زانکۆیا جنێف د بوارێ مێژوویێ دا باوەرناما ماستەرێ ب دەستڤە د ئینیت و ل سالا 1970ێ ژی دکتۆرا د مێژوو و سیاسەت ل زانکۆیا لۆزان وەردگریت کو تێزا دکتۆرا وی لسەر بزاڤا رزگاریخوازا گەلێ کورد ل کوردستانا باشوور بوو.
دکتور ئیسمه‌ت شەریف وانلی بێ راوەستان وەک چالاکڤانەکێ پابەندی دۆزا گەلێ خوە بەردەوام بوو لسەر خەبات و تێکۆشانێ و ل دەست پێکا سالێن شێستان ل سویسرا کۆمیتەیا پاراستنا مافێن کوردا دامەزراند. هەروەسا ل سالا 1978ێ لگەل کۆمەکا کەسایەتیێن هەرچار پارچێن کوردستانێ هەولا دامەزاندنا پارتەکا کوردستانی دا لێ ژ بەر رەوشا وی سەردەمێ کوردستانێ چ ئەنجام ژێ دەرنەکەفتن. هەروەسا ژی ئێک ژ دامەزرێنەرێن پەیمانگەها کوردی ل پاریسە کو ل سالا 1983ێ هاتیە دامەزراندن و ئێک ژ ئەندامێن رێڤەبەریا وێ بوویە.
ل سالا 1985ێ لگەل کۆمەکا پارێزەرێن کورد، یەکێتیا مافناسێن کوردان ل ئەورۆپا دامەزاند.
ل دەستپێکا سالێن 1985ێ دناڤ کۆمەلەیا فەقهیا کوردی جی دگریت و ل سالێن 1995ێ پەیوەندیێ ب پارلەمانێ کورد ل دەرڤەی وەلات پەکەدە دکەتن. وەک دزانین لسالا 1999پارلمانێ کورد ل دەرڤەی وەلات د بیتە کۆنگرا نەتەوایەتی کوردستان کەنەکە کو دکتۆر ئیسمه‌ت شرەیف وانلی هەتا سالا 2003 سەرۆکاتیا وێ کۆنگرێ دکەتن. پشتی 2003ێ ژ بەر رەوشا وی یا تەندرۆستیێ هێدی هێدی ژ مەیدانا سیاسەتێ دوور دکەڤیت.
ل نیڤا دووێ ل سالێن نۆتان لگەل کۆمەکا پسپۆر و زانایێن کورد ل ئەورۆپا سەرپەرشتیا پرۆژەکێ نەتەوی ئینسکلۆپیدیا کوردستانێ کر، لێ مۆخابن مه‌زاختەیێن پرۆژەی ب دەست نەخستن هەرچەند وان د رێیا یۆنسکۆ و فۆندا کەلتۆری ئەورۆپی هەولێن ب دەست ڤەئینانا تێچوویێن ڤێ پرۆژەی کربوون، لێ مخابن ب سەرنەکەفتن. کو ئەڤ پرۆژەیە ئێک ژ ئاوات و هیڤێن وی بوو کو بەری کۆچا داویێ بکەت، ئەڤ پرۆژەیە بسەرکەڤیت و بێتە بەرهەم.
| شەریف وانلی هندی بێژی مرۆڤەکێ خه‌باتکەر بوو و هەر رۆژ نێزیکی 10 دەمژمێرا خواندن و نڤیسین دکر و ل سەدان کۆمبوون و کۆنفرانسان بەشدار بوویە و داخوازنامە لسەر مافێن گەلێ کورد پێشکەش کرینە و لسەر پرسا گەلێ کورد هەرتم هەلوێستەکێ گەلەک تۆند هەبوویە. |
شەریف وانلی هندی بێژی مرۆڤەکێ خه‌باتکەر بوو و هەر رۆژ نێزیکی 10 دەمژمێرا خواندن و نڤیسین دکر و ل سەدان کۆمبوون و کۆنفرانسان بەشدار بوویە و داخوازنامە لسەر مافێن گەلێ کورد پێشکەش کرینە و لسەر پرسا گەلێ کورد هەرتم هەلوێستەکێ گەلەک تۆند هەبوویە چووجارا ئامادە نەبوویە لسەر مافێن گەلێ کورد سازشێ بکەتن.
هەروەسا ژی پرۆفیسۆر ئیسمەت شەریف وانلی گەلەک گۆتار و لێکۆڵین و بەرهەمێن زانستی ب زمانێ فەرەنسی وئینگلیزی وئەڵمانی و عەرەبی نڤیسینە و هاتینە به‌لاڤ کرن و هندەک ژ وان ژی بۆ سەر زمانێ کوردی و تورکی و رۆسی و فارسی هاتینە وەرگێران.
وانلی ب درێژیا ژیانا خوە گەلەک کەسایەتی و سەرکردەیێن هەرچار پارچەیێن کوردستانێ و جیهانێ ناسکرینە. مینا عبدالریم قاسم، خومینی، قەزافی، پاپای ڤاتیکان و گەلەک ژ سەرکردەیێن ئیسرائیل دیتینە و گەلەک ژ سەرکردە و سیاسەتڤانێن ئەورۆپی وانلی ناس دکرن و وان رێزەکا تایبەت ژ بۆ وی هەبوویە.
دکتۆر ئسمت شەریف وانی ژیانەکا گەلەک پان و بەرین و پری بەرهەم و کوردایەتی دەرباز کر و ل هەیڤا ئەیلولا سالا 2011ێ تۆشی خوینبەردانا مێشکی دبیت و ل نەخۆشخانەیا (CHUV) ل باژێرێ لۆزان دهێتە نڤاندن و ل نەهێ هەیڤا تشرینا دووێ 2011ێ د تەمەنێ هەشتێ و هەفت سالیێ دا وەغەرا داویێ دکەتن. ژ بەر رێپێنەدانا دەولەتا تۆرکیا، نەشیان ل دویڤ داخوازا وی ل دیاربەکر بێتە ڤەشارتن. بنەمالا وی پێ باش بوو هەر ل باژێرێ لۆزان ڤەشێرن، کو ل سالا 1949 ل وی باژێری نیشتە جێ بوویە. رێورەسمێن تازیا وی ل 16 تەشرینا دووێ 2011ێ ب رێڤەچوون و کەسایەتیێن سیاسی و دیبلۆماسی و ئاکادمی ژ هەر چار پارچێن کوردستانێ و هەروەسا ژی گەلەک ژ کەسایەتیێن ئەورۆپی و دۆست و کەسوکارێن بنەمالا وی بەشداری رێورەسمین تازیا وی بوون.
ئیسمه‌ت شەریف وانلی ل دەستپێکا سالا 2011ێ کو هەست ب داویا ژیانا خوە کری، پتری 3500 بەڵگەنامە ب هەفت زمانێن جیهانی و لگەل وەسیەتنامەیا خوە پێشکەشی پەرتووکخانەیا زانکۆیا کانتۆنالێ لاڕیپۆن ل لۆزان کرن.
ژێدەر:
کوردیپێدیا – عیسمەت شەریف وانلی (kurdipedia.org)
بایگانی‌های عصمت شریف وانلی – دیدبان حقوق بشر کردستان ایران (ikhrw.com)
(1) Rûpela Kurdistanê – Inlägg | Facebook
بیوگرافی، دانلود و خرید کتاب‌های عصمت شریف وانلی – فیدیبو (fidibo.com)
