جروانه.. شوينوار و ده‌قێن بزماری (گه‌ڕیانه‌ك ل ناڤ دیرۆكا ئاڤدانێ ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان)
كۆڤان ئیحسان یاسین
ده‌رازینك
ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه به‌حسێ ئێك ژ پڕۆژه‌يێن ئاڤێ (هیدرۆلیكی) دكه‌ت، ئه‌ڤێن ل ده‌ڤه‌را كوردستانێ ل سه‌روه‌ختێ مه‌لكێ ئاشووری سه‌نحاریبی (705-681 ب.ز) هاتینه چێكرن، ئه‌ڤ جهه ل ساڵا 1853 ژ لایێ شوینوارناسێ ئنگلیزی (ئوستن هنری لایارد)ی ڤه هاتیه ڤه‌دیتن، پشتی وی ژی كۆمه‌كا مه‌زن یا زانا و گه‌ڕۆكان قه‌ستا ڤی جهی كریه، ژ وان ژی شوینوارناسێ ئنگلیزی (لیناردۆ كینگ) يێ كو ل ساڵا 1904 سه‌ره‌دانا ڤی جهی كرى، پاشی ل ساڵا 1913 زانایێ ئه‌لمانی والته‌ر باخمانی سه‌ره‌دانا ڤی جهی كریه. ل ساڵا 1932 په‌یمانگه‌ها شیكاگۆ ب سه‌ركێشیا ههردو زانایان سيتون لوید و سوركلید جاكوبسونی ڤه‌كۆلین ل ڤی جهی كرینه، هه‌رچه‌نده ئه‌و هه‌لشكاڤتنێن كه‌ڤن یێن ل سه‌ر ڤی جهی هاتینه كرن دیار دكه‌ن كو ئه‌ڤ جهه به‌نداڤه‌كا ئاڤێ یه، هنده‌ك دبێژن ژی كو قه‌نته‌ره‌یه، به‌لێ ڤه‌دیتنێن نوی دیار دكه‌ن كو ئه‌ڤ جهه به‌رمایكێن قه‌نته‌ره‌يه‌‌كا ئاڤێنه، كو ئاڤ د سه‌ر ڕا ده‌رباز دبوو، پڕۆژه‌يێ ئاڤدانێ یێ سه‌نحاریبی یه كو ل وه‌ختێ خۆ ئاڤا پاقژ ژ كوردستانێ ڤه‌گوهاستبوو پایته‌ختێ خۆ نه‌ینه‌ڤایێ.
ڤه‌كولینه‌كا دویرودرێژ ژ لایێ زانایێن زانینگه‌ها ئودونی یا ئیتالی ل سه‌ر ڤی جهی هاتیه كرن، به‌لێ گه‌له‌ك نه‌په‌نی و هویركاریێن هه‌ین كو هێشتا د ڤه‌شارتینه، ئه‌ڤ ڤه‌كولینه ل سه‌ر ناڤ و جهێ (جروانه) رادوه‌ستیت، زێده‌باری سه‌خله‌تكرن و ڤه‌كۆلینا نڤیسینێن بزماری و شرۆڤه‌كرنا وان، ئه‌ڤه ژی ب رێكا ب كارئینانا نه‌خشه‌وار و شكلێن كه‌ڤن یێن هه‌یڤێن ده‌ستكار، هه‌ر دیسان ئه‌و ڤه‌كولینێن ل سه‌ر هاتینه كرن، هه‌روه‌كی هنده‌ك ژ شوینوارناسان ئاڤڕی دایێ، كو گه‌له‌كا پویته‌كێ مه‌زن یێ ب پڕۆژه‌يێن ئاڤدانێ یێن مه‌لكێ ئاشووری سه‌نحاریبی كرین، كو ئه‌ڤ پڕۆژه لایه‌كێ زیندی یێ جڤاكێ ئاشووری یێ كه‌ڤن بوون، ئه‌ڤ نڤیسینێن ل سه‌ر به‌رێن پڕۆژه‌ی هاتینه كرن، دیرۆكا ڤی جهی و دیرۆكا وی مه‌لكێ ئاڤاكری دیار دكه‌ن، هه‌ر دیسان ئاڤڕیێ دده‌نه وان جها یێن كو ئاڤ بۆ پڕۆژه‌ی لێ هاتیه خڕڤه‌كرن و ناڤێن وان گوندان ئیناینه یێن كو به‌ر بۆ پڕۆژه‌ی ژێ هاتینه ئینان.
1- نڤیسینێن بزماری ل جروانه
1-1 جهـ و ڤه‌دیتنا جروانه
وه‌كی مه ئاڤڕی دایێ كو ئوستن هنری لایاردی بۆ جارا ئێكێ ئه‌ڤ جهه دیتیيه، ب ره‌نگه‌كێ هویر سالوخه‌تا وی كریه، به‌لێ ئه‌و د مه‌ره‌ما چێكرنا ڤی جهی و وه‌زیفێ وی نه‌گه‌هشتبوو، پشتی وی ژی زانایێ بریتانی یێ تایبه‌تمه‌ند د بیاڤێ ئاشووریا دا (لیوناردۆ ده‌بلیو كینگ)ی ل ساڵا 1904 سه‌ره‌دانا ڤی جهی كریه، هنده‌ك شكلێن فۆتۆگرافی ل سه‌ر ڤی جهی بۆ هه‌ڤاڵێ خۆ یێ ئه‌لمانی ئیدوارد مایه‌ری هنارتينه، ل ساڵا 1908 دیرۆكنڤیسێ ئه‌مریكی ئه‌لبێرت ئۆلمستیدی سه‌ره‌دانا ڤی جهی كریه (امين، 1948، بپ 181-183 .(Fales & Fabrro, 2014, p 66;
جروانه دكه‌ڤیته ده‌ڤه‌را شێخان، دكه‌ڤیته ره‌خێ ژۆرييێ رۆژهه‌ڵاتێ ئێسڤنێ(عێن سفنێ( (نه‌خشه‌وارێ\ 1)، نێزیكی 5 كم ژ ناڤه‌ندا قه‌زا شێخان دویره و 10 كم یا ژ ره‌خێ ژێرییێ گوندێ خنس دویره. به‌رمایكێن شوینواری یێن گه‌له‌ك مه‌زن ل ڤێرێ دهێنه دیتن، ئه‌و ژی قه‌نته‌ره‌كا ئاڤێ یه كو ب هاریكارییا وێ ئاڤ د سه‌رڕا ده‌رباز بوويه و به‌ر ب نه‌ینه‌ڤا بريه، ئه‌و ژ كۆمه‌كا به‌را و ده‌قێن بزماری پێكدهێت، كو ل سه‌ر رویێ به‌رێن وێ هاتینه نڤیسین (الخياط، 2016، بپ 270).
بۆ جارا ئێكێ زانایێ ئه‌لمانی والته‌ر باخمانی وه‌زيفێ ڤی جهی یێ هێدرۆلیكی زانييه، ده‌مێ وی هه‌وه‌كا به‌رفره‌هـ یا دوكومێنتكرنا نه‌خشێن كه‌ڤرا ل ره‌خێ كوردستانێ ل ساڵا 1914 كرین، ل ساڵا 1927 ڤه‌رێژا ڤه‌كۆلینێن خۆ به‌ڵاڤكربوو، ئه‌نده‌زیارێ ئه‌لمانی باخمانی شرۆڤه‌كا به‌ركه‌تی ل سه‌ر ڤی جهی دیاركربوو، كو ئه‌و ژی به‌رمایكێن به‌نداڤه‌كا ئاڤێ نه ;Bachmann, 1927, p 26) سوسة، 1961، بپ 172). (نه‌خشه‌وارێ/ 2)، پاشی جاره‌كا دی ژ لایێ یی ئای سپایزه‌ریڤه سالوخه‌تا وێ دهێته كرن، ئه‌وێ ژ پێش تایێ به‌غدا یێ ئاشووريیان سه‌ره‌دانا ڤی جهی كری، دیار دكه‌تن “به‌نداڤه‌كا مه‌زنه ل نێزیكی گوندێ جروانه”، دیسان دیار دكه‌تن “به‌رێن نڤیسی یێ ل وێرێ هه‌ین، نڤیسینا بزماری ل سه‌ر هه‌یه”. دیسان دیار ژی دبیت كو ژ كارێن مه‌لكێ ئاشووری سه‌نحاریبینه، نێڕینێن سپایزه‌ری و پویته‌كرنا وی ب ڤی جهی، هه‌ر ئێك ژ جاكوبسن و سيتون لوید پاڵدان دا پتر دویڤچوونا ڤی جهی بكه‌ن، پشتی پێنج ساڵا ڤه‌كۆلین ل ڤی جهی كر و ده‌ست ب ڤه‌دیتنا ناڤه‌ڕۆكا ئه‌ڤی جهی هاته كرن (امين، 1948، بپ 181-183؛ .(Fales & Fabrro, 2014, p 66
وه‌كی مه دیار كری كو هه‌تا هه‌یڤا نیسانا ساڵا 1932 نه‌ڕۆهنییه‌ك د وه‌زیفا ئه‌ڤی جهی دا هه‌بوو، وی ده‌می سيتۆن لویدی و جاكوبسونی ل جهێ خورسه‌بادى كار دكر، كو پڕۆژه‌يێ په‌یمانگه‌ها شیكاگۆ یێ ڤه‌كولینێن شوینواری بوو (الخياط، 2016، بپ 257-258). پشتی بۆ ده‌مێ 10 رۆژا ل ڤی جهی كاركری، وان دیاركر كو ئه‌ڤه كه‌ناڵه‌كێ ئاڤێیه و ژ گه‌لیێ رویبارێ گۆملی ژ ره‌خێ خنسێ ڤه ده‌ستپێدكه‌ت هه‌تا دگه‌هته جروانه (نه‌خشه‌وارێ/ 2 و3 و ئه‌ڤ جۆبارا ئاڤێ د سه‌ر قه‌نته‌ركه‌كێ ڕا ده‌رباز دبیت كو هه‌تا نوكه یا دیاره، ژ وێرێ ژی دگه‌هته رویبارێ خازری، باغچه و بیستانێن نه‌ینه‌ڤا پێ دهێنه ئاڤدان (سفر، 1947، ص 81).
1-2 سالوخه‌تكرنا جهی
پڕۆژه‌يێ ئاڤدانا خنس ل ره‌خێ خنس ل سه‌ر كنارێ رویبارێ گۆملی ده‌ستپێدكه‌تن، هنده‌ك نڤیسینیێن سه‌روه‌ختێ مه‌لكێ ئاشووری سه‌نحاریبی ل سه‌ر هه‌نه، سیسته‌مێ ئاڤدانێ ئێك ژ كارێن وی یێن به‌رنیاس بوو، ئه‌وی ئاڤا پاقژ ژ گۆملی ب رێكا جۆباره‌كێ ئاڤێ بربوو نه‌ینه‌ڤا، ل گه‌له‌ك جهان ب به‌ران هاتبوو ئاڤاكرن، درێژيیا ڤی كه‌ناڵی 80 كم بوو (باقر و سفر ، 1966، بپ 39) (نه‌خشه‌وارێ/ 4). ل ڤێرێ ئاشووريیان گه‌له‌ك به‌رێن مه‌زن بۆ ئاڤاكرنا پڕۆژه‌ی بكارئیناینه، دو ره‌نگێن به‌را هاتینه بكارئینان، ئه‌و ژی كانێن به‌رێن خیزی و به‌رێن ره‌قبوون (Bonacossi, 2018, p. 82). (دیمه‌نێ\ 1)، پاشی ئه‌ڤ قه‌نته‌را مه‌زن پێ ئاڤاكر.
ئاشووریان ئاڤ ژ گه‌له‌ك باسك و جۆبارا بۆ ڤی پڕۆژه‌ی ئینا بوو، ژ وان ژی: خنوسا، می كوكنو، بیترا، ئالام لابرا، گه‌ماگارا، جرموا، زێده‌باری چه‌ند جهێن دی (حنون، 2009، بپ 184-187). هه‌ر چاوا بیت، دیمه‌نێ گشتی یێ ڤی مینومێنتێ بیرهاتنا ئه‌ڤێ دكه‌ڤته ره‌خێ گه‌لی كو كه‌ناڵ تێڕا ده‌ربازبووی، ئاڤا زێده د ناڤ چار كڤانێن بازنه‌ی ڕا ده‌رباز دبیت، ئه‌ڤرۆكه گه‌له‌ك یا پێشچاڤ و دیاره ژ وێ یا به‌ری هینگێ سيتون لویدی و جاكوبسنی به‌حس كری، نه‌خاسمه ده‌مێ وان ل هه‌یڤا نیسانا ساڵا 1932 ێ سه‌ره‌دانا وێرێ كری. ئه‌ڤ ههردو زانایه ژ خورسبادێ د ناڤ گوند و وارا ڕا ده‌رباز بوون، خۆ ل به‌رامبه‌ری دیواره‌كێ نزم دیت، كو ده‌حل و بیشا ڤه‌شارتبوو، وه‌سا هاتبوو ڤه‌شارتن كو ل كێم جهان دهاته دیتن، ساڵا پاشتر و ل دویماهيیا كارێ خۆ ئه‌وان قه‌ستا ڤی جهی كره‌ڤه، ئه‌ڤ جهه هاته پاقژكرن و پاشی ڤه‌كۆلین ل سه‌ر هاته كرن، وان دیت كو ئه‌ڤ جهه ب باشی یێ پاراستيیه، درێژاهيیا وی 280م، په‌حنیيا وی ژی 22م، خاڵان ژ هه‌میا بلندتر 9م كو ل سه‌رێ وان كڤانێن بۆ ڤه‌ڕێژا ئاڤێ هاتینه ئاڤاكرن، هاتیه پیڤان (Jacobsen & Lioyd, 1935, p 1; Fales & Fabrro, 2014, p 67).
زاراڤێ گه‌لیێ كویر، ئه‌ڤێ سه‌نحاریبی دانایه سه‌ر وێ كویراتيیێ یاكو كه‌ناڵ تێڕا ده‌رباز دبیت، ئه‌و ب تنێ ئه‌و نهاله یا كه‌ناڵ تێڕا دچیت، ئه‌ڤ جهه يێ ئاڤ دگه‌هتێ د ناڤ گه‌لی دا خاڵا ژ هه‌میان نزمتره، ل ڤێرێ یێ نه‌چار بووی وێ قه‌نته‌رێ ئاڤاكه‌ت دا ئاڤ د سه‌ر ڕا ده‌رباز ببیت، خاڵا ده‌ستپێكێ كێمتره ژ 7 مه‌تران كو ئاڤا كه‌ناڵی دگه‌هتێ (دیمه‌نێ/2)، ل ڤێرێ ژی یێن نه‌چار بووین كو دو مه‌تران ل ههردو ره‌خێن كه‌ناڵی ئاڤاكه‌ن دا ئاڤ د ره‌خێن كه‌ناڵی دا نه‌چیته خوارێ، ب ڤی ده‌ستوداری دێ بلنداهییا قه‌نته‌رێ بیته 9 مه‌تر، ژ ڤێ خاڵێ ژی ئاڤ هێدی هێدی به‌ر ب ره‌خێ رۆژئاڤای ڤه چیت. ل ڤێرێ ئه‌م دشێین هژمار و قه‌بارێ وان به‌را ته‌خمین كه‌ین یێن كو قه‌نته‌را جروانه پێ هاتیه ئاڤاكرن، منگرتی هه‌ر گومتله‌كێ ڤان به‌را 50 سم موكه‌عه‌بن، هۆسا دێ هژمارا به‌رێن هاتینه بكارئینان گه‌هنه پتر 2 ملیون به‌ران، به‌لێ ئه‌ڤه ب تنێ ته‌خمینكرنه (Jacobsen & Lioyd, 1935, p 6; . سفر، 1946، بپ 276-277 (Fales & Fabrro, 2014, p 67; (نه‌خشێ/ 1 و 2).
1-3 ده‌ستودانێ شوینواری و پاراستنا ڤی جهی
ده‌مێ مرۆڤ سه‌حدكه‌ته ڤی جهی هزرێن جودا بۆ پاراستنا وی دهێنه به‌ر چاڤێن مرۆڤی، هنده‌ك پارچيه‌يێن ڤی كه‌ناڵی یێن خراب بووین، كو ژ هنده‌ك كڤانان پێكدهات، ئه‌و یێن هه‌ڕفتین، ئه‌ڤ چه‌نده ژی ببۆرینا ده‌می دێ به‌رمایكێن كه‌ناڵی بن ئاخ كه‌ن، به‌لێ ئه‌و پشكا دكه‌ڤته نیڤه‌كا كه‌ناڵی كو ژ ئه‌ردی بلندتره، ئه‌و بۆ دیتنا شوینوارێن وێ دێ د بهرچاڤ بن، به‌س نه ب تنێ بۆ دیتنێ به‌لكی بۆ زێده‌گاڤی و دزیيان ژی، نه‌خاسمه بۆ وان كه‌سان یێن دڤێن به‌رێن دروست په‌یدا كه‌ن و بۆ ئاڤاكرنێ بكاربینن. ژ بلى ڤێ چه‌ندێ ژی ئاڤڕابوونێن وه‌رزی ژی كێنجا خۆ یا ل سه‌ر هه‌ڕفاندنا گه‌له‌ك پارچا كری، ب هاریكاريیا هێزا ئاڤێ گه‌له‌ك ژ به‌رێن وێ یێن كه‌تینه ره‌خێ كڤانان، یا بوویه ئه‌گه‌رێ تێكدانا گه‌له‌ك پارچه‌يێن وێ، ئه‌ڤ جهه پتری هه‌میا یێ خراب بووی، چ پێ نه‌ڤێت ئه‌گه‌ر ئاڤ و كێنجێن وێ د به‌رده‌وام بن، ناڤه‌ڕاستا ڤی جهی ب تمامی دێ خراب بیت و نامینیت، ئه‌ڤه ژی یا چێبووی ژبه‌ركو ئاڤێ كۆمه‌كا مه‌زن یا به‌ران یێ ژ جهێن وان راكرین و برین (دیمه‌نێ/3). ب ڤی تیزوبه‌رگیزی ژی كه‌ناڵ دێ بیته به‌رمایكێن هه‌ڕفته‌يه‌كی د ناڤ گه‌لی دا، ئه‌ڤه ب تنێ ژی یا ب وه‌ختیڤه گرێدایه، كو هێدی هێدی دێ ئاڤ ل پشت ڤی جهی كۆم بیت، هه‌تا رێكا خۆ د خاڵا ژ هه‌میا سستتر دبینیت و دێ رێكا خۆ شه‌قینیت، دێ ڤالاهيیان چێكه‌ت. ژ لایه‌كێ دیڤه هۆستایێن ناڤخۆيی به‌رده‌وام به‌ران ژ ڤی جهی ددزن، ئه‌ڤه ژی یا ب ساناهيیه كو به‌رێن نكراندی قه‌دقه‌د كه‌ن و ببه‌ن، ب راستی مه گه‌له‌ك گرۆڤ هه‌نه كو به‌رده‌وام به‌ر ژ وێرێ دهێنه دزین، ل ڤان ساڵێن دویماهیيێ كه‌سه‌كی ژ ره‌خێ رۆژئاڤایێ كه‌ناڵی به‌ر ئیناینه ده‌رێ داكو پڕۆژه‌كی ل شێخان دروست بكه‌ت (Fales & Fabrro, 2014, p 68). ل ڤان دوماهییاk ژی رێڤه‌به‌رییا شوینوار و كه‌له‌پوورێن دهۆكێ په‌رژانه‌كێ (BRC) بۆ دروستكریه، به‌لێ هه‌ر ب باشی نه‌هاتیه پاراستن.
1-4 نڤیسنێن بزماری
نڤیسينێن بزماری ل جروانه گه‌له‌ك گرنگيیا خۆ هه‌نه، ژبه‌ركو دیرۆكا ئاڤاكرنا ڤی مینومێنتێ مه‌زن بۆ مه دیار دكه‌ت، ل ڤێرێ ئه‌م دێ دیاركه‌ین كا جهێ ڤان نڤیسینا ل كیڤه‌یه، ده‌ستودانێ وان یێ چاوایه و دیسان چه‌ند د روهن و ئاشكرانه، هه‌ر دیسان دێ وه‌زیفێ وان ژی زانین، به‌ری هینگێ جاكوبسونی چار ره‌نگێن نڤیسینا ل سه‌ر كه‌ڤرێن جروانه ژێكجودا كربوون، دگۆتێ نڤیسینێن A-D ئه‌ڤ هه‌ر چار نڤیسینه یێن مه‌لكێ ئاشووری سه‌نحاریبی بوون (Jacobsen & Lioyd, 1935, p 19). د سه‌ر ڤێ چه‌ندێ ڕا دڤێت ئه‌م ب هویری ڤان نڤیسینا ژێكڤاڤێڕین، نڤیسینێن A بۆ C د گه‌ل سه‌خله‌تێن نڤیسینێن بیرهاتنا یێن ئاشووریان د گونجن (هنده‌ك د باشن هنده‌ك ژی پێدڤی نویژه‌نكرنێنه)، ئه‌ڤ نڤیسینه وه‌كی بیرهاتن بۆ چاڵاكیێن ئاڤاكرنێ هاتینه نڤیسین. نه‌خاسمه ژى نڤیسینێن B وC ئاڤڕیێ ب جروانه ب خۆ دده‌ن، نڤیسینێن D ژ زنجیره‌كا نڤیسینێن ژێكڤه‌قه‌تیای پێك دهێن، به‌لێ ژێكڤه‌قه‌تیانا وان ژی رێكخستن و سه‌روبه‌ره‌ك یێ دایێ، به‌لێ گرێدانا نڤیسینێن D بۆ وی كه‌سێ سه‌ره‌دانا جروانه دكه‌ت هند د روهن نینن، ب ڤی تاسوحه‌مامی ژی دێ گه‌له‌ك مگرتی و نێڕین ل سه‌ر شرۆڤه‌كرنا وان هه‌بن .(Fales & Fabrro, 2014, p 72)
ئێك: نڤیسینێن A
دێ ژ نڤیسینێن A ده‌ستپێكه‌ین، ئه‌م ل ڤێرێ و وێرا هه‌نێ د ناڤ قه‌نته‌رێ دا دبینین، ئه‌و ژ ره‌نگێ وان ده‌قایه كو دبێژنێ پێكڤه گرێدای:
وه‌رگێڕانا وێ:
- كۆچكا سه‌نحاریبی
- ２. مه‌لكێ دنیایێ، مه‌لكێ ئاشوور
عه‌لامه‌تا ئێكێ KUR، جاكوبسن شه‌پرزه كربوو، گه‌له‌ك دویڤچوونا وێ دكر(Jacobsen & Lioyd, 1935, p 19). پشتی وی ژی (ئێف دلیتیزسی) ئاڤڕی دابوویێ كو ل سه‌ر كه‌لپيچێن نه‌ینه‌ڤا ئه‌ڤ ناڤه هاتبوو دیتن، ل هنده‌ك جهان ژی د گه‌ل په‌یڤا É.GAL یان ekallu هاتبوو، كو ب رامانا ژۆر یان ژی جهێ مه‌لكییه (لابات، 2004، ص 149، ع 324)، ل ڤێرێ ژی یا ئاشكرایه كو ب رامانا كۆچك یان ژی قه‌سر نا سه‌حكه‌نه ڤێ په‌یڤێ. پاشی جاره‌كا دی جاكوبسنی خواندنێن نوی بۆ ڤێ په‌یڤێ كرن، دگۆت كو رامانا KUR ل ڤێرێ šadû یه ئانكو به‌ر یان ژی چیا، ماتو ژی ب رامانا وه‌ڵات شرۆڤه‌كریه، رامانا په‌یڤا (كیشیتو) ژی ب (زه‌غل و ژ ناڤچووی) ئینایه، ل دویماهيیێ ژی رامانا گه‌ها (šat) دیاركریه كو ئه‌و زێده‌كرنه ل سه‌ر ناڤێن مێ ئانكو جوداهیيه‌كه د ناڤبه‌را نێر و مێ دا، هه‌رچه‌نده وی ترسه‌ك ژ شرۆڤه‌كرنا ڤێ چه‌ندێ هه‌بوو، ژ به‌ركو (ئه‌ڤه جوداهيیه‌كا دیرۆكیيه د نڤیسینێن سه‌نحاریبی دا)، به‌لێ ئه‌ڤ سه‌نگاندنه یا دروست بوو، د راستی دا خواندنا šāt چ بنیاتێن درست بۆ نینن (Fales & Fabrro, 2014, p 72). ل ژێر رۆناهییا ڤێ چه‌ندێ، دێ یا باش بیت ئه‌گه‌ر ئه‌م ل جهێن ڤێ نڤیسینێ د ناڤ جهێ جروانه بگه‌ڕین و ده‌ستنیشان كه‌ین. جاكوبسنی دیاركربوو كو نڤیسینێن A ل سه‌ر گه‌له‌ك به‌را كو د ناڤ ئاڤاهی ڕا بوون، هاتینه دیتن، به‌لێ مخابن وی جهێن درست دیار نه‌كرینه، نه‌خاسمه ژی ل سه‌ر دنگێن بۆ پشته‌ڤانی و موكمكرنا ئاڤاهی هاتینه دانان. ئه‌ڤ دیمه‌نێ ل خوارێ (نه‌خشێ/ 3) میناكه‌كه د ناڤ به‌رێن نڤیسی یێن جروانه دا، به‌لێ د سه‌رده‌مێن كه‌ڤن دا نه‌دهاته دیتن، جاكوبسن وه‌سا دبینیت كو هینگێ ئه‌ڤ نڤیسینه دا هێته خواندن ئه‌گه‌ر هاتبا و قه‌نته‌ره خراب ببا و هۆسا ئه‌ڤ نڤیسينه دا ديار بن.
دو: نڤیسینێن B
ئه‌ڤ نڤیسینه ژی ل گه‌له‌ك جهان یێن هاتینه دیتن، كو نڤیسینێن پیڤاینه به‌روڤاژی نڤیسینێن (A)، ئه‌و دهێنه دیتن و عه‌لامه‌تێن وان ژی مه‌زنترن و باشتر هاتینه نڤیسین، ل ره‌خێ ژۆریێ كه‌ناڵی ئه‌ڤ نڤیسینه یێن هاتینه دیتن، وه‌كی مه دیاركری كو د پیڤاینه و ل سه‌ر بلنداهيیه‌كا دیار هاتینه نڤیسین، هه‌ر دیسان ل سه‌ر هه‌می دنگان هاتینه نڤیسین (Jacobsen & Lioyd, 1935, p 20)، پلانا ڤێ نڤیسینێ ژی وه‌سا هاتیه دانان كو هه‌ر كه‌سه‌كێ سه‌ره‌دانا جروانه بكه‌ت، ئێكسه‌ر ببینیت، ئه‌و ل سه‌ر زنجیره‌كا ژ پێنج به‌ران هاتینه نڤیسین، كو د نێزیكی ئێكن و ب ره‌نگه‌كێ ئاسۆيى هاتینه دانان، د هه‌ر ستوینه‌كێ دا دو رێزێن نڤیسینێ هه‌نه، هۆسا دوجاركی و سێجاركی ل سه‌ر دنگێن جروانه دهێنه دیتن. ئه‌و نڤیسینێن دكه‌ڤنه كه‌رتێ ژۆریێ رۆژهه‌ڵاتی گه‌له‌ك باش د پاراستینه، جاكوبسنی نڤیسین یێن لێكداینه‌ڤه كو ژ 9 رێزێن نڤیسینێ پێك دهێن، گه‌له‌ك ب هویری و ژێكدویر هاتینه نڤیسین .(Fales & Fabrro, 2014, p 74)
ئه‌ڤا ل خوارێ ژی ده‌قێ وێ نڤیسنێ یه دگه‌ل وه‌رگێڕانا وێ بۆ زمانێ كوردی:
سه‌نحاریب دبێژیت:
مه‌لكێ دنیایێ، مه‌لكێ ئاشوور
ژ جهێن دویر
من ئاڤا رویبارێ یازور (هه‌ردوك)
ئاڤا رویبارێ پولپولیا و خانوسا
ئاڤا گه‌ماگارا
ئاڤا كانیا ژ ره‌خێ راست و چه‌پێ چیا
من كه‌ناڵه‌ك كۆلا دا ئاڤێ ببه‌مه نه‌ینه‌ڤا
ئه‌ڤ نڤیسینه گه‌له‌ك پێزانینێن جوگرافی یێن نوی دده‌ته مه، هه‌رچه‌نده ناڤێ گوند و رویباران د نڤیسینێن دی دا نه‌هاتیه، ئه‌م دشێین جهێ باهرا پتر ژ وانا دیار بكه‌ین، ئه‌و ناڤێ ب ساناهی كو مرۆڤ بزانیت ناڤێ گوندێ خنوسایه (دیمه‌نێ/4)، ئه‌و گونده‌كێ بچویكه دكه‌ڤیته نێزیكی رویبارێ گۆملی، كێمتری 1 كم ژ ره‌خێ نكراندیێن به‌ری ژ باڤیانێ. باخمان دبێژیت: خنس گره‌كێ ده‌ستكاره، گه‌له‌ك پارچه‌يێن گۆزكان ل سه‌ر هه‌نه. یا دیاره كو ئه‌و كانیكه ئاڤا خنوسایه ئه‌وا د ده‌قێ بزماری دا هاتی، دیسان ئه‌م دشێین گرۆڤه‌كێ دی بینین كو جهی دیار بكه‌ین، ئه‌م دشێین ل دویڤ كه‌ناڵی ژ جروانه بهێین هه‌تا دگه‌هینه خنسێ، چ پێ نه‌ڤێت خانوسا د ده‌قی دا هاتی هه‌ر (خنس) يا ئه‌ڤرۆكه‌یه (Orazi, 2019, p 66; Jacobsen & Lioyd, 1935, p 21).
سێ: نڤیسینێن :C
نڤیسینێن C نوسخه‌يه‌كا كورتكریا نڤیسینێن مه‌له‌كی یێن پیڤانه‌ینه، ل سه‌ر ره‌خێ سه‌ری یێن سێ پارچه‌يێن به‌ران، وه‌كی دیار ئه‌و ژی وه‌كی نڤیسینێن A د ڤه‌شارتی بوون، نه‌خاسمه ژى ده‌مێ ئاڤاهيیێ قه‌نته‌رێ یێ تمام، دا كو ل ده‌مێ ئاڤاهی خراب بیت بهێته دیتن (Jacobsen & Lioyd, 1935, p 22).
نڤیسینێن C نوسخه‌يه‌كا كورتكریه ژ نڤیسینێن B ئه‌و تیمێ ل ساڵا 1933 كار د وی جهی دا دكر، ئێك ژ وان میناكان دیت، جاكوبسنی ب تنێ میناكه‌ك یێ دیاركری، وه‌كی دیار گه‌له‌ك نوسخه‌يێن دی ژی یێن هه‌ین كو جاكوبسنی نه‌دیتبوون، ل چار جهان و ل سه‌ر چار پارچه‌يێن به‌ران دهێنه دیتن، وه‌كی دیار لێڤێن وان نڤیسینان گه‌له‌ك یێن هه‌شفتین، ژبه‌ركو به‌رده‌وام ئاڤا وێ دۆلێ دگه‌هتێ. ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ دبێژنه ڤی میناكی C1، دیسان میناكێ C2)) ژی ل سه‌ر چار پارچه‌يێن به‌ران دهێته دیتن، دیسان میناكه‌ك ژی هه‌ر ئێك ژ فالیسی و فابیرو یێن ڤه‌دیتین .(Fales & Fabrro, 2014, p 76)
ئه‌ڤا ل خوارێ وه‌رگێڕانا ههردو ده‌قایه بۆ زمانێ كوردى:
C1: 1. [1.d30-PAPMEŠ-SU MAN ŠU MAN KUR. Aš + šur] a-na šid-di ru-ú-qi ul-tu ÍDḪ a-zu[-ur pat-]tu4 ú- š[áḫ-ra-a a-na ta-mir-ti NINAKI]
C2: 1. 1.d30-PAPMEŠ-SU MAN ŠU MAN KUR. Aš + šur a-na šid-di ru-ú-qi [ul-tu ÍDḪ a-zu-ur pat-tu4 ú-šáḫ- ra-a a-na ta-mir-ti NINAKI] ( Fales & Fabrro, 2014, p. 77)
سه‌نحاریب، مه‌لكێ دنیایێ، مه‌لكێ ئاشوور، (دبێژیت):
ژ جهێن دویر ژ رویبارێ (خازو (ور) من ئاڤ بۆ نه‌ینه‌ڤا كێشا (د سه‌ر جهێن كویر ڕا) من ئاڤ بر (بۆ پێشڤه، من پێنگاڤه‌ك هاڤێت) ل سه‌ر پره‌كا به‌ری ئه‌و ئاڤ د سه‌رڕا ده‌رباز بوو (دیمه‌نێ/ 5)، (نه‌خشێ/ 6).
سه‌ربێژك
پرۆژه‌يێن ئاڤدانێ ل دنیایا كه‌ڤن پشكه‌ك بوون ژ وه‌رارا ئابۆری یا وی وه‌ختی، ژبه‌ركو ده‌ڤه‌را كوردستانێ ده‌ڤه‌ره‌كا چیایى بوو، گه‌له‌ك ئاڤا پاقژ يا ڤه‌خوارنێ لێ هه‌بوو، كانێن به‌را مشه لێ هه‌بوون، ئه‌ڤه ژی رێخۆشكرنه‌ك بوو داكو پڕۆژه‌يێن مه‌زن لێ بهێنه چێكرن. ل ڤێرێ كۆمه‌كا خاڵا دێ بهرچاڤ كه‌ین ل سه‌ر پڕۆژێ جروانه:-
- پڕۆژه‌يێ جروانه بزاڤه‌كا گه‌له‌ك مه‌زنه كو ئاشووری پێ رابووین دا ئاڤێ بگه‌هیننه پایته‌ختێ خۆ نه‌ینه‌ڤا، ل ڤێرێ ژی ته‌كنیكێن ب كارئیناین بۆ مه دیار دبن.
- ２. چه‌ند پڕۆژه‌يێن دی ژی یێن ئاڤدانێ ل ده‌ڤه‌را دهۆكێ هه‌نه، وه‌كی مالتا و فه‌یدیێ و به‌نده‌وایێ، كو د رێكا ڤان پڕۆژه‌يان ڕا ده‌ڤه‌رێن جودا دهاتنه شینكرن.
- ３. چار ره‌نگێن نڤیسینا ل جروانه دهێنه دیتن، ئه‌و نڤیسینێن مه‌له‌كینه كو گه‌له‌ك د گرنگ و ژێهاتینه.
- ４. نڤیسینێن جروانه گه‌له‌ك جهێن جوگرافی بۆ مه دیار دكه‌ن، زێده‌باری كانێن به‌را و ژێده‌رێن ئاڤێ كو ئیناینه سه‌ر پڕۆژه‌ی.
- ５. ئه‌ڤ جهه پێدڤی سه‌خبێریكرن و نویژه‌نكرنێ یه، كو گه‌له‌ك ژڤی پڕۆژه‌ی یێ هه‌ڕفتی یان ژی مرۆڤان یێ خرابكری.
لیستا ژێده‌ران
آ: عه‌ره‌بی
١. امين، محمود، ١٩٤٨، استكشافات اثرية جديدة في شمال العراق، سومر، عدد ٤.
٢. باقر، طه و سفر، فؤاد، ١٩٦٦، المرشد الى موطن الاثار والحضارة، الرحلة السادسة، بغداد.
٣. حنون، نائل، ٢٠٠٩، مدن قديمة ومواقع اثرية دراسة في الجغرافية التاريخية للعراق الشمالي، دمشق: دار الزمان لطباعة والنشر والتوزيع.
٤. الخياط، راكان فرج عازر، ٢٠١٦. المشاريع والنظم الاروائية في بلاد اشور ابان العصر الاشوري الحديث ٩١١-٦١٢ ق.م، بغداد: جامعة بغداد – كلية الاداب.
٥. سفر، فؤاد، ١٩٤٦، طريق خنس جروانه، سومر، ٢:١.
٦. سفر، فؤاد، ١٩٤٧، اعمال الارواء الذي قام بها سنحاريب، سومر، ٣:١.
٧. سوسة، احمد، ١٩٦١، مشروع سنحاريب لارواء منطقة نينوى، مجلة المجمع العلمي العراقي، عدد ٩.
٨. لابات، رينية، ٢٠٠٤، قاموس العلامات المسمارية. بغداد: المجمع العملي العراقي.
ب: بیانی
- Bachmann, W., 1927. Felsreliefs in Assyrien, Bawian, Maltai und Gundük.. Leipzig: Leipzig.
- Bonacossi, D. M., 2018. Twele royal stelas for twele great Gods. Ash-Sharq, 2 (2).
- Bonacossi, D. M. & Iamoni, M., 2015. Landscape Tigris and navkur and settlment in the eastern upper Irag. Iraq (77).
- Fales, F. M. & Fabrro, R. D., 2014. Back to Sennacherib’s Aqueduct at Jerwan: A reassessment of the textual evidence. Iraq, 76(01).
- Jacobsen, T. & Lioyd, S., 1935. Sennacheribs Aquduct at Jerwan. Chicago.
- Oates, D., 1968. Studies in the ancient history of north Iraq. London: London.
- Orazi, R., 2019. the archeaological environmental park of Sennacheribs irrigation network. Udine: university of Udine.
- Reade, J., 1978. Studies in Assyrian Geography. Revue d’Assyriologie et d’archéologie orientale.
