بەكر بەگێ ئەرزی و كاریگەریيا وی ل سەر شاعرێن ھەڤچەرخێن وی

عبدالرحمن بامەرنی

پێشگوتن
دەما ئەم بەحسا كاریگەریا شاعرەكی ل سەر چەند شاعرێن دی دكەین، مینا (بەكر بەگێ ئەرزی)، پێدڤییە ئەم بەحسا وێ جورە كاریگەریێ بكەین و ئایا ئەڤ شاعرێن ھەنێ، درێژەپێدرێن ئێك شێوازێ نڤیسینێ نە یان ژی بارودوخێ وی سەردەمی ئەڤ چەندا ھەنێ دخاست؟ بۆ بەرسڤدانا پرسیارەكا ژڤی رەنگی ژی، دڤێت ل شعرێن وی سەردەمی و قوناغێن ل پاشدا ڤەگەرین، ئەو شعرێن ھاتینە خرڤەكرنێ، جھێ ژیانا شاعران، ژمارەییا شاعران و تێكەلیێن وان دگەل ئێك! ژبەركو ئەڤە ھەمی ئەگەرن و دێ بەشەكێ بەرسڤا پرسیارا خوە د ناڤدا بینین، كو مە مەبەست پێھەیە، دەما مە بڤێت ئەم ھلكولانێ ل سەر ژیان، شێوازێ نڤیسینێ، داھێنان و دەستھەلییا شاعرێن خوە بكەین و شاعرێن خوە پولین بكەین.

بەكر بەگێ ئەزری بكێ یێ داخبار بوو؟
محەمەد ئەمین دوسكی د پەرتووكا (ئەرزێ و بەكر بەگێ ئەرزی)دا، دبێژیت: “ئەگەر مرۆڤ بەراوردیەكێ دناڤبەرا ھوزانێت بەكر بەگێ ئەرزی و ھوزانێت (فەقیێ) تەیران و یێت بەری وی و یێت ھەڤچاخ دگەل وی دا بكەت، دێ بینیت كو ھوزانا وی ژ ھوزانێت ھەمیا پتر یا نزیكی شێوازێ (فەقیێ تەیران) بوویە، ژلایێ سڤكی یێ و بكارئینانا كێشێت سڤك ڤە، یان ژی ژلایێ سەرەدەری و چارەسەركرنا بابەتانڤە… “. ژبەركو ژی نڤیسەر بخوە خودانێ پەرتووكا ئەرزێ و بەكر بەگێ ئەرزییە و وی ب تێر و تەسەلی بەحسا ڤێ داخباریێ كریە، ئەم زێدەتر ل سەر ڤێ چەندێ ناراوەستین، بەلكو دێ ھێینە قوناغا پشتی بەكر بەگێ ئەرزی وەك مە ئاماژە بناڤێ ڤەكولینا خوە ژی دایی، كاریگەریا ئەرزی ل سەر ھوزانڤانێت دەڤەرێ، ئایا تا چ راددە ئەڤ ھوزانڤانێت دی ب وی داخبار بووینە، ئەگەر بتنێ پەرتووكا (شاعرێن بامەرنێ ) وەك نموونه‌ وەربگرین، كو یازدە شاعرێن كلاسیكن، بامەرنێ و ئەرزێ ژی ل ئێك پالا چییانە و ھەردوو گوند نزیكی ئێك بوون، دێ بینین شێوازێ نڤیسینێ نزیكی ئێكە، بتایبەتی ژی ئەگەر شعرێن حوسنی بامەرنی بخوینین، ئەحمەدێ نالبەند، مەلا ئەحمەدێ بابك، لێ دڤێ قوناغێدا كو زێدەتر دكەڤیتە دەستپێكا سەدسالیا نازدێ. ئێدی خواندن و نڤیسین وەك بەرێ نەما، زێدەتر پیتەپێھاتەدان، دگەل خواندن و نڤیسینێ، تەكیایێ، ئێدی شعر ژی تا راددەیەكی ژ قالبێ خوە دەركەفت، نمونا شعرێن شێخ غیاسەددینی یان ئەحمەدێ نالبەند، كو ب شێوازەكێ ب رێك و پێكتر ھاتنە نڤیسین، مەبەستا من ئەو سڤكی و رەھوانی بەرەڤ كێمبوونێ چوون، كو خەلكەكی زێدەتر حەز ژوان جورە شعر و بەیتان دكر، ئەڤێن باس ل روودانەكێ، پێكەنینەكێ، تێھەلدانەكێ دكەن.
ئەم دشێین بێژین ل دەستپێكا سەد سالییا نوزدێ ل دەڤەرێ مەبەستا من، شعرێ گوھورینەكا دی بخوە ڤە دیت و ئێدی شعر كەفتە ناڤ كاغەزان، ب كاغەزێ ژی، شعرێ گەلەك لایەنێن دی بخوەڤە دیتن، وەك ئاینی، نەتەوەیی، ئاموژگاری ووووو ھتد…

كیژ شعر دھاتنە پاراستن؟
ل ھەر دەڤەرەكێ، شاعر ھەبوونە، چیرۆكبێژ ھەبوونە، دەنگبێژ ھەبوونە، لێ ناڤێن ھەمیان یان بەرھەمێ ھەمیان نەگەھشتیە بەردەستێ مە و ئەو كەس نەھاتینە ناسكرنێ، ئەز دێ بەحسا شاعران كەم، د سەردەمێن جودادا و جھێن جودا، كەسێن زیرەك ھەبوونە، شاعر بوون، ھندەكان ژوان ب زاردەڤكی شعر دگوتن و ئەو شعرێن ھەنێ دكەفتنە سەر زارێ خەلكی و دھاتنە بلاڤكرن و ھندەكان ژی شعرێن خوە دنڤیسین، دا شعرێن وان بھێنە پاراستن ژی. شعرێن خوە بۆ دەف چەندین كەسان دھنارتن، ھەر دانەیەك بۆ كەسەكێ فرێدكر وەك كوپی بیست و ئەڤە وەك نموونا ئەحمەدێ نالبەند، لێ دگەل نموونا بەكر بەگێ ئەرزی و حوسنی بامەرنی و نادرێ كانیساركی، شعرێن وان زێدەتر دكەفتنە سەر زارێ خەلكی و ئەڤێ چەندێ ژی باش و خرابیێن خوە ھەبوون، بۆ نموونە:

چەندین بەیتێن ھەین بێ خودانن یان ناڤێ نڤیسەرێ وان كەس نزانیت یان جھێ گومانێ نە وەك: بەیتا سیسەبانێ، بەیتا حەتەمێ تەیار، بەیتا كێچا، بەیتا مەلا عەمەرێ نەڤیێ خانێ لەپ زێرین وو ھتد. دیسان سترانێن كوچك و دیوانان بگرە، حەیرانوك و لاڤژێن كوردی بگرە، پایزوك و شەڤەرۆكان بگرە وھتد.

برێكا سڤكییا زمانێ شعرێ، رەوانبێژیێ، روودانێ، كومیدییا وێ، خەلكی شعر ژ بەردكرن و ئەگەر ئەو ژبەركرنە نەبایە، رەنگە دا دگەل دەمی بەرزە بن و نوكە نەدگەھشتنە بەردەستێ مە و نە دھاتنە پاراستن، لێ د ھەمان دەمدا كو ئەم دێ ب نموونە بێژین، گەلەك شعر بۆ ھندەكێن دی ھاتنە ڤەگوھاستن، چوونە د ئەرشیف و پەرتووكێن ھندەك شاعرێن دیدا، دیسان ھندەك ژڤان شعران خودانێ خوە بەرزە كرن، ژبەركو دەما ئەڤ شعرێن ھەنێ دناڤ خەلكیدا بلاڤە دبوون، خەلكی شعر ڤەدگێران و كەسێ پرسیارا ناڤێ خودانێ وێ نەدكرن یان ب گرنگی وەرنەدگرتن و ئەڤێ ژی مە نموونە ھەنە و دناڤ كوردەواریێ ژیدا، فلكلورێ كوردی، كەلتورێ كوردی مە دەھان نموونه‌ ھەنە، چەندین بەیتێن ھەین بێ خودانن یان ناڤێ نڤیسەرێ وان كەس نزانیت یان جھێ گومانێ نە وەك: بەیتا سیسەبانێ، بەیتا حەتەمێ تەیار، بەیتا كێچا، بەیتا مەلا عەمەرێ نەڤیێ خانێ لەپ زێرین وو ھتد. دیسان سترانێن كوچك و دیوانان بگرە، حەیرانوك و لاڤژێن كوردی بگرە، پایزوك و شەڤەرۆكان بگرە وووو ھتد.
محەمەد ئەمین دوسكی د پەرتووكا (ئەرزێ و بەكر بەگێ ئەرزی)دا دبێژیت: “ھوزانڤانێ بناڤ و دەنگ بەكر بەگێ ئەرزی، كو دبیتە ئێك ژ گرنگترین دیوانێت ھوزانڤانێت دەڤەرێ… ژبەر جوانیا شعرێت وێ، مایە ل سەر زارێ خەلكی و ژ دەستی بۆ دەستەی ھەتا گەھشتیە مە “.
شعرێن ھوزانڤانێ مللی حوسنی بامەرنی ژی بڤی رەنگی، ئەگەر شعرێن وی ژ سەر زارێ خەلكی نەھاتبانە كومڤەكرن، رەنگە نیڤا ئەڤێن ھاتینە بلاڤەكرن، نەكەتبانە ناڤا پەرتووكا وی و بەرزە ببانە و نە بتنێ حوسنی بامەرنی و ھەر وەك نموونه‌ ژی، ئێك ژ مریدێن شێخ بەھائەددین نەقشبەندی بناڤێ (حەجی عەمەر وەرمێلی) دوو شعرێن وی ژبەربوون ، بەلكو گەلەك شاعرێن دی یێن دەڤەرێ ژی ھوسا، ئەگەر ھەر زوی كەسەكی خوە لێ نەكربایە خودان، رەنگە گەلەك ژێ نوكە ل بەر دەستێ مە نەدبوون.
ئەڤە ژبلی ئەو شعرێن بێ خودان ماین، ب زاردەڤ ھاتینە ڤەگوھاستن و ئێدی بەرە بەرە ناڤێ خودانێ وان ھاتیە ژبیركرن، (بەیتا كێچان)، كو تا نوكە ئەڤ بەیتە بێخودان مایە و ھەر چەندە ھندەك دبێژن رەنگە یا ھوزانڤانێ مللی حوسنی بامەرنی بیت و ھندەكان ژی بۆ نادرێ كانی ساركی ڤەدگەراند، لێ ژبەر نەبوونا چ بەلگەیێن دروست، مە ئەو شعر نە كریە دناڤا دیوانا ویدا، پەرەگرافەك ژ بەیتا كێچان:
هەوارە چ بکەم کێچا خوارم
خالق چ بکەم کێچا خوارم

نەئێکە، نە دونە و سێنە
یێ بەر بەلەکا هلتێنە

ئەرێ کێچێ کێچە لنگێ
پێ قولنگێ ددان سنگێ

تو ب عیسا کەی تو ب میساکەی
تو ب محمد موستەفا کەی
تو من ژ خەوا شرین راکەی

ژ ڤێ نموونا (بەیتا كێچان) ئەم دكەڤینە بەرامبەر خالەكا دی ژی، ئەو ژی شعرا ب زاردەڤكی دھێتە ڤەگێران، ژ كەسەكی بۆ كەسەكێ دی، ئەو شعر وەك خوە نامینیت، پەیڤ دھێنە گوھورین، جھـ دھێنە گوھورین و رەنگە ئەڤە ژی بۆ وی كەسی ڤەگەریت یێ ڤێ ڤەگوھاستنێ دكەت.
ژ ڤێ نموونا (بەیتا كێچان) ئەم دكەڤینە بەرامبەر خالەكا دی ژی، ئەو ژی شعرا ب زاردەڤكی دھێتە ڤەگێران، ژ كەسەكی بۆ كەسەكێ دی، ئەو شعر وەك خوە نامینیت، پەیڤ دھێنە گوھورین، جھـ دھێنە گوھورین و رەنگە ئەڤە ژی بۆ وی كەسی ڤەگەریت یێ ڤێ ڤەگوھاستنێ دكەت و ئەگەر نمونا بەیتا كێچا وەربگرین و ژبەركو ئەڤ بەیتە یا درێژە، بتنێ دێ ناڤێ وان كەسان و گوندان دوبارە ژێ نڤیسین، ئەڤێن كێچ پێھاتینە نڤیسین، وەك: “مالا ئامێنێ، مالا دلدارێ، مالا عەیشوكێ، چووم دھوكێ، دەرگەلێ، مەمانێ، باكوزێ، باگێرێ، سپندارێ، غلبیشێ، گەلیێ بالندا، مەجلمەختێ”. لڤێرە ژی ئەم دكەڤینە بەر ئالوزیەكا دی، ئایا ئەو شعرێن گەشتینە مە، ھەمی دروستن، مالكێن وان دروست گەھشتینە مە یان دەستكاری بۆ ھاتیە كرنێ، ھەر ژڤێ شعرێ ژی دیارە كو رێزبەندیا گوندان نەیا دروستە و رەنگە گەلەك كەسان ناڤێ گوندێ خوە ل سەر زێدە كربیت.

ئەگەر نموونه‌كێ ل سەر شعرا ژ زاردەڤ ھاتیە وەرگرتن بینم:
محمەد ئەمین دوسكی د پەرتووكا ئەرزێ و بەكر بەگێ ئەرزی دا، شعرا بەیتا سەیرانێ ھوسان نڤیسییە:
سەیران قەوی خوش لەززەتە
باغێ گولا ماوەر دناڤ
بۆ عامیا لەز زەحمەتە
نینن چەك و زێرو دراڤ
سەیران ب ئەسبابا دخوشن
چیمەن ب گولزەرا دگەشن
ب ھینكاتیێ یێت دناڤدا دمەشن
ھێژ گەرم نەبووین رۆژ و حەتاڤ
لێ دھەمان شعردا كو ب دەست خەتی ل بەر دەستێ منە، ھوسا دبێژیت:
سەیران قەوی خوش لەززەتن
باغێ گولا ئاڤا دناڤ
بۆ عامیا لەو ب زەحمەتن
نینن چەك و زێر و دراڤ
سەیران ب ئەسبابا دخوشن
چیمەن ب گولزارا دگەشن
ب ھینكاتیێ دناڤدا دمەشن
ھێژ گەرم نەبی شەمس و حەتاڤ
ئەڤ نمونا من ئینای نە بتنێ د شعرێن بەكر بەگێ ئەرزیدا ھەبوون، بەلكو ھەر شعرەكا ب زارەكی ھاتبیتە وەرگرتن، ژ دەستی بۆ دەستی گوھورین ب سەردا ھاتینە.

خالەكا دی یا لاوازیا شعرێن زاردەڤكی دیاردكەت، دەربازبوونا شعرەكێ بۆ ناڤ بەرھەمێن شاعرەكێ دی و بۆ ڤێ ژی ئەز دێ دوو نموونان ئینم، كو پێش وەخت من ل سەر كاركریە، ئەو ژی ئێك: شعرەك بناڤێ (بەیتا بھارێ)، كو سەیدایێ (محەمەد ئەمین دوسكی) ئەڤ بەیتە بۆ بەكر بەگێ ئەرزی ڤەگەراندییە و دوو خال ل بەر سینگا خوە داناینە، ئێك دناڤ شعرێن بەكر بەگێ دا رێزنەكرینە، بەلكو ل پاشبەندەكی بناڤێ (ھوزانێت بۆ وی دھێنە ھژمارتن)، مەبەستا وی بەكر بەگێ ئەرزی و ئەڤە ژی گومانێ ل دەف دروست دكەت. لێ نڤیسەرێ پەرتووكێ، پشت بەستنێ ل سەر دیتنا خەلكەكێ دی دكەت و دبێژیت: “مە ژ وان كەسان پرسی یێت مە ھوزان ژێ وەرگرتین، ھەمیان تەئكید كرن كو ئەڤ بەیتە یا بەكر بەگێ یە، بەلێ ژێ ژبەر نەبوون، ب ڤان گرۆڤان ئەم تەئكید دكەین كو ئەڤ بەیتە یا بەكر بەگێ یە، بەلێ ژبەركو چوو دەستنڤیس د دەستمەدا نینن، مە دانا ناڤ پشكا ھۆزانێن بۆ وی دھێتە ھژمارتنێ” . ل سەر ڤێ شعرێ ل سالا 2005ێ بناڤێ (بۆچی گێرگاشی د ئەرشیفێ بەكر بەگێ دا بیت) من ڤەكولینەك دكوڤارا پەیڤ ژمارە (34) دا بلاڤكر و لدویڤ وی دەست خەتێ ل بەر دەستێ من ھەی وی دەمی، راستییا ڤێ شعرێ یا مەلا مەنسورێ گێرگاشی بوویە و نە یا بەكر بەگێ ئەرزی.

نموونه‌ك ژ ڤێ شعرێ كو بۆ مەلا مەنسورێ گرگاشی ڤەدگەریت:
سبحان ژ شاھێ بێچوون
چ بھارەكا كەسكونە
قەدرێ كون فیكون
د عەرد دا دەربز بوون عیونە

دیسان نمونا شعرەكێ دناڤبەرا (ئەحمەدێ نالبەند و عەبدولا مەلا حەسەنی)دا، سەیدا سادق بەھائەددین ئامێدی د پەرتووكا خوە یا بناڤێ (ھوزانڤانێت كورد) دا لاپەرە 544 و 545 دا بەحسێ شعرەكێ دكەت كو ئەحمەدێ نالبەند ب رەسائا كورێ خوە نڤیسا بیت، لێ ئەو شعرە وەك دیار دوو پارچێن پێكڤە گرێدایینە و ھندەك ژێ دبێژیت:
ئاگرێ بەردایە من مرنا كوری
مات ابنی بان غبني
طار تبني فی الھوا‌ء
انه دا‌ء عظیم ربنا انت الدوا‌ء
سەد جار شوكور
اللھ چ كر
بەرخێ من بر
لێ دەما من ئەز مژوولی بەرھەڤكرنا پەرتووكا ھوزانڤانێ مللی حوسنی بامەرنی بووم، ئەڤ شعرە دناڤ دەستخەتێ عەبدوللا مەلا حەسن دا ب چاڤ من كەفت و دەركەت نە یا نالبەندی بەلكو نالبەندی سێ شعرێن دی ب رەسائا كورێ خوە نڤیسی بوون و ئەڤ شعرە یا عەبدلولا مەلا حەسەن بوو، ب وەرگێرانەكا روحی و دەستكاری نڤیسی بوو و شعر بخوە برەنگەكێ جوان ھاتیە نڤیسین، وەك نموونه‌ ژی:
مر كورێ من، سووت دلێ من، شكەست ملێ من ژبەر كوری
خاڤ بۆ پێ من، چوو روحا من، وەی بەلا من كور مری
كور كولیلك بوو، تەرو شوین بوو، باكێ ھوین بوو ل سەر دلی
ئەو رووناھی، ئەو بیناھی، ئەو سیناھی، چوو فری
…..
…..
لدووماھیا شعرێ ژی شاعر ھوسا بەحسا خوە دكەت:
عەبدێ خودێ، كرە كوردی، ئەڤ رەسائا ئەحمەدی
كر دیاری، ل سەر مەزاری، پاشی كو ئەحمەد مری

داخبارییا شاعرێن دەڤەرێ ب ئێك:
ژبەركو بەكر بەگێ ئەرزی بەری شاعرێن دی دھێت، پێنەڤێت دێ رەنگڤەدانا وی ل سەر شاعرێن دویف ویرا ھەبیت، ھەر چاوان رەنگڤەدانا فەقیێ تەیران ل سەر شعریبوونا بەكر بەگێ ئەرزی ژی ھەی. ئەگەر وەك میناك ھندەك شعران وەربگرین:
بەكر بەگێ ئەرزی بەحسا سێرانێ دكەت:
بەكر بەگ دبێژیت:
ب دەركەفتم تەماشا كەم
تیێ رۆژێ ل دنێ دابوو
خەیالا دلبەرێ ناكەم
مە دی ئاگەھـ كو پەیدا بوو

لاپەر 133

ئەحمەدێ نالبەند دبێژیت:
دوهی سپێدێ ل سەر بانی
من دیت جانەك ژخەو ڕابوو
ژمال دەرکەت دەرێ خانی
من تەخمین کر زولەیخا بوو

د شعرێن كلاسیكدا و تایبەت ژی فەقیێ تەیران، بەكر بەگێ ئەرزی و ئەڤێن ھەڤچەرخ، پەنا دبرنە بەر نڤیسینا وان شعران یێن زوی دكەفتنە سەر زمان و ئەڤ شاعرێن ھەنێ لناڤ خەلكی بلاڤەببوون، كو د رەھوان، زمان خوش، ژیانا رۆژانە، مللی و ئەڤێن ھەنێ دھاتنە ناسكرن، كو ب روودانان، ل جڤاتان، د قەسە و گوتنێن خوەدا ژی ب شعر دئاخفتن و نموونا مەلا مەنسورێ گرگاشی و بەكر بەگێ ئەرزی وەك نموونه‌، دەما بەكر بەگێ ئەرزی و گرگاشی دڤێن ل ئاڤا سپنەی دەرباز بن و كی دێ كێ كەتە پشتا خوە، دەما بەكر بەگێ گرگاشی ل پشتا خوە كری و د ئاڤێ دا تەحسی، گرگاشی گوت:
مادەم ھەی پیسێ گوری
نەبیت تاقەت و بری
دا بۆچی من ھەلگری!
بەكر بەگ ژی لێدزڤرینیت و دبێژیتێ:
تو ل وێرێ وەكی كەرەكی
پێ من تەحسی ل بەرەكی
ھەر ئێك بۆ خوە چوو عەردەكی
ڵاپەرە 83.

تشتێ ھەڤبەش دگەل بەكر بەگێ و شاعرێن ھەڤچەرخێن وی:

رەنگە بەكر بەگێ ئەرزی ب بەیتێن كوردی یێ داخبار بیت، لەو سەرەناڤێن شعرێن وی بەیت پێڤەنە، د بەیتێن كوردی ژی دا ب شعر و لێكئینان روودان دھاتنە ڤەگێران و ئەڤ چەندة لدەف گەلەك شاعرێن دی ژی ھەبوویە و حەزكرینە دەستھەلیا خوە دڤی دەربارەیدا بینە پێش.
رەنگە بەكر بەگێ ئەرزی ب بەیتێن كوردی یێ داخبار بیت، لەو سەرەناڤێن شعرێن وی بەیت پێڤەیە، د بەیتێن كوردی ژی دا ب شعر و لێكئینان روودان دھاتنە ڤەگێران و ئەڤ چەندة لدەف گەلەك شاعرێن دی ژی ھەبوویە و حەزكرینە دەستھەلیا خوە دڤی دەربارەیدا بینە پێش، ئەڤە ژی ئەو نزیكی خەلكێ دكر، د سەدەمەكیدا تەكنەلوجیا یا پێشكەفتی يە، خەلك بتنێ بھیڤیا شەڤبێریان ڤە و نموونێن ڤان بەیتان ژی، وەكی بەیتا تەرگێ یا بەكر بەگێ ئەرزی و بەیتا حەودێن بن گیزا یا حوسنی بامەرنێ و بەیتا نەسیحەتا یا ئەحمەدێ نالبەند و یا كولندی یا نادرێ كانیساركی و دەھان نموونێن دی.

ئەنجام:
ژبەركو ڤەكولینا مە ل سەر بەكر بەگێ ئەرزی و كاریگەریا وی ل سەر شاعرێن ھەڤچەرخێ ویيە، ئەم دێ شێین ڤێ كاریگەریێ بڤان خالان بەرچاڤ كەین:
1ـ ژبەركو سنورێن دەڤەرا بادینان ددەستنیشانكرینە، شاعرێن وێ ژی دێ زێدەتر نێزیكی ھەڤ بن.
2ـ ژبەر نەبوونا ئالاڤێن نڤیسینێ و یێن ئەرشیفكرنێ و پاراستنێ و گرنگینەدانا شاعران بخوە ب پلە ئێك و نەبوونا چ لایەنەكێ فەرمی ب پاراستنێ، شاعران پەنا دبرە بەر ڤەھاندنا شعرێن زوی بكەڤنە سەر زارێ خەلكی و ژڤێ چەندێ ژی گەلەك شعر بەرزەبووینە، دروست نەگەھشتینە و ب چەند شێوەیان گەھشتینە.
3ـ ژبەركو شعر ب زاردەڤ ھاتینە بلاڤكرن و ھاتینە وەرگرتن، ناڤێن شعران دگەلدا نەھاتینە ژبەركرن و گەلەك جاران شعرەك بۆ شاعرەكێ دی چوویە.