دیرۆک و تیۆریا رێبازا ریالیزما سۆسیالیست

ئومێد سەگڤان

ریالیزما سۆسیالسیست چقەکە ژ ریالیزمێ، پشتى سەرکەفتنا شۆڕه‌شا ئوکتۆبەرێ 1917 ل ئێکەتیا سۆڤيه‌تێ، ئەڤێ رێبازێ ژى ئاگرێ چراخا خوە یا ئەدەبى هل کر و ل سەر دەستێن رەخنەگر و نڤسیەرێن ئێکەتیا سۆڤيه‌ت هات دامەزراندن (قاسم نێروەیى، 2017 ل.٦٨). “ئەدەبیاتا سۆڤيه‌تێ د چارچۆڤەیا تیۆریا ريالیزما سۆسیالیست دە شاخەکە ژ رەخنەیا مارکسیست و شرۆڤەیەکە نوو یا رەخنەیا سۆسیۆلۆژیکە کو کەسایەتیێن مینا Giambattista Vico (1668-1744)، stael Madame de (1766-1817) و Hipplyte Taine)  (1828-1893) بنگەها وێ داتینە، لەورا جارا پێشى ئەڤ کەساتيه‌ ب ئاوایەکى سیستەماتیک بەرهەمێن ئەدەبى ب مەرجێن سۆسیۆلۆژیک ڤە گرێ ددن و تێکلیا نڤیسکار، دەقێن ئەدەبى و خوەندەڤانان د ناڤ تۆڕا پەیوەندیێن جڤاکى دە بەرچاڤ دکن.” (Ergun,2017,r.664)

پەیوەندیا ئەدەبیاتێ ب جڤاکى ڤە، نە ژ دیرۆکا سەرهلدانا رێبازا ریالیزما سۆسیالیست دەست پێ دکت، بەلکو بەرى هینگێ ڕۆماننڤیس و چیڕۆکنڤیسێن رۆس ئەدەبیاتا خوە کربوون خودیک بۆ جڤاکێ خوە.

مەرەم ژ ئەڤێ بۆچوونێ ئەوە کو بەرى ریالیزما سۆسیالیست بهێت دامەزراندن و مانفێستۆیا خوە دیار بکت، وان رەخنەگر و نڤیسەرێن ژۆرین بنگەهەک سۆسیۆلۆژیک بۆ شرۆڤەکرن و ئانالیزکرنا دەقێن ئەدەبى نژاندبوو، و رێبازا سۆسیالیست ژ بلى هزر و فکرێن فەلسەفەیا مارکسیزمێ، مفا ژ رەوانگە و تیۆريێن وان وەرگرتینە. پەیوەندیا ئەدەبیاتێ ب جڤاکى ڤە، نە ژ دیرۆکا سەرهلدانا رێبازا ریالیزما سۆسیالیست دەست پێ دکت، بەلکو بەرى هینگێ ڕۆماننڤیس و چیڕۆکنڤیسێن رۆس ئەدەبیاتا خوە کربوون خودیک بۆ جڤاکێ خوە، (تۆلستۆ) میناکەک مەزنە بۆ ئەڤێ مژارێ ب رەنگەک بێ پایان جڤاکێ رۆسى وێنەکریە و گەهشتیە وى رادەیى ب ناڤێ (وژدانا ڕۆسیا) هاتیە ناڤکرن. ژ بەرى وى چيڕۆكنڤێس و ڕۆماننڤیسێ رۆس (نیکۆلاى ڤاسیلیۆڤیچ گۆگۆل) خوە ل کێشەیێن سۆسیۆلۆژى یێن رۆسى کریە خودان و د بەرهەمێن وى دا کاراکتەرێن شکەستى، هەژار، مەزلۆم و بێگونەهـ ب رەنگەک بەرفرەهـ هاتینە وێنەکرن، ب تایبەتى کورتە ڕۆمانا وى ئەوا ب ناڤێ (پالتۆ) رەنگڤەدانەک مەزن ل سەر نڤیسەرێن رۆس کربوو، کو گەهشتبوو ئەوى ئاستى (فیۆدۆر دوستویڤسکى) ب گۆگۆلێ نوو ب ناڤ دکرن، رەخنەگرێ رۆس (بلینسکى) سەبارەت وى و رۆمانا وى ئەوا ب ناڤێ (هەژاران) دبێژت: “کا چەوان لیرمانتۆف ل ژێر کاريگەریا پۆشکینى دا بوو، ئەڤە ژى ل ژێر کاريگەریا گۆگۆلى دا یە.” (نەفیسى، 2010، ل. 351). 

کەتواربینیا گۆگۆلى کارتێکرن ل سەر ئەدەبیاتا رۆسى ب گشتى کربوو، کو بەرى وى کەسێ وەکى وى ب هووربینى دەربڕین ژ فەرمانبەرێن کێمدەرامەت، رێگر، گەندەل و موفەتشێن سه‌ختەچى نەکربوو.

   ڤێ کەتواربینیا گۆگۆلى کارتێکرن ل سەر ئەدەبیاتا رۆسى ب گشتى کربوو، کو ژ بەرى وى کەسێ وەکى وى ب هووربینى دەربڕین ژ فەرمانبەرێن کێمدەرامەت، رێگر، گەندەل و موفەتشێن سه‌ختەچى نەکربوو، ب تایبەتى د شانۆگەریا (جەنابێ موفەتشى) دا ئەڤ دیمەن گەلەک پێشچاڤە، ئەڤ شانۆگەریە هێژ دهێت نمایشکرن و سەرنجا خەلکێ رۆسیا دکێشت و ب باشترین شێوە ژیانا کارگێڕى بەرى سەد سالان ل بیردئینت. (نەفیسى، 2010، ل. 256).

    ئەڤا کو مە ل ژۆر بەحس کری، زەمینەیەکا باش بۆ ریالیزما سۆسیالیست رەخساند کو شەنگستێن خوە ب باشى ئاڤا بکت، هەرچەندە ئەڤ رێباز گرێدایى پڕەنسیپ و بنەمایێن مارکسیزمێ نە، لێ بەلێ ب وەرارا رێبازا ریالیزمێ پێشکەفتیە و هاتیە هەبوونێ. ئەڤ رێباز وەک تیۆرى بنگەهێ وێ د ناڤبەرا سالێن (1917–1923) ژ لایێ پێشەنگ و تيۆريستێن شۆڕەشا جۆتمەهێ هاتیە ئاڤاکرن، کو دخواستن ئەدەبیاتا پڕۆلیتاریا جهێ ئەدەبیاتا بۆرجوازان بگرت.(Çoban,2017,r.2)

ل گۆڕ دیتنا وان، دڤێت نڤیسکار ژ بۆ خزمەتا پارتا خوە بەرهەمێن ئەدەبى بنڤیسن و خزمەتا پارتا خوە بکن. (لینین) د گۆتنا خوە دا دبێژت: “مافێ هەر هونەرمەندەکێ هەیە ب ئاوایەک سەربەخوە بەرهەمان بئافرینە.” (Çoban, 2017, r.30). پاشى ل سەر زێدە دکت و دبێژت: “بلا بقەهرن ئەوێن بێتەرەف، بلا بقەهرن مرۆڤێن سەردەست یێن ئەدەبیاتێ، دڤێ ئەدەبیات ببە ڤیدە و چەرخەکە بچووک ژ بۆ مەکانیزما ل بەر دەستێ کارکەرێن هشمەند.” (Çoban, 2017, r.30)  بۆچوونا لینینى باندۆره‌ک مەزن ل سەر نڤیسەرێن ئەڤێ رێبازێ کر. ئەڤ رێباز ژ رەخێ تیۆرى ڤە ل سەر دەستێن ئەڤان نڤیسەران هات ئافراندن و ئەو نڤیسەر ژى پێک دهێن ژ (پلیخانۆڤ 1856–1918)، (جیدانۆڤ 1896–1948)، (لوناچرۆسکى 1875–1933) و (گۆرکى 1868–1936) (Ergun, 2017, r.647).

ل گۆڕ دیتنا پليخانۆڤ، دڤێت روخسارێ ئه‌ده‌بى دگه‌ل ناڤه‌ڕۆكێ بگونجت.. گاڤا روخسار کەت پێشاهيا ناڤه‌ڕۆكێ، هینگێ ئەدەبیات پاش ڤە دچت و هونەرەک بێ سوود بەرهەم دئینت.

     پلیخانۆڤ وەک پێشەنگێ ڤێ رێبازێ ل بەراهیێ تیۆریەک ئەدەبى دئافرینت ب ناڤێ (ئیستاتیکا مارکسیست)، ئەڤێ تیۆريێ ل سەر بنگەهێ دیرۆکیا خاوەنداریەتیێ، چین و رەنگێن ئایدۆلۆژیان ئاڤا دکت. ب دیتنا وى، هونەر ئامرازەک زانینێ یە و گرێدانەکا کۆمەڵایەتى و چەکێ چینەکێ یە. ئەڤ تیۆرى  نە بەس ل سەر هزرا گەنج و دیارکرنا راستیان رادوەستت، بەلکو بەحسێ شێوە و ناڤەڕۆکا ئەدەبى ژى دکت و ب دیتنا ناڤهاتى، دڤێت روخسارێ ئەدەبى د گەل ناڤه‌ڕۆكێ بگونجت. مەرم ژ ئەڤێ گۆتنێ ئەوە هەموو دەمان هونەرمەند یان نڤیسکار ژ جڤاکى نەهێن ڤەقەتاندن و هەماهەنگیەک د ناڤبەرا ئەوان دا هەبت. وەکى دیار ئەدەبیاتا کلاسیک ئەڤێ بڕیارێ رەد دکت، ئەو روخسارێ ژ ناڤه‌ڕۆكێ گرنگتر دبینت، هەلبەت ئەڤ چەندە ل نک پلیخانۆڤی نە وەسایە، ل گۆڕ دیتنا وى، گاڤا روخسار کەت پێشاهيا ناڤه‌ڕۆكێ، هینگێ ئەدەبیات پاش ڤە دچت و هونەرەک بێ سوود بەرهەم دئینت (Ergun, 2017, r.647).

ب دیتنا لوناچارسكى، دڤێت بەرهەمێ ئەدەبى ژ لایێ روخسار و ناڤه‌ڕۆكێ ڤە هەماهەنگ بت و نابت روخسار ژ ناڤه‌ڕۆكێ بهێت جداکرن، چونكى روخسار نە رەگەزەک سەربەخوەیە، بەلکو هەموو دەمان ب ناڤه‌ڕۆكێ ڤە پەیوەندیدارە.

 ل سالا(1934)  نڤیسکارێن ئێکەتیا سۆڤیەت بۆ جارا ئێکێ هەول ددن رێبازا ریالیزما سۆسیالیست تیۆریزە بکن کو ژ وان ژى لوناچارسکى یە، وەک نوونەرێ دیارێ ئەڤێ رێبازێ دهێت ناسکرن. ئەو ژى وەک دیار بەرهەمێن ئەدەبى ل ژێر سیبەرا رەخنەیا مارکسيزمێ شرۆڤە و ئانالیز دکت، ب دیتنا وى ژى دڤێت بەرهەمێ ئەدەبى ژ لایێ روخسار و ناڤه‌ڕۆكێ ڤە هەماهەنگ بت و نابت روخسار ژ ناڤه‌ڕۆكێ بهێت جداکرن. ل دەف وى روخسار نە رەگەزەک سەربەخوەیە، بەلکو هەموو دەمان ب ناڤه‌ڕۆكێ ڤە پەیوەندیدارە. لوناچارسکى مارکسیزمێ وەک بەرنامەیەک دامەزراندنێ دبینت، ئەو حەز دکت ئەدەبیاتێ ژى بکت د خزمەتا بجهئینانا ئەڤێ سازیێ ده‌، لەورا ئەو بانگەشا هندێ دکت، کو “ئەدەبیات دڤێ دەڤ ژ نیشاندنا خەتێن گشتى یێن ژیانێ و کاراکتەرێن بێبڕيار بەردە و ب هلگرتنا رۆلەک سیاسى، رەوشتى و جڤاکى کار ل سەر پیڤاژۆیا دامەزراندنێ بکە.” (Ergun, 2017, r.648). 

پشتى لوناچارسکى، جيدانۆف ئێك ژ پێشەنگێن دیار یێن ئەڤێ رێبازێ يه‌، د هەمان کونگرەیێ نڤیسکارێن ئێکەتیا سۆڤيه‌ت دا نێڕینێن خوە ل سەر ئەدەبیاتا سۆسیالیست دئینت زمان، ئەو بانگەشا ئەدەبیاتەک گەشبین و ب شەوق و قەهره‌مانى دکت. هەروەسا ئەو پرۆپاگه‌ندا هندێ دکت، کو دڤێت ئێدى نڤیسکارێن ڤێ رێبازێ قەهرەمان و لەهەنگێن خوە یێن سەرەکى ژ کارکەرێن ژن و مێر، کۆلخۆزڤانێن ژن ومێر، ئەندامێن پارتیێ، رێڤەبەر، ئەندازیار و کۆمۆنیستێن گەنج هەلبژێرن و د بەرهەمێن خوە دا تەوزیف بکن. جیدانۆف د ئەڤان بۆچوونێن خوە دا بانگەوازا رۆمانسیزما شۆڕەشگێڕى دکت و ئەو رۆمانسیزما کەڤن ئەوا کو ب ئاشۆپ و قەهرەمانێن ئەفسۆنى هاتى ئاڤاکرن رەد دکت، ئەو دیسا داخوازا جڤاکەک وەکهەڤ و بێ چین و بێ چەوساندنا کەدکار و بندەستان ب ئەرکێ هەبوونا رۆمانسیزما شۆڕه‌شگێرى دبینت. Ergun, 2017, r.649)). 

نڤیسکارێ ژ هەموویان خودان رۆلتر د ئەڤێ رێبازێ دا مەکسیم گۆرکى یە، ئەو ژى د هەمان کۆنگرەی دا دیتن و بۆچوونێن خوە ب رەنگەک ئاشکرا دئینت زمان و ئەو ل سەر ریالیزما سۆسیالیست ئەڤان گۆتنان دبێژت:

1-  ریالیزما سۆسیالیست ب تایبەتمەندیا خوە یا پراگماتیکى ڤە ژ ریالیزما رەخنى ڤەدقەتت.

2- د ئەڤێ ئەدەبیاتێ دا بنگەهێ گرنگ یێ مرۆڤان کۆلەکتیڤزمە. کەسایەتیا سۆسیالیستى ب تنێ دشێت ب رێکا خەباتا کولەکتیڤى خوە پێشڤە ببت.

3- د ڤێ ئەدبیاتێ دا دیتن گەشبینیە و ژیان چالاکى و ئافراندنە.

4-  بەرپرسیارەتیا ڤێ ئەدەبیاتێ پەروەردەکرنە و ئارمانجا ڤێ ئەدەبیاتێ پێشڤەبرنا کەسایەتیا سۆسیالیزمی یە. (Gurtuk,2016, r.186, 187).

ئەڤ کۆنگرەیا مە ل ژۆر بەحس کری ب گرنگترین لدارخستنا رێبازا ریالیزما سۆسیالیزمێ دهێت هژمارتن، هەلبەت ئەڤ ئەدەبیات ل ژێر سها پارتیێ دهات پیشکێش کرن و نڤیساندن. ئەڤێ چەندێ کاريگەرى ل سەر وەلاتێن بندەست ژى کرن و ئێدى وان ژى ئەدەبیاتا خوە کرن چەکێ ئازادیێ و ل دژى کولەدارى و شۆفینیزمێ سەکنین.

ژێدەر:

1- Çoban, Betül (2017), Şopên Realîzma Sosyalîst di Romanên Kurdî yên Sovyeta berê de (1935- 1991), nameya masterê Zanîngeha Mardîn Artuklu, Enîstîtuya Zimanên Zîndî Turkiya Beşê Ziman Û Çanda Kurdî.

2- Ergün, Zülküf  (2017), Ducemseriya Realîzma Sosyalîst di Romanên Erebê Şemo Û Heciyê Cindî de, Kasım, cilt:9, 644-661 .

3- Gürtürk, Eyyüp (2016), Bandora Rêbaza Realîzma Civakparêz di Romana Şivanê Kurmanca de, Bingöl Üniversitesi Yaşayan  Diller Enstitüsü, hejmar:3,183-196.

5- نێروەیى، شڤان قاسم (2018)،رێباز و مژارێن ئەدەبى، دهۆک  پەرتووکخانا خانى.

6- نەفیسى، سەعید (2010)، مێژووى ئەدەبیاتى روسى، (و. حەمە کەریم عارف)، سلێمانى: بەرێوەبەرایەتیى گشتیى ڕۆژنامەنووسى و چاپ و بڵاوکردنەوە بەرێوەبەرایەتى خانەى وەرگیڕان.