جین پیاجێ و بیردۆزا پێشڤەچۆنا مەعریفى
نڤیسین: زەکى ئەبابەکر محۆ
جین پیاجێ (Jean Piaget) زانایەکێ سويسرى یێ ب ناڤ و دەنگە، ل سالا 1896 ل باژێڕێ نۆشاتل هاتییە سەر دنیایێ. ئەو زاڕۆکێ ئێکێ یێ ئارسەر پیاجێ (Arthur Piaget) و ڕیبیکا جاکسۆن (Rebecca Jackson) بوو. بابێ وى (ئارسەر پیاجێ) ل زانینگەها نۆشاتل مامۆستایێ ئەدەبیاتا چەرخێ ناڤین بوو. دەیکا وى ژى کەسەکا هشمەند و ژیربوو؛ لێ پیاجێ تێئینادەر کو دەیکا وى نەخوەشییا دەماران هەیە ئەوا ب ئنگلیزى دبێژنێ (Neurosis) كو ل پشتى هنگێ کارلێکرنا خوە ل سەر ڤەکۆلانین پیاجێ کربوو د وارێ دەروونناسییێدە.
پیاجێ هەر ژ زاڕۆکینییا خوە پووتە ب ڤەکۆلانان ددا و وەکۆ ڤەکۆلەرەکێ بچووک هاتە نیاسین. ئەوى د ژییێ دەهـ سالییێدە ڤەکۆلانەک ل دۆر جوونەکێ سڤیانکێن ناڤ مالان کو ب ئنگلیزى دبێژنێ (Albino Sparrow) بەلاڤ کر. هەروەسا دەمێ بوویە هەرزەکار ژى ئەوى ڤەکۆلانەکا خوە ل دۆر گیانەوەرێن نەرمک (Mollusks) بەلاڤ کر، هەژى گۆتنێیە کو ئەڤێ ڤەکۆلانا وى دەنگ ڤەدا و ب ئاوایەکێ بەرفرەهـ هاتە خواندن.
پشتى قۆناغا ئامادەیيیێ (High School) پیاجێ ل زانینگەها نۆشاتل زانستین سروشتى خواندن. ئەو ڕانەوەستییا هەتا شیاى دو پلەیێن دکتۆرایێ ژى ب دەست خوەڤە بینت، ئێک د وارێ زانستێن سروشتیدە کو پووتە ب بایۆلۆجیێ ددا؛ یا دووێ ژى ل سەر فیلۆسۆفییێ بوو کو تێدە پووتە ب لۆجیکێ دابوو. ل سالا 1918، پیاجێ وەرزەکێ خواندنێ (Semester) ل دۆر دەروونناسییێ ل زانینگەها زۆریج وەرگرتبوو، ل ڤێرێ ئەوى گەلەک پووتە ب شرۆڤەکارییا دەروونى (Psychoanalysis) ددا.
ل سالا 1919، پیاجێ بڕیار دا بچتە پاریسێ ل وێرێ دەلیڤەیەک بۆ چێ بوو کو دگەل سیۆدۆر سایمونى (Theodore Simon) پێخەمەتى ستاندارکرنا تاقیکرنێن زیرەکییێ (Standardize Intelligence tests) کار بکت. پاشى ئەوى ل قوتابخانەیا (Grange -aux Belles) یا کوڕان ئەوا ژ بەرێ ئەلفرێد بینیت هاتییە دورستکرن کار کر و هەر وەکو تاقیگەهـ ژى ب کار دئینا. پیاجێ د ڤان تاقیکرناندە ئەوێن بۆ زاڕۆکان دهاتنە کرن گرنگی ب ئاوایێ هزرکرنا زاڕۆکان ددا، ئەوا وان د تاقیکرنان دا دەرەهى دکر… دگەل ڤێ چەندێ ژى پیاجێ دەست دا ڤەکۆلانێن خوە ل دۆر پێشڤەچۆنا مەعریفەیێ ل نک زاڕۆکان.
| جين پیاجێ د بیردۆزا خوەدە تەکەز ل سەر گوهۆڕینێن د کوالێتییا تێگەهشتنا زاڕۆکاندە چێ دبن کرییە، هەروەسا تەکەز ل سەر مەعریفێ نە چەنداتییێ (quantity) کرییە. |
پاشى پیاجێ ڕێکێن چاڤدێرییا ئێکسەر ب کار ئینان، کو ب ئاوایەکێ ئێکسەر ئەوى چاڤدێرییا زاڕۆکین خوە کر، ئەو تشتێ وى د ڤێ چاڤدێریکرنێدە دیتى و تێئینایەدەر د بیردۆزا(تيۆرييا) پێشڤەچۆنا مەعریفی (Cognitive Development Theory) دە ب کارئینا. ئەڤ ئـێکە ژى بوو ئەگەر کو ل ئەمریکا ژ ئالییێ دەروونناسانڤە ڕەخنە ل بیردۆزا پێشڤەچۆنا مەعریفى بێتە گرتن، کو بیاجێ بیردۆزا خوە ل سەر هندەک کەیسێن هاتینە دیراسەتکرن و تێبینییێن ئیکلینیکى ئاڤاکرییە، نە کو ل سەر تاقیکرنێن زانستى، لێ د سەر ڤان هەمى ڕەخنەیێن کو ل ئاڤاکرنا بیردۆزا پیاجێ هاتنە گرتن؛ بیردۆزا پێشڤەچۆنا مەعریفى هەر وەکو پشکدارییەکا بەردەوام د سایکۆلۆجیا پێشڤەچۆنێدە مایە و جهێ خوە کرییە.
بیردۆزا پیاجێ ل سەر چار قۆناغان هاتییە ئاڤاکرن. زاڕۆک ژ قۆناغەکێ بەر ب قۆناغەکا دیتر دچت دەمێ دگەهتە ئاستێ پێگەهشتنا گونجایى و دکەڤنە بەر هندەک ئەزموونێن پەیوەندیدار بۆ وێ قۆناغێ. پیاجێ پێشنیازا وێ ئێکێ کربوو کو ئەو قۆناغا زاڕۆک ژێ دەرباز دبت ژ نشکەکێڤە ب دووماهیک نائێت؛ و ئەو قۆناغا زاڕۆک دگەهتێ ژى، هێدى هێدى چێ دبت و جهێ خوە دگرت دەمێ کو زاڕۆک خوە دگەل دگونجینت.
هەژى گۆتنێیە کو پیاجێ وەسا بەرێ خوە دایە پێشڤەچۆنا مەعریفى کو ئەو زنجیرەیەکا ڤەگوهاستنانە دگەل گوهۆڕینان، ئەوێن د دەمەکێ کورتدە چێ دبن. گرنگە ئەم بزانن کو پیاجێ د بیردۆزا خوەدە تەکەز ل سەر گوهۆڕینێن د کوالێتییا تێگەهشتنا زاڕۆکاندە چێ دبن کرییە، هەروەسا تەکەز ل سەر مەعریفێ نە چەنداتییێ (quantity) کرییە.
تێگەهێن كو پیاجێ ب کار ئیناینە:
– هێلکارى(Schema):
| ئەگەر تو تلا خوە ژى بکییە د دەڤێ زاڕۆكيده ئەو دێ تلا تە ژى مێژت، پیاجێ ل وێ باوەرێ بوو کو د سەرێ زاڕۆکیدە هێلکارییەکا هزرى بۆ پرۆسێسا مێتنێ هەیە. |
مەرەم ژ تێگەهێ (Schema) کو ب کوردى دبتە هێلکاری، ئەو چارچۆڤەیە یێ کو پێزانینان ڕێک دئێخت و شرۆڤە دکت. پیاجێ وەسا هێلکارییان ددتە ناسکرن کو ئەو مینا لبنێن سەرەکینە ژ بۆ ئاڤاکرنێ پێخەمەتى تێگەهشتنا جیهانێ و ڕێکخستنا زانینێ. ئەڤ هێلکارییە ل نک زاڕۆکێ نووبوویی خوەڕستینە، ئانکو دەمێ زاڕۆک ژ دایک دبت ئەڤ هێلکارییە ل نک وى دچاندینە. ب درێژاهییا وەختى ئەڤ هێلکارییە وەرارێ دکن و هێدێ هێدى مەزن دبن. نموونە ل سەر ڤێ چەندێ ژى ئەوە دەمێ زاڕۆک دئێتە دنیایێ و دەیکا وى شیرى ددتێ ئەو ئێکسەر مەمکێ دەیکا خوە دمێژت، هەلبەت هێلکارییا میتنێ د سەرى زاڕۆکیدە وەکۆ تشتەکێ زکماکى هەیە.. لەو ئەگەر تو تلا خوە ژى بکییە د دەڤیدە ئەو دێ تلا تە ژى مێژت. پیاجێ ل وێ باوەرێ بوو کو د سەرێ زاڕۆکیدە هێلکارییەکا هزرى بۆ پرۆسێسا مێتنێ هەیە.
ب ڕامانەکا دیتر مرۆڤ دکارت بێژت کو ئەڤ هێلکارییە ل پەى تێکلى و کارلێکرنا (Interaction) زاڕۆکان ب ژینگەهێن وانڕە، چ مادى بن ئان فیزیکى، چێ دبن و پێشڤە دچن. ئانکو ل قەدەر ژینگەها زاڕۆکى ئەو هێلکارى ژى دورست دبن. ڤێجا دەمێ کو زاڕۆک بچووک بن دێ هێلکارییێن وان ژى ب تنێ گرێدایى چالاکییێن هەستیارى و لەشى بن وەکو هلگرتنا تشتان (یارییەکا زاڕۆکان بۆ نموونە). دگەل ڤێ چەندێ ژى هندى زاڕۆک مەزن ببت دێ هێلکارییێن وى ژى هێدى هێدى بەرفرەھ بن و د چارچۆڤێ هزرکرنێدە خوە بینن، و دێ پتر ئاستێ مەعریفى ل نک زاڕۆکى پێشڤە چت.
پیاجێ پێشنیاز کرییە کو ئەڤ هێلکارییە ب دو ڕێکان بەرڤ پێشڤە دچن؛ ڕێکا ئێکێ ناڤێ وێ کرییە (Assimilation) کو ب ڕامانا ئیستیعابا ژینگەهێ دئێت؛ ڕێکا دووێ ژى (Accommodation) کو ب ڕامانا خوەگونجاندنێ دئێت. ئەڤ هەردو پرۆسێسە ڕێکن بۆ ب سەرهلبوونا جیهانا ژدەرڤە ژ ژینگەها زاڕۆکى.
– ئەسمیلاسیۆن (Assimilation)
پرۆسێسا وەرگرتنا پێزانینین نوویە و زێدەکرنا وانایە د وێ هێلکارییێدە یا کو ل بەرى نها ل نک زاڕۆکى هەیە. ئانکو زاڕۆکى هێلکارییەک تایبەت ل دۆر تشتەکى، کەسەکێ ئان گیانەوەرەکێ هەیە، لێ ب سەرهلبوونا وى بۆ هندەک پێزانینێن نوو ل دۆر وى تشتى/ کەسى/ گیانەوەرى پرۆسێسا ئەسمیلاسیۆنێ دەست پێ دکت، کو ئەو ژى زێدەکرنا پیزانینێن نوویە د هێلکارییێدە.
وەکو نموونە ئەم دشێن بێژن کو ئەگەر زاڕۆکەکێ هێلکارییەک دگەل جوونەکێ گیانەوەران هەبت، سەیەکێ بچووک وەک نموونە؛ هینگێ ئەو زاڕۆک دێ ل پەى هێلکارییا کو ل نک وى هەیە هزر کت کو هەمى سە د بچووکن، ب پوورتن، ل سەر چار پێیان ب ڕێڤە دچن، لێ ئەگەر ڕۆژەکێ سەیەکێ مەزن کەتە بەرسینگێ ڤى زاڕۆکى، هەلبەت ئەڤە ژى پێزانینەکا نوویە بۆ وى، ئەو زاڕۆک دێ ڤێ پێزانینێ وەرگرت و دێ هێلکارییا خوە یا بەرى نها گوهۆرت، دا جهێ ڤێ پێزانینێ ژى تێدە بکت.
– ئەکۆمۆداسیۆن (Accommodation
ئەڤە ڕەنگەکە ژ ڕەنگین خوەگونجاندنێ، ژ بەر کو پیاجێ وەسا ڤى تێگەهى ددتە ناسکرن کو ئەو پرۆسێسە، یا کو تێدە زاڕۆک ل هێلکارییێن خوە یێن مەعریفى یێن بەرى نها دزڤڕت و دگوهۆرت، دا پێزانینێن نوو دگەل تێکەل بکت. ئانکو ل ڤێرێ نە ب تنێ زاڕۆک پێزانینان ل هێلکارییێن خوە یێن مەعریفى زێدە دکت، بەلکو وان هێلکارییان ژى ل بەر ڕۆناهییا پێزانینێن نوو دگوهۆڕت و دگەل دگونجینت. ئەڤ پرۆسێسە هنگێ چێ دبت دەمێ هێلکارییا مەعریفى یا کو ل نک زاڕۆکى هەیە تێرا هندێ نەکت کو سەرەدەرییێ دگەل تشتەکێ ئان ڕوودانەکێ بکت.
نموونە ل سەر ڤێ چەندێ ئەوە، دەمێ زاڕۆک خودانێ هێلکارییەکا مەعریفى بت ل دۆر فڕینا بالندەیان، کو هەر تشتەکێ ل ئەسمانان بفڕت دڤێت یێ خودان چەنگ بت و پەڕ ب جەنگێن ویڤە هەبن؛ لێ ژ نشکەکێڤە ئەو ببینت کو فرۆکەیەک ل ئەسمانان بفڕت و وەکو بالندەیان پەڕ ب چەنگانڤە نینن؛ هنگێ ئەو زاڕۆک دێ گوهۆڕینان د هێلکارییا خوە یا مەعریفیدە کت، دا دگەل پێزانینێن نوو بگونجت.
– هەڤسەنگى (Equilibration)
| دەمێ زاڕۆک د قۆناغەکا پێشڤەچۆنا مەعریفیڕە دەرباز دبت، گرنگە هەڤسەنگییەک هەبت وێ پەیوەندییێ بپارێزت، یا کو د ناڤبەرا مەعریفەیا پێشوەخت و گوهۆڕینا ڕەفتاراندە چێ دبت. |
دەمێ زاڕۆک د قۆناغەکا پێشڤەچۆنا مەعریفیڕە دەرباز دبت، گرنگە هەڤسەنگییەک هەبت وێ پەیوەندییێ بپارێزت، یا کو د ناڤبەرا مەعریفەیا پێشوەخت و گوهۆڕینا ڕەفتاراندە چێ دبت، دەمێ پێزانینێن نوو ل بەر چاڤ دئێنە وەرگرتن. هەڤسەنگى هنگێ ڕۆلێ خوە دبینت دەمێ زاڕۆک بەر ب ئاوایەکێ ئالۆزتر و کاریگەرتر پێنگاڤان دهاڤێژت. د پرۆسێسا هەڤسەنگییێدە، وەرگرتنا پێزانینێن نوو د هێلکارییا مەعریفیدە (assimilation) و گوهۆڕینا هێلکارییان (accommodation) پێخەمەتى پێزانینێن بەردەوام، کار ل ئێکدو دکن. پیاجێ ل وێ باوەرێیە کو هەمى هزرا مرۆڤان هەردەم بزاڤکرییە کو یا ڕێکخستى بت و دۆر بت ژ هەر نەلێکى و هەڤدژییەکێ.
قؤناغێن پێشڤەچۆنا مەعریفەیا زاڕۆکى:
وەکۆ دیار ژ وان ڤەکۆلانێن ل سەر پیاجێ هاتینە کرن کو ئەوى چار قۆناغ بۆ پێشڤەچۆنا مەعریفەیا زاڕۆکى داناینە، هەر قۆناغەک بۆ ژییەکێ دەستنیشانکرى دانایە، کو تێدە زاڕۆک گەشەیێ دکت و هێدى هێدى بەر ب قۆناغەکا دیتر دچت، ل خوارێ هەر چار قۆناغ دێ پچەکێ ب بەرفرەهى ئێنە ڕۆنکرن:
1ـ قۆناغا ئێکێ ب ناڤێ (Sensorimotor Stage) ناڤکرییە: ئەڤ قۆناغە ژ دایکبوونێ دەست پێ دکت هەتا دگەهتە ژییێ دو سالییێ. د ڤێ قۆناغێدە زاڕۆک چاڤدێرییا ژینگەها خوە ب ڕێکا هەستەوەرێن دیتنێ، دەستکرنێ و دەنگى دکت. هەژى گۆتنێیە کو ئەڤ قوناغە شەش قۆناغێن دى یێن لاوەکى ب خوەڤە دگرت، ب ڤی ڕەنگێ خوارێ:
– کارڤەدانێن سادە (Simple Reflexes): ژ دایکبوونێ دەست پێ دکت هەتا ژییێ ئێک هەیڤى. شیرخوەر د ڤێ قۆناغێدە ب کۆمەکا لڤینان ڕادبت وەکو مێتنێ، لەقدانێ و گرتنا ب دەستى. ئەڤ جۆرێ کارڤەدانان یێن کو زاڕۆک هەتا ژییێ ئێک هەیڤى دکت دبنە سەنتەرى ژیانا لەشى و مەعریفى ل نک زاڕۆکى. بۆ نموونە، ئەگەر تو تلا خوە ل ڕەخەکێ ئەزمانێ زاڕۆکى بدى، ئەو دێ سەرێ خوە بۆ وى ڕەخى بادت یێ تلا تە ڤێدکەڤت و دێ پاشى دەڤێ خوە ڤەکت.
– عەدەتێن پێشین و کارڤەدانێن بازنەیی یێن سەرەکى (First habits and primary circular reactions): ژ ئێک هەیڤى دەست پێ دکت هەتا چار هەیڤى. د ڤێ قۆناغێدە هەر لەشێ زاڕۆکییە کو دبتە ئەو جهـ، یێ کو زاڕۆک ب ئاوایەکێ بازنەیى کارڤەدانێن خوە لێ دوبارە دکت. بۆ نموونە، ڕەنگە شیرخوەر گەلەک جاران مێتان تلا خوە دوبارە بکت.
– کارڤەدانێن بازنەیى یێن دویەمین (secondary circular reactions): ژ 4 هەیڤى دەست پێ دکت هەتا 8 هەیڤى. ل ڤێرێ مەرەقا (Interest) زاڕۆکى ب ژینگەها ویڕە پتر لێ دئێت، پیاجێ ناڤێ ڤێ هێلکارییێ کرییە کارڤەدانێن بازنەیی یێن دویەمین، چونکو زاڕۆک ل ڤێرێ زاتێ خوە دەرباز دکت و بالدارییا وى پتر بەر ب ژینگەها دەرەکیڤە دچت. بۆ نموونە، دبت مەیلا زاڕۆکى ل ڤێرێ پتر بۆ خشخشۆکەکێ بچت کو بهلگرت و بەردەوام بهەژینت.
– هەماهەنگییا کارڤەدانێن بازنەیی یێن دویەمین (Coordination of secondary circular reactions): ژ 8 هەیڤى دەست پێ دکت هەتا 12 هەیڤى. ل ڤێڕێ ڕەفتارێن ئاراستەکرى بۆ ئارمانجێ ل نک زاڕۆکى دئێنە دیتن، زاڕۆک ب هەماهەنگییێ و تێکلکرنا هێلکارییان ڕادبت پێخەمەتى ڕابوونا ب کریارەکێ. زاڕۆک د ڤێ قۆناغێدە دەست پێ دکت جوداهییا بێختە د ناڤبەرا ئالاڤ/ ڕێک و دووماهییا کریارێدە (ئەگەر و ئەنجام). ئەڤە ژى دێ بتە ئەگەر کو هزرا زاڕۆکێ پێشڤە بچت و هەبوونا بەردەوام یا تشتان بهەقینت. مەرەم ب هەبوونا بەردەوام یا تشتان ئەوە کو زاڕۆک تێبینتەدەر کو مرۆڤ و تشت هەنە خوە ئەگەر ل بەر چاڤ ژى نەئێنە دیتن. نموونە ل سەر ڤێ قۆناغێ ئەوە کو زاڕۆک تشتەکێ ل سەر ڕێیا خوە ڤەدت، دا تشتەکێ دى یێ بەرزە یێ کو نە لبەرچاڤ، د بن وى تشتیڤە بینتە دەرێ.
– کارڤەدانێن بازنەیی یێن سێیەمین (Tertiary circular reactions): ئەڤ قۆناغا لاوەکى ژ ژییێ 12 هەیڤییێ دەست پێ دکت هەتا 18 هەیڤییێ. ل ڤێڕێ زاڕۆک ب ئەزموونێن بچووک ڕادبت دا ب سەر ژینگەها خوە هلببت. ب ڕێکا ئەنجامدانا ڤان ئەزموونێن بچووک، دێ زاڕۆک هێلکارییێن هزرى ل نک خوە گوهۆڕت و گونجینت، دێ دەست پێ کت ئاریشەیان ب ڕێکا (تاقیکرن و شاشى)یێ چارەسەر بکت. بۆ نموونە، زاڕۆک دێ ب ئەزموونەکێ ڕابت، دێ یارییا خوە ئان خوارنا خوە ژ سەر کورسییەکا بلند هاڤێتە سەر عەردى، دا بزانت کا دێ چ کاریگەرى ل سەر یارییێ ئان خوارنێ هەبت.
– دەستپێکێن هزرێ (Beginnings of thought): جوداهییا ڤێ قۆناغا لاوەکى گرێدایی دووربینى و داهێنانێیە. ژ ژییێ 18 هەیڤى هەتا 2 سالییێ دەست پێ دکت. دەستکەفتێ سەرەکى د ڤێ قۆناغێدە نوونەراتییا عەقلییە ل نک زاڕۆکى، زاڕۆک دەست پێ دکت ئێدى د هێما و پەیڤ و وێنەیان بگەهت. تایبەتمەندییێن سەرەکى یێن ڤێ قوناغا لاوەکى پێک دئێن ژ چالاکییێن خەیالى، تێگەهشتنا هێلکارییەکا ئاڵۆز، قەبوولکرنا کەسێ بەرانبەر بێ کو تەرکیزکرنا ل سەر زاتێ خوە ژ دەست بدت، بۆ نموونە، ل ڤێرێ زاڕۆک د ناڤ یارییێن خوەدە چێکريیێن خەیالێ پشکدار دکت.
2ـ قۆناغا دویێ ب (Preoperational Stage) ناڤکرییە. ئەڤ قۆناغە ژ 2 سالییێ دەست پێ دکت هەتا 6/7 سالییێ. د ڤێ قۆناغێدە هزرکرنەکا هێمایی (Symbolic) ل نک زاڕۆکى پێشڤە دچت. ل ڤێرێ زاڕۆک دەست پێ دکت کو پێشکێشکرنێن هزرى بدتە هزر و ڕوودانان. هەروەسا زاڕۆک دشێن ب ڕێکا پەیڤ و ئاماژە و هێمایان تێکلییێ بکن. بۆ نموونە، دبت زاڕۆکەک دەیکا خوە ببینت کو جووتەکێ پێلاڤان یێ د دەستاندە؛ ڤێجا ئەڤ دیتنە ببتە ئەگەر کو ئەو پرسیار بکت “ئەم دێ کیڤە چن؟”. ئەها ب ڤى ڕەنگى، زاڕۆک دێ بەرەبەرە کێمتر پشتبەستنێ ل سەر چالاکییێن ب هەست و لڤینانڤە گرێدایی کن؛ ل شوونا وان چالاکییان، دێ پتر ئالییێ هزرى ب کار ئینن، دا د جیهانا دەوروبەرێن خوە بگەهن، ئالییێن سەرەکى یێن ڤێ قۆناغێ ئەڤەنە:
ئێک: پاراستن (conversation): ل ڤێڕێ مەرەم پێ ئەوە کو زاڕۆک پاراستنێ ل سەر تێگەهشتنا خوە بکت و بۆ هندێ بچت، کو پشکەکا دەستنیشانکرى دێ هەر وەکۆ خوە مینت خوە ئەگەر گوهۆڕین و ئاوایێن جودا ژى ب سەر ڕۆخساریدە بهێن. بۆ نموونە، دو پەرداغێن ئاڤێ (ئێک درێژ و زراڤ و یێ دى کورت و فرەهـ) بۆ زاڕۆکى بێنە پێشکێشکرن، پاشى ل پێش جاڤان پەرداغێ کورت و فرەهـ بێتە تژیکرن ژ ئاڤێ، د دووڤڕە ژ تەمەت وێ ئاڤێ، پەرداغێ درێژ و زراڤ ژى بێتە داگرتن … پاشى پرسیار ژ زاڕۆکى بێتە کرن: ئەرێ د پەرداغێ دویێدە پتر ئاڤ هەیە؟ ئەگەر زاڕۆک د مەرەما پاراستنێ (Conversation)ێ گەهشتبت، ئەو دێ بێژت: نەخێر.
دو: لسەرڕاوەستان (Centration): مەرەم پێ ئەوە کو مەیلداری پتر بۆ ئالێیێ سەرنجڕاکێشتر دچت. د ڕێزبەندییا دیتنێن خوەدە، زاڕۆک بڕیارێن خوە ل سەر ئالییێ تایبەتمەند ئاڤا دکن، ئەو ئالییێ کو بالکێشتر بت بۆ چاڤان. بۆ نموونە: ئەگەر دو ڕێزێن بازنەیان ل پێش چاڤێن زاڕۆکى بێنە دانان؛ ئێک یا ڕێکخستى بت و ل هەمبەر ئێک هاتبنە دانان، یا دى ل هەمبەر ئێک نەبن و هندەکێ ژئێکدو دوور بن … پاشى ژ زاڕۆکى بێتە داخوازکرن کو وێ ڕێزێ دەستنیشان بکت یا کو پتر بازنە تێدە هەنە، لسەرڕاوەستانا (الترکیز) زاڕۆکى دێ پتر بۆ ئالییێ سەرڤە چت. ڤێجا ل شوونا ئاماژەیێ ب چەنداتی و چاوانییا ڕێزکرنێ بدت؛ دێ مەیلا وى پتر بۆ ڕێزا ڕێکخستى چت کو ئالییێ سەرڤەیە.
سێ: ئەزئەزى ئان خوەپەرستى (Egocentricism): بێچارەیییا زاڕۆکییە ل سەر دیتنا جیهانێ ژ ڕوویەکێ دیترڤە. هزرا ئەزئەزییێ ئاماژەیێ ب هندێ ددت کو دیتنێن دەرودۆر ل بەرچاڤ نەئێنە وەرگرتن. باشترین ڕێک بۆ تێگەهشتنا ڤى تیگەهى ئاوایێ پیاجێ یێ سێڕەهەندی (three-dimensional) یێ کو ژ سێ چیایان پێک دهات. زاڕۆکى هزرا خوە د وى ڕەهەندیدە دکر (ڕەهەندێ A بۆ نموونە) یێ کو دکەتە بەرانبەرى وى/وێ. بووکەکا شووشەیی ل رەهەندێ (B) هاتبوو دانان، ڤێجا دەمێ پەسنا ڕەهەندێ (B) پیت پیت هاتییە کرن، پاشى ژ زاڕۆکى هاتە خواستن کو دەستنیشان بکت؛ زاڕۆکى هەر ڕەهەندێ (A) هلبژارت و وەسا دا دیارکرن کو ئەو پەسنێن هاتینە گۆتن، هەر ئەو پەسن بوون یێن کو د ڕەهەندێ (A)دە هەنە. ئەڤە د دەمەکێدە چێ بوو کو ڕەهەندێ بووکا شووشەى، لێ جوداهى دگەل ڕەهەندێ (A) هەبوو.
3ـ قۆناغا سێیێ ب (Concrete Operational Stage) هاتییە ناڤکرن. ئەڤ قۆناغە گرێدایى وان کریارێن بەرچاڤە یێن مرۆڤ دشێت دەست خوە بکتێ … ئەو ژ ژییێ 7 سالییێ دەست پێ دکت هەتا ژییێ 11 ئان 12 سالییێ. تایبەتمەندییا ڤێ قۆناغێ کریارێن لۆجیکى یێن زاڕۆکینە، ئانکۆ زاڕۆک د ڤێ قۆناغێدە کێمتر پشتبەستنێ ل سەر تێگەهشتن و پێگەهشتنا خوە دکت؛ ل شوونا وێ پتر پشتبەستنێ ل سەر لۆجیکى (Logic) دکت. زاڕۆک ل ڤێڕێ باشتر د تێگەهێ پاراستنێ (Conversation) دگەهت، ئەو دکارت ل شوونا کو ل سەر ئێک ڕەهەندى ڕاوەستت، هزرا خوە د گەلەک ڕەهەنداندە بکت. دگەل دەستپێکرنا کریارێن بەرچاڤ يێن قابلى دەستکرنێ، زاڕۆک ب خوە دێ تێ گەهت کو دشیاندە هەیە کەرستە دوبارە بزڤڕنە سەر ئاوایێ خوە یێ بەرى نها و ب ئنگلیزى دبێژنە ڤێ پرۆسێسێ (Reversibility). بۆ نموونە: تەپکا تەقنێ ئەوا هاتییە ڤەگوهاستن بۆ وەریسەکێ زراڤ و درێژ، دشیاندە هەیە جارەکا دى بزڤڕتە سەر ئاوایێ خوە کو تەپکە.
4ـ قۆناغا چارێ ب (Formal Operational Stage) هاتییە ناڤکرن. ئەو قۆناغا کریارێن فەرمییە کو ڕێ ب مرۆڤى ددت ب ئاوایەکێ هوور و سیستەماتیک ڤەکۆلانێ بکت. زاڕۆک د ژییێ 11 ئان 12 سالییێ و د سەردە تێکلى ڤێ قۆناغێ دبت. ل ل ڤێرێ گەنجێ هەرزەکار فێر دبت چاوا ب ئاوایەکێ ئەبستڕاکت (تجریدي) هزر بکت. ئێک ژ ئەلەمێنتێن سەرەکى یێن کو ئەڤ قۆناغە ب خوەڤە دگرت، شیانا هزرکرنێیە. هەرزەکار د ڤێ قۆناغێدە فێر دبن چاوا تێگەهێن داهزرین (deduction) و هلهزرینێ (induction) د پرۆسێسا هزرکرنێدە ب کار بینن. هەروەسا فێر دبن چاوا زانینا خوە د ڕێکا چارەسەرکرنا ئاریشەیان و ئەنجامدانا ئەزمووناندە بدنە کارى. نموونە ل سەر ڤێ قۆناغێ ئەوە دەمێ تو داخوازێ ژ زاڕۆکەکێ 16 سالى بکى، کو ئەو یاسایێن پەندۆلەکا موکناتیسى کو بلەز و هێدى ب هەژت بۆ تە بێژت، دبت ئەو ب ڤى ڕەنگى ڤەکۆلانێ بکت:
– بەنکەکێ درێژ و سڤک، کا دا بەرێ خوە بدنێ دێ لەزاتییا هەژاندنێ چاوا بت.
– بەنکەکێ درێژ و کێشەیا وى گران، دا ڤێ ژى بجەربینن.
– نوکە، بەنکەکێ کورت یێ کو کێشەیا وى سڤک.
– ل دووماهییێ، بەنکەکێ کورت یێ کو کێشەیا وى گران.
ئەزموونێن وى ــ ئەڤ تەجروبەیا پێ ڕابوویى ــ دێ بۆ وى دتە دیار کرن کو بەنکێ کورت لەزاتییا هەژاندنێ پەیدا دکت و بەنکێ درێژ ژى هەژاندنێ گیرۆ دکت.. د دەمەکێدە کو کێشەیا بەنکى، چ گران بت ئان سڤک، چو ل هاوکێشەیێ زێدە ناکت.
ل دووماهییێ من دڤێت بێژم، کو کۆمەکا ڕەخنەیان ژى ل بیردۆزا جین پیاجێ هاتینە گرتن، ژ ڕەخنەیێن کو لێ هاتینە گرتن ئەوە کو پیاجێ بۆ هندێ دچت، ئەو زاڕۆکین نەشێن ئەرکێن مەعریفى یێن جوداجودا ب جهـ بینن، پێکهاتەیا وان یا مەعریفى یا بنەڕەتى لاوازە. ئەڤ مگرتییە دوورى ڕاستییێیە چونکو فاکتەرێن جوداجودا هەنە کو کارلێکرنا خوە ل سەر ئەدایا زاڕۆکى دکن.
| سەربارى هەمى ڕەخنەيێن ل بيردۆزا پێشڤەچۆنا مەعریفى يا پياجێ هاتنينه گرتن، لێ هەتا نها ژى سەنگا خوە د وارێ سایکۆلۆجیدە هەیە و بەردەوام ڤەکۆلان ل سەر دئێنە کرن. |
هەروەسا پیاجێ ئاماژە ب فاکتەرێن کلتۆرى دایە کو کارلێکرنا خوە ل سەر پێشڤەچۆنا مەعریفى هەیە؛ لێ بەلێ ئەوى کێم گرنگى ب کاریگەریێن جڤاکى و کلتۆرى د ناڤ بیردۆزا خوەدە دایە. هەروەسا ئەوى چاوانییا پێشڤەچۆنا زاڕۆکان ب ڕێکا تێکلییێ و کارلێکرنێن جڤاکى ژى ل بەر چاڤ وەرنەگرتییە.
پیاجێ ڕۆنکرنەکا نەزەلال دایە پێشڤەچۆنا مەعریفى. ڕەخنە لێ هاتییە گرتن کو ئەوى زاراڤێن ڕووت (ئەبستراکت) ب کار ئیناینە و دگەل هندەک ئەرکین ب زەحمەت گرێداینە. ڤەکۆلەر نها وەسا بەرێ خوە ددنە بیردۆزا پیاجێ کو ئەو وەسفەکا هوورە ب هێزەکا ڕۆنکرنێ یا سنۆردار. هەروەسا خالەکا دى کو ل سەر پیاجێ هاتییە هەژمارتن ئەوە کو ئەو تێبینییێن وى تۆمار کرین مینا تێبینییێن کەسۆکى دئێنە هەژمارتن، ئانکو، دا ڤان تێبینییان پتر سەنگا خوە هەبت ئەگەر ڤەکۆلەرەکێ دى دگەل پیاجێ ئەو تۆمار کربان و ئەنجام هەڤبەر کربان، دا زانیبا هەتا چ ڕادە ئەو تێبینى ئێکدو دگرن. ئەڤە و گەلەک ڕەخنەیێن دى ژى لێ هاتینە گرتن؛ لێ د سەر ڤان هەمى ڕەخنەیانڕە، بیردۆزا پێشڤەچۆنا مەعریفى هەتا نها ژى سەنگا خوە د وارێ سایکۆلۆجیدە هەیە و بەردەوام ڤەکۆلان ل سەر دئێنە کرن.
ل خوارێ ژى ئەم دێ هەول بدن کو ب خشتەیەکێ هەر چار قۆناغان بدن ناس کرن:
| قۆناغ | ژیێ زاڕۆکى | تایبەتمەندى و گوهۆڕینێن پێشڤەچۆنێ |
Sensorimotor | بوون ــ 2 سالى | – ب ڕێکا لڤین و هەستان جیهانێ ناس دکت. – ب ڕێکا مێتنێ، گرتنێ، بەرێخوەدانێ و بهیستنێ ب سەر جیهانێ هلدبت. – فێر دبت کو تشت بەردەوامن د هەبوونێدە خوە ئەگەر ل بەرچاڤان ژى نەئێنە دیتن (بەردەوامبوونا تشتان). – تێ دئیننەدەر کو ئەو هندەک چێکرییێن جودانە ژ ژ مرۆڤان و تشتێن کو ل دەوروبەرێن وان هەنە. – تێ دئیننەدەر کو کارڤەدانێن وان دشێن ببنە ئەگەر کو ڕوودان ل دەوروبەرێن وان پەیدا ببن. |
Preoperational | 2 ــ 7 سالى | – زاڕۆک دەست پێ دکن ب ڕەنگەکێ هێمایى هزر بکن و فێر ببن کو پەیڤ و وێنەیان بۆ نوونەراتییا تشتان ب کار بینن. – بەر ب ئەزئەزییێ دچن و بەرخوەدانێ دکن کو ب نەڕینا کەسێن دى تشتان ببینن. – باشتر لێ دئێن دگەل زمانى و هزرکرنێ، بەلێ هێشتا مەیلا وان بۆ هزرکرنێ گرێدایى دەستەواژەیێن گەلەک سنۆردارن. |
Concrete Operational | 7 ــ 11 سالى | – د ڕوودانێن بەرچاڤدە دەست ب هزرکرنا لۆجیکى دکن. – د تێگەهێ پاراستنێ (Conservation) دگەهن، ئانکۆ ئاڤا د پەرداغەکێ کورت و فرەهدە؛ دگەل وێ ئاڤێ ئێکسانە یا کو د پەرداغێ درێژ و زراڤدە، ئەڤە وەکو نموونە. – هزرکرن پتر لۆجیکى و ڕێکخستیتر لێ دئێت، بەلێ هێشتا گەلەک کۆنکریتییە. – زاڕۆک کێمتر پشتبەستنێ ل سەر پێگەهشتنێ (إدراك) بکت و زێدەتر پشتبەستنێ ل سەر لۆجیکى دکت. |
Formal Operational | 11 سالى و دسەرڕە | – ب ئاوایەکێ ئەپستڕاکت هزر دکت، و هزرا خوە د کێشەیێن گریمانیدە دکن. – د مژارێن ڕەوشتى و فەلسەفى و سیاسیدە دەست ب هزرکرنێ دکت، – هلهزرین (Induction) و داهزرینا (deduction) لۆجیکى ب کار دئینت، دا ژ پێزانینێن دەستنیشانکرى بەر ب بنەمایەکێ گشتى بچت. |
ژێدەرێن مفا ژێ هاتییە وەرگرتن:
– Piaget, J. (2000). Piaget’s theory of cognitive development. Childhood cognitive development: The essential readings, 2(7), 33-47.
– Sanghvi, P. (2020). Piaget’s theory of cognitive development: a review. Indian Journal of Mental Health, 7(2), 90-96
