گەنج وەک هێزەکا ڤەشارتی

دلۆڤان خانكی

‎یا زەلالە، کو مروڤ وەک هەر زیندەوەرەکێ دی، ژیانا وی د چەند قوناغا رە دەرباز دبیت، بەلێ گەنجاتی کاریگەرترین قۆناغا ژیانا وییە دجڤاکی دا. دئەڤی واری دا، چەندین پێناسە وشرۆڤە بۆ تەخا گەنجان هاتینەکرن داکو تێگەهێ گەنج کیە و چ رۆل د کۆمەلگەهێ دا هەیە باشتر بهێتەناساندن.

گاڤا دەسەلات ب شێوازەکی دیموکراسی دهێتە ئالوگۆرکرن وی وەختی گەنج دشێت نوینەراتیا دەڤەرا خۆ بکەت و ب دەنگێن وان بچیتە پەرلەمانێ وی وەلاتی و پلە و پۆستا ل گۆری شیانێن خۆ وەرگریت و کار بۆ جی بەجێ کرنا بەرنامێ خۆ بکەت.
‎ب ئاوایەکێ گشتی و لدیڤ تێگەهشتنا ئەڤرۆ، گەنج ئەو کەسەیە کو خودان مێشکەکێ ڤەکری و هیشیار، وهزرەکا ئەرێنی وپێشکەفتن خواز، وکارێن داهێنەر، لگەل هندێ خودان رەخنە، تێبینی، بزاڤ و چالاکیێن بەردەوام بۆ گوهۆرینا رەوشا هەی بەرەڤ باشتر. هەروسا خودان پلان و بەرنامەیە، لەورا پلانێ بۆ پاشەرۆژێ ددانیت و بشێوازەکی سیستەماتیک کارو خەباتێ دکەت بۆ وێ پلانێ. ل ڤێرێ گەنج دشيت بەشداری سیستەمێ رێڤەبرنا وەلاتی دوارین هەمەجۆردا بکەت، رەوشەنبیری، ئابۆری، کاروبارێن کۆمەلایەتی، تایبەتی سیاسی. ب دەربرینەکا دی، دڤێت گەنج یێ چالاک بیت د روودانێن جڤاکیدا و نەبیتە تەماشاکەر بۆ ئەو تشتین رووددەن، یان ژی بێ دەنگ بیت، ژبەرکو گەنج زێدەتر ژ هەر تەخەکا دی یا جڤاکی بارێ بەرپرسیاریێ هەیە. نابیت رێکێ بدەتە هندەک کەسێن دی بریارێ لسەر ژیان و چارەنڤیسێ وی بدن و بۆ مەرام و بەرژەوەندیێن خۆ یێن بەرتەنگ وی ب بکاربینن و ب مخابنی ڤە ئەڤ چەندە یا زالە ژ بال سیاسەتمەدارێن پۆپۆلیست ڤە (بکورتی خۆناڤدارکرن وچالاک دیارکرن لسەر کیستێ کەسێن دی).
‎د دیرۆکێدا هەردوو ئالی هەنە، گەنجێن ب چالاکی و شیانێ خۆ پشكدار دبن دبریارێن دەولەتێ دا وب دەهان جۆرێن سیاسەتێ و ئایدۆلۆژیا سیاسی هەبووینە و هەتا نۆکە ئالیێ ئابووری و کۆمەلایەتی یێ وەلاتی ئاراستەکرینە. ئانکو گەنجێن خودان هزر و پرۆژە شیاینە هەتا رادەیەکی باش خۆ دگەل کۆمەلگەهێ بگونجینن و بەرنامە و پلانێ خۆ دیار و ئاشکرا بکەن. بەلێ ل وی دەمی گاڤا دەسەلات ب شێوازەکی دیموکراسی دهێتە ئالوگۆرکرن وی وەختی ئەو گەنج دشێت نوینەراتیا دەڤەرا خۆ بکەت و ب دەنگێن وان بچیتە پەرلەمانێ وی وەلاتی و پلە و پۆستا ل گۆری شیانێن خۆ وەرگریت و کار بۆ جی بەجێ کرنا بەرنامێ خۆ بکەت. ژبەر ڤێ یەکێ دێ بینن ل پتریا وەلاتێن دیموکراسی ئەڤ جۆرە گەنج پەیدابوونە و رۆلێ خۆ دیتنە و دبینن ژی. لێ ژ ئالیەکی دی ڤە ژی گەنج هەبووینە بێ رۆل و چالاکی و بێ بەرنامە و پلان د کاروبارێن کۆمەلایەتی بگشتی دا، ئەڤ جۆر بووینە ئەگەرێ هندێ، هندەک کەسێن دی لژێر پەردا سیاسەتێ هەمی رێکا بکاربینت ژبۆ بەرژوەندیا خۆ یا پلە وپۆست پەرست. ئەڤێ ژی رەنگە دوو هۆکارێن سەرەکی هەبن:
-ئێک گەنج ب ئەرکێ خۆ یێ گەنجاتی ل گۆری زانین و پسپۆریا خۆ کو پشکداریکرن د کاروبارێن وەلاتێ خودا نەکریە، لڤێرێ ئەو کەس نکاریت ببتە هەلگرێ رامانا ناڤێ گەنج و دێ وەک هەر کەسەکێ ئاسایی دبیت. جهێ داخێ یە، ئەڤ جۆرە کەسە د جڤاکێ مەدا زاڤ هەنە.
-هۆکارێ دوویێ ژی، سیستەمێ سیاسی یێ رێڤەبرنا وەلات ئاستەنگ و بەربەست بۆ گەنجا دروستکرنا و رێک نەدانا گەنج رۆلێ خۆ ببینت. دیسا ئەڤ جۆرە سیستەمە ل وەلاتێ مە دا بهێزە، لەورا رۆل و بەرهەمێ گەنجان لاوازە.
‎ژبەر رێگرتن لە وان کەسان، پێدڤیە گەنج هەولا پێشڤەچۆنا وەلاتێ خۆ بدەت ژ هەمی ئالیان ڤە و ل هیڤیا هندەک کەسان نەبیت بریارێ ل جهێ وی بدەن ژبەر کو گەنج ب هێزترین هێزا گهۆرینا کۆمەلگەهەکە پاشڤە مایی یە و دبیتە دینەمۆیێ هەمی شۆرەش و راپەرینا ژبەر ڤێ چەندێ د هەر کۆمەلگەهەکە هشیار دا نووبوون و رۆحیەتا گەنجاتیێ دهێتە پێشبینی کرن، چونکی هەمی دەما رۆحیەتا داهێنانێ و دژی عەقلیەتا کەڤن رادوەستیت.

ئەگەر دەسەلاتێ بڤێت وەلات باشتر ئاڤا ببیت و دهەمی واران دا باشتر بهێتە گوهۆرین، پێدڤیە دەرفەت و رێکێ بدەتە گەنجی و گرنگیێ ب هزر و هێز و بزاڤێن وی بدەت.
‎ئەڤ هێزوهزرا داهێنەرانە وگۆهۆرینخواز بۆ باشتر، زۆربەی گەنجێن مە هەبوویە، وخودان شارەزایی و زیرەکی خۆ بووینە، د قوناغا لاواتیا خۆدا تشتەکی نوو پێ بوویە و بزاڤ کرینە و پلان هەبووینە، بەلێ دەما رێک لێ دهێنەگرتن و چ دەرفەت بۆ ناهێنە رەخساندن بۆ وێ شارەزایا هەیی وی دەمی د ناخێ خۆ دا ئەو شارەزایی و زیرەکی دمریت و رۆلێ خۆ نابینت و بەرهەم و ئەنجام نابیت. ژبەر ڤێ یەکێ ئەگەر دەسەلاتێ بڤێت وەلات باشتر ئاڤا ببیت و دهەمی واران دا باشتر بهێتە گوهۆرین، پێدڤیە دەرفەت و رێکێ بدەتە گەنجی و گرنگیێ ب هزر و هێز و بزاڤێن وی بدەت.
‎دەربارەی گەنج ورووبەرووبونا ئاستەنگان، زۆربەیا گەنجێن مە رۆحیەکا یاخیبونێ یا هەیی ژبۆ سەرکەفتنێ ب سەر داب و نەریتێ کەڤن و عەقلیەتا کەڤن دا یا تژی قەید و بەندێن سیاسی وئاینی وجڤاکی بگشتی. لێ مخابن، هندەک جارا ژی دبیتە قوربانیا ئەڤان داب و نەریتا. هەروەسا پرانیا گەنجێن مە باوەری بسەربەخۆیا خۆ یا ئابۆری هەیە، لەورا بزاڤێ دکەت شیانا خۆ یێ کاری دیار بکەت و ببیتە خودان داهات و دەستکەفتەکێ ئابووری هەبیت ژبۆ هەبوونا خۆ پێداگیر بکەت. لگەل هندێ ژی گەلەک جاران ژی نەبوونا دەرفەتا کاری ژی دبیتە ئەگەر گەلەک هیڤیێن گەنجان ب جی نەهێن ژبەر کو داهات و ئابوور ژ هەر وەختەکی گەنج پێدڤی یە ژبۆ پتر سەرکەفتنێ د ژیانا خۆ دا.

دەما گه‌نج دزانیت عەدالەتا کۆمەلایەتی بەرەف نەمانێ دچیت، هزر ل کۆچکرنێ دکەت بۆ ژیانەکا باشتر ژ یا هەیی و هزر دکەت دێ ب رێکا کۆچکرنێ هندەک ژ هیڤی و ئومێدێن خۆ ب جی بینیت.
‎هەردچارچۆڤێ رۆلێ گەنج د جڤاکێ دا، گەنجی ئومێدەکا مەزن یا هەیی ب هەبوونا دادپەروەریا جڤاکی دناڤ تەخێن جڤاکی دا دەما هەست ب بەرپرسیارەتیێ دکەت و پرسیار لدەف پەیدا دبیت ئەرێ ئەرک و ماف د چ ئاست دانە. لێ مخابن بۆ رەوشا وەلاتێ مە، دەما دزانیت عەدالەتا کۆمەلایەتی بەرەف نەمانێ دچیت هزر ل کۆچکرنێ دکەت بۆ ژیانەکا باشتر ژ یا هەیی و هزر دکەت دێ ب رێکا کۆچکرنێ هندەک ژ هیڤی و ئومێدێن خۆ ب جی بینیت. ژبۆ کلیلا چارەسەریا ڤان هەمی گرفتان، رەخساندنا دەرفەتێ یە بۆ گەنجان داکو رۆلێ خۆ د ئاڤاکرنا جڤاکی دا ببینت، ئانکو دەسەلات رێزێ ل گەنجان بگرن و ماف و داخوازیێن وان لبەر چاڤ بگرن و نەهێلن گەنج ژ وەلاتێ خۆ ب رەڤیت ئەوژی ب پەیداکرنا عەدالەتێ و رەخساندنا دەرفەتێن باشتر و کار بۆ هەمی گەنجان بێ جوداهیا ئاینی و عەشیرەتی و رەگەزی وچینایەتی و مرۆڤکانێ، دێ هێزا گەنجان بەردەوام رەوشا گەل و وەلات و دهەمی وارێن ژیانێ دا بەرەڤ باشتر بەت.
‎سەرباری ئەڤێ هەمیێ دجیهانا ئەڤرو دا، ژبەر ئەڤێ تەکنۆلوژیا پێشکەفتی و پەیوەندین بێ سنوور لسەر ئاستێ جیهانێ، گەنجێن مە هەرچەندە ژمارەکا کێم ژی بن شیاینە چەندین ئاستەنگ و ئالۆزیا دەرباز بکەن و کەسەتیا خۆ باش ئاڤاکن، ئانکو گەنچ بوویە کەسەکێ جیهانی ل جهێ کەسەکێ د سنوورێ وەلاتەکێ دیارکری دا بیت. سەرباری هەبوونا ئالیێ نەگەتێڤ یێ ئەڤان پەیوەندیێن بێ سنوور، شیایە مفای ژ ئەڤێ جیهانا نوی ببینت و زمانا بزانیت و باوەرناما لسەر ئاستێ زانکو و پەیمانگەهێن جیهانێ وەرگریت، یان ژی هەر لسەر ئاستێ وەلاتێ خۆ بوویە کەسەکێ خودان پسپۆری و باوەرنامە. لێ مخابن ئالیێ دەستهەلاتدار وەک پێدڤی ب ئەرکێ خۆ رانەبوویە ل هەمبەر گەنجان و بکارئینانا شارەزای و رۆلێ وان د جڤاکیدا، لەورا دێ بینن زۆربەیا کاروبارێن مە نە لگۆری ژ‌ێهاتنێ و تایبەتمەندییە، بێ هێز و بزاڤ و چالاکیێن بەرهەمدارە، هەمان گۆتن و کارو ئەنجامێن دووبارەبووینە.
دەرئەنجامێ ئەڤێ هەمیێ گەنجێ پێگەهشتی و هشیار خودان و هزروپلان وەک هێزەکا ڤەشارتی دجڤاکی دا هەیە، هەر چاڤەرێی دەرفەتەکا گونجایە داکو رۆل و بەرهەمێ خۆ بسەپینت.