نه‌وزاد هرۆرى: نڤیسینا كوردییێ ب دو ئەلفبێیێن جودا ڤەقەتیانەك د ناڤ كوردان دا پەیدا كریە
چاڤپێكه‌فتن: كه‌نعان بلێج
نه‌وزاد هرۆرى ئێكه ژ نڤيسكارێن ناڤدارێن كورد، گۆتار و نڤیس و ھەڤپەیڤینێن وى ل سەر پرسێن زمانی نە و پێداچۆن بۆ هژماره‌كا فه‌رهه‌نگان كريه. ئه‌ندامێ كۆما كورمانجييا ئه‌نستيتويا كوردى يا پاريسێ يه و پشكدارى د كۆمخه‌باتا كورمانجى يا وه‌قفا مه‌زۆپۆتاميايێ يا دياربه‌كرێ دا كريه، وه‌ك پسپۆرێ زمانێ كوردى كار بۆ ناڤه‌ندا نرخاندنا زمانى يا كۆچێ يا سويسرايێ كريه، تێكستێن گشتى ژ زمانێ سۆيدى وه‌ردگێڕيته زمانێ كوردى، رێڤه‌به‌رێ كتێبخانه‌يا كوردى يا ستۆكهۆلمێ يه و ل پشكا كوردی یا ڕادیۆیا سوێدێ كار كريه، كتێبا (ڕێبەرا ڕێنڤیسا كوردیێ – زاراڤایێ كورمانجی) هه‌يه و نوكە ژى ل سەر ڕێبەرەكا ڕێنڤیسێ یا بەرفرەھ كار دكه‌ت،بۆ ئاگه‌هداربوونێ ژ كارێن وى، (بادينان) ئه‌ڤ چاڤپێكه‌فتنه ل گه‌ل كر.
– زمانێ كوردی د ناڤ زمانێن جیهانێ دا چاوا دبینی؟
مرۆڤ دشێت ژ چەند ئالییان ڤە بەرسڤا ڤێ پرسیارێ بدت. بەرسڤا من بۆ ڤێ پرسیارێ دێ ل سەر وی بنگەھی بت كو كوردی ناڤێ وی زمانی یە یێ كو ژ چەند دیالەكتان پێك دھێت یێن كو قەسەكەرێن وان وان دیالەكتان وەك زمانێ كوردی حسێب دكن. ئانكو، زمانێ كوردی ژ دیالەكتێن كرمانجی، سۆرانی، زازاكی، گۆرانی/ھەورامی و ھتد پێك دھێت.
ژ ئالییێ ھەژمارا كەسان ڤە یێن كو زمانێ وان كوردی یە، زمانێ كوردی د ناڤ 6000 ھەتا 7000 زمانێن كو ل جیھانێ ھەنە یێ چلێ یە.
| ژ بلی عیراق و سۆڤیەتێ، توركیایێ ژ سالا 1925ێ ڤە سیاسەتا زمانكوژییێ د ھەقێ زمانێ كوردی دا ب كار ئینا، ئیرانێ ژ سالا 1925ێ ھەتا 1941ێ و سووریایێ ژ نیڤا سالێن 1960ان ڕێ نەددا زمانێ كوردی. |
ژ ئالییێ وارێ زمانێ كوردی ڤە، چەند گەل و ملەت د درێژییا دیرۆكێ دا ل سەر ڤێ ئاخێ یا كو نھا كوردستانە ژیانە. زمانێن پڕانییا وان مرنە. ھەرچەندە ئەم ب ئەسەھی نزانین كا زمانێ كوردی چاوا ل ڤێ ھەرێما مەزۆپۆتامیایێ، یا كو جھوار و گۆڕستانا زمانێن نڤیسكی یێن بھێز بوو، خوە ڕاگرتیە و ژ ناڤ نەچۆیە، لێ یا كفش و دیار ئەوە كو مە كوردان پاراستنا زمانی و مەزنكرنا زاڕۆكان ب ڤی زمانی ھەردەم وەك ڕەفتارەكا پیرۆز حسێب كریە.
ژ ئالییێ مافێن زمانی ڤە، بەلكی زمانێ كوردی ژ ھەر زمانەكێ دی یێ جیھانێ بەختڕەشترە. پشتی پارچەكرنا كورستانێ، گەفێن ل سەر زمانێ كوردی ژ ئالییێ داگیركەران ڤە دەست پێ كر. ژ بلی عیراق و سۆڤیەتێ، توركیایێ، بۆ نموونە، ژ سالا 1925ێ ڤە سیاسەتا زمانكوژییێ د ھەقێ زمانێ كوردی دا ب كار ئینا. ئیرانێ ژ سالا 1925ێ ھەتا 1941ێ و سووریایێ ژ نیڤا سالێن 1960ان ڕێ نەددا زمانێ كوردی. د سەر وان قەدەخە و ئاستەنگكرنان ڕا، زمانێ كوردی ھێژ مایە و نەمریە. لێ بەلێ ڕەوشا كوردییا ھەورامی و كوردییا زازاكی ھند خرابە كو یونەسكۆ (UNESCO) وان ھەردویان ژ وان زمانان دھەژمێرت یێن كو بەر ب نەمانێ ڤە دچن.
ژ ئالییێ سیاسەتا زمانی ڤە، نموونەیا ھەرێما كوردستانێ ل جیھانێ ژ ئاوارتەیانە. ل ڤێ ھەرێمێ دیالەكتا كرمانجی و دیالەكتا سۆرانی وەك دو ستانداردان و ھەردو وەك زمانێن ئیدارەیێ، پەروەردەیێ و مەدیایێ ھاتنە قەبوول كرن. بەلكی تنێ ستانداردێن (بۆكمۆل bokmål) و (نینورسك nynorsk) یێن نەرویجێ شبەت ڤێ نموونەیا كوردستانێ بن.
ژ ئالییێ نڤیسینێ ڤە، دیسا نموونەیێن كوردییێ ل جیھانێ كێمن. كوردی ب سێ ئەلفبێیان دھێت نڤیسین: عەرەبی، لاتینی و كریلی. كازاخی یا كو ب ئەلفبێیێن عەرەبی، لاتینی و كریلی دھێت نڤیسین د ڤی واری دا دشبت كوردییێ.
ژ ئالییێ تەركیبا زمانی ڤە، كوردی زمانەكێ SOV یە. ئانكو، ڕێزكرنا پارچەیێن ڕستەیێ (بكەر Subject – بەركار Object – كار Verb) ە. د ناڤ زمانێن جیھانێ دا، تەركیبا ھەنێ یا ھەرە بەلاڤە. 45% ژ زمانان خودانێن وێ تەركیبێ نە. لێ، دیاردەیەك د زمانێ كوردی دا، ب تایبەتی د كرمانجی، زازاكی و گۆرانییێ دا، ھەیە كو ب تنێ د 25% ژ زمانێن جیھانێ دا ھەیە. ئەو ژی دیاردەیا ئەرگاتیڤییێ یە. ئەرگاتیڤییا كوردییێ ئەوە كو بەركارێ كارێ تێپەڕ یێ ڕستەیا دەمێ بۆری و بكەرێ كارێ تێنەپەڕ وەك ئێك دھێن نیشان كرن. بۆ نموونە: (من ئازاد دیت) و (ئازاد ھات).
– ئەرێ كوردی زمانەكێ زەنگینە د وارێ پەیڤان دا؟ ئەو ژی ل رێزا پیشیێ یا زمانێن زەنگین یێن جیهانێ یە؟
| حالێ حازر، مە چو فەرھەنگێن كوردی نینن كو پەیڤێن ھەمی دیالەكتێن زمانێ كوردی تێ دا ھاتبن كۆم كرن. فەرھەنگێن ھەیی، ب پڕانی نوونەرییا دیالەكتەكا دیاركری دكن، ئەگەر بكن. |
ژ بلی فەرھەنگان، مە چو ژێدەرێن دی نینن كو ئەم پێ بزانین كا ھەژمارا پەیڤان د زمانی دا چەندە. حالێ حازر، مە چو فەرھەنگێن كوردی نینن كو پەیڤێن ھەمی دیالەكتێن زمانێ كوردی تێ دا ھاتبن كۆم كرن. فەرھەنگێن ھەیی، ب پڕانی نوونەرییا دیالەكتەكا دیاركری دكن، ئەگەر بكن. بۆ نموونە، د فەرھەنگا كوردی- تركی یا زانا فارقینی دا 175 ھزار سەرەپەیڤێن كوردی، ئانكو پەیڤێن كو مادەیا سەرەكی یا فەرھەنگێ نە – (ب ئنگلیزی entry word) – ھەنە. د ڤێ فەرھەنگێ دا، بەھرا بێتر یا پەیڤان كرمانجی نە، لێ بەلێ پەیڤ ژ دیالەكتێن دی ژی تێ دا ھەنە و ھەروەھا ئاوایێن جودا یێن ھەمان پەیڤێ ژی تێ دا ھەنە. لەوا، مرۆڤ پشتڕاست نزانت كا چەند پەیڤێن خوەڕووكرمانجی تێ دا ھەنە. ھەمبەر وێ فەرھەنگێ، فەرھەنگا كرمانجی- ئینگلیزی یا مایكل چایەتی (Michael Chyet) ھەیە كو ھەژمارا سەرەپەیڤێن وێ تەقریبەن ھەشت ھزارە. ھەلبەت ئەڤ فەرھەنگە ژی نوونەرییا گەنجینەیا پەیڤێن كرمانجی ناكت ژ بەر كو ھەژمارا پەیڤێن وێ چارێكا ھەژمارا پەیڤێن فەرھەنگا (ئامەد)ێ یە. فەرھەنگا (ئامەد) یا ئیسماعیل تاھا شاھینی فەرھەنگەكا مەیدانی یە. ھەژمارا سەرەپەیڤێن وێ 32 ھزارە. پەیڤێن وێ ئەون یێن كو كرمانجێن عیراقێ ب كار دئینن. ئەڤ فەرھەنگە ژ ھەمی فەرھەنگێن دی یێن كوردی ڕاستگۆترە، بەس ئەو ژی ھەمی پەیڤێن دیالەكتا كرمانجی ھەمبێز ناكت. فەرھەنگا زانینگەھا كوردستان، فەرھەنگی زانستگای كوردستان، ژ چار بەرگان پێك دھێت. 92 ھزار سەرەپەیڤ د وێ فەرھەنگێ دا ھەنە. پڕانییا پەیڤێن وێ سۆرانی نە، لێ پەیڤ ژ دیالەكتێن دی ژی تێ دا ھەنە. د فەرھەنگا كرمانجكی (زازاكی)-تركی یا گرووبا خەباتێ یا ڤاتەیێ دا 36 ھزار سەرەپەیڤ ھەنە. بەلكی پێتر ژ دوسێكا وان پەیڤان شكلێن جودا یێن ھەمان پەیڤێ نە.
د دەستپێكا ڤێ سالێ دا، خەبەرەك بەلاڤ بوو كو زمانێ كوردی د فەرھەنگا ئینتەرنەتی (ویكیفەرھەنگ Wictionary) دا ژ ئالییێ ھەژمارا پەیڤان ڤە زمانێ ھەشتێ یە. پەیڤێن وی د وێ فەرھەنگێ دا سەكۆ ژ 900 ھزاران زێدەترن و وەسا ئەو ژ زمانێن عەرەبی و فارسی و توركی زەنگینترە. مبالەغەیەكا ئێكجار مەزن د وێ گۆتنێ دا ھەیە ژ بەر كو نە تنێ سەرەپەیڤ، لێ دیارە كو ھەمی پەیڤێن كو د تێكستێن وێ ویكیفەرھەنگێ دا ھەنە ھاتنە حسێب كرن. پاشی كێمبوونا پەیڤێن زمانێن دی د ویكیفەرھەنگان دا نە دەلیلە كو ئەو زمان فەقیرترن، لێ بەلێ نیشانە كو خودانێن وان زمانان د وان ویكیفەرھەنگان دا نە وەك كوردان چالاكن كو پەیڤێن زمانێن خوە تێ دا تۆمار بكن. ڤێجا، ب ڤی دەستوداری، زەحمەتە مرۆڤ بزانت كا ھەما ب تەقریبی ژی چەند پەیڤ د زمانێ كوردی دا ھەنە. و ئەگەر مرۆڤ وێ ھەژمارێ نەزانت، زەحمەتە مرۆڤ بشێت ھەمبەركرنێ بكت. د نوسخایا بەرفره‌هـ یا فەرھەنگا وێبستەر Webster یا زمانێ ئنگلیزی دا، 470 ھزار پەیڤ ھەنە. د نوسخەیا نووتر یا فەرھەنگا ئاكەدیمییا سوێدی دا، نێزیكی 120 ھزار پەیڤ یێن كو نوكە د زمانێ سوێدی دا دھێن ب كار ئینان ھەنە. ئەڤ ھەردو زمانە د وارێن جودا یێن ژیان و زانستان دا دھێن ب كار ئینان. ڤێجا تو تەخمین بكە كا فەرھەنگا كوردی چەند دەولەمەندە.
ل ئالییەكێ دی، مرۆڤ دشێت زەنگینییا زمانێ كوردی د وارێ جوونێن واتەسازییی sematic fields دا ببینت. بۆ نموونە، د وارێ ڕەنگان دا، كوردییێ ناڤ بۆ زێدەتر ژ 12 ڕەنگان ھەنە. گەلەك زمان ھەنە كو تێ دا ناڤ بۆ وان ھەمی ڕەنگان نینن. [بەرێ خوە بدە ڤێ مالپەڕێ https://www.omniglot.com/language/colours/multilingual.htm]
بەلكی ب ڕێیا ھەمبەركرنا جوونێن واتەسازییی یێن ھۆسا، وەك ناڤێن ئەندامێن مالباتێ، ناڤێن ھەژماران، ناڤێن ئەندامێن لەشی، ناڤێن گرێدایی ئاڤ و ھەوا و سەقایێ و ھتد.، مرۆڤ چێتر بزانت كا كوردی چەند زەنگینە.
– بۆچی هەتا نها مە رێنڤیسەكا ب تەمامی ئێكگرتی نینە، ژ بلی هندێ ژی دەڤۆكا هەر نڤیسەرەكی ب نڤیسینا وی ڤە دیار و بەرچاڤە وەسا دیارە هەر ئێكى دڤێت دەڤۆكا خۆ ل سەر یێن دی بسەپینیت؟
| نەبوونا مەرجەعەكێ ڕێنڤیسێ یێ كو تفاقەك ل سەر ھەیە، بوویە سەبەب كو ھەر نڤیسكارەك ل دووڤ زانین و شەھرەزایی و تەخمینا خوه تێكستێ خوە بنڤیست. |
بەرسڤا من بۆ ڤێ پرسیارێ دێ ل سەر نڤیسینا كوردییا كرمانجی یا باشوورێ كوردستانێ بت. ھەتا نوكە تفاقەك ل سەر ڕێنڤیسەكا ستاندارد نینە و شێوەیێن نڤیسینێ ژ نڤیسكارەكی بۆ نڤیسكارەكێ دی دھێت گوھۆڕین و ھندەك جاران د تێكستێ ھەمان نڤیسكاری دا پەیڤەك ب شێوەیێن جودا ھاتیە نڤسین. ب قەناعەتا من مەسەلە نە ئەوە كو نڤیسكاری دڤێت دەڤۆكا خوە ل سەر خوەندەڤانێن خوە بسەپینت، لێ ئیشكال ئەوە كو ژێدەرەكێ ڕێنڤیسێ، ئان ژی مەرجەعەك، یێ كو ھەر كەس خوە بسپێرتێ و ل دووڤ بچت نینە. نە مە تێكستەكێ پیرۆز ھەیە كو ئەم ڕێنڤیسا وی بۆ خوە بكین بنگەھ و نە ژی مە ڕێنڤیسا كلاسیكێن خوە بۆ خوە كریە مەستەرە. نەبوونا مەرجەعەكێ ڕێنڤیسێ یێ كو تفاقەك ل سەر ھەیە بوویە سەبەب كو ھەر نڤیسكارەك ل دووڤ زانین و شەھرەزایی و تەخمینا خوه تێكستێ خوە بنڤیست.
– ژ بلی خەلكێ ئاسایی، هەتا شارەزا و نڤیسەرێن ل سەر زمان و رێزمان و رێنڤیسا كوردی ژی دنڤیسن، وەكێ ئێك ب ئێك رێنڤیس نانڤیسن، ئەرێ ما نابیت بەری هەميیان ئەو ل سەر وان مەسەلەیان ئێك بگرن؟
ب باوەرییا من، سەبەبێ سەرەكی یێ ژێكجوداھییێ د ڕێنڤسیا پسپۆرێن زمانێ كوردی دا ئەوە كو پیڤانێن وان بۆ نڤیسینا كوردییێ ژێك جودا یە. ھەنە یێن كو نڤیسینا سۆرانییێ بۆ خوە دكن بنگەھ و ل دووڤ وێ دچن. ھەنە یێن كو ڕێزمانێ بۆ ڕێنڤیسێ دكن بنگەھ. ھەنە یێن كو نڤیسینا خوە گەلەك نێزیكی زمانێ ئاخفتنێ دكن. ھەنە یێن كو ڕێنڤیسا كرمانجی یا ب تیپێن لاتینی دكن بنگەھ. د ڤێ گێلەشۆكێ دا، فەرە یێن كو ب مژارێن ڕێنڤیسێ ڤە مژوول دبن تفاقەكێ ل سەر بنگەھێ ڕێنڤیسەكێ بكن.
– زمان و رێنڤیسا خواندنگەهێن باشوورێ كوردستانێ چاوا دبینی؟
بۆ من، زمان و ڕێنڤیسا كتێبێن دەرسێ یێن ب كوردییا كرمانجی یێن خواندگەھێن كوردستانێ گەلەك خرابە. ھەڤالەكی ئەڤ تێكستێ ل ژێرێ د كۆما (زمانخانە)یێ یا ڤایبەرێ دا، یا كو گەنگەشەیێن ڕێنڤیس و ڕێزمان و زمانی تێ دا دھێن كرن، بەلاڤ كربوو. تێكست ژ بەرپەڕێ 40ێ یێ كتێبا (بابەتێن كۆمەڵایەتی) یا پۆلا نەھا بنەڕەتی یە. من ئەو تێكست ب نڤیس و خالبەندییا كو د كتێبێ دا ھەیە ڤەگوھاستیە و پاشی ڕاست كریە.
“ب – میرنشینا بۆتان:
د ناڤەراستا سەدێ سێزدێ زایینی (میر عەبدلعەزیز سلێمان) ی ئەڤ میرنشینە دامەزراند, لبەر ھندێ زۆر جارا د بێژنێ (ئازیزان) ئەڤ میرنشینە ل دەڤەرا (جزیرێ) یا بوتان و دوروبەرا پێكھات كۆ جھێ ھوزا (بۆتی) یان (بوختی) بوو , لبەر ھندێ ژی دبێژنێ میرنشینا بوتان ,ئەڤ ھوزە ژی ھۆزەكا مەزن و دیرینا كوردانە.
د ئەڤێ میرنشینێ دا ژمارەكا زۆر د میرێن ب شیان و لیھاتی میراتی یا كری و شیان میرنشین بپارێزن و سنوورین وێ ژی بەرفرەهـ بكەن و د دەستێ دوژمن و نەیارا دویر بێخن.”
ئەز دێ ڕێنڤیس و خالبەندییا وی تێكستی ل ڤێ ژێرێ ڕاست بكم و بلا خواندەڤان ھەردویان بدت بەرێك و تێ بینت دەر كا زمان و ڕێنڤیسا كتێبێن دەرسێ چاوا یە.
“ب. میرنشینا بۆتان:
د ناڤەڕاستا سەدێ سێزدێ یێ زایینی دا، میر (عەبدلعەزیز سلێمان)ی ئەڤ میرنشینە دامەزراند. ژ بەر ھندێ، زۆر جاران دبێژنێ میرنشینا (ئازیزان). ئەڤ میرنشینە ژ دەڤەرا (جزیرێ) یا بۆتان و دەوروبەران پێك دھات كو جھێ ھۆزا (بۆتی) یان (بوختی) بوو. ژ بەر ھندێ ژی، دبێژنێ میرنشینا بۆتان. ئەڤ ھۆزە ژی ھۆزەكا مەزن و دێرین یا كوردانە.
د ئەڤێ میرنشینێ دا، ژمارەكا زۆر ژ میرێن بشیان و ژێھاتی میراتی یا كری و ئەو میر شیان میرنشینێ بپارێزن و سنوورێن وێ ژی بەرفرەھ بكەن و ژ دەستێ دوژمن و نەیاران دوور بێخن.”
– نڤیسینا كورديیێ ب پیتێن عەرەبی و لاتینی چ كاریگەری ل ئێكگرتنا رێنڤیس و زمانێ كوردی هەیە؟
ئالییێ نەرێنی یێ بەرچاڤ یێ نڤیسینا كوردییێ ب دو ئەلفبێیێن جودا ئەوە كو ڤەقەتیانەك د ناڤ كوردان دا پەیدا كریە. كێمن یێن كو ھەردو ئەلفبێیان دزانن و پێ دخوینن و دنڤیسن. لەوا، پڕانییا كوردان ئاگەھ ژ بەرھەمێن نڤیسكی یێن ئێكودو نینە. د وارێ ڕێنڤیسێ دا، تایبەتمەندییێن وان ھەردو ئەلفبێیان د نڤیسینێ دا دیارن. بۆ نموونە، تیپێن گر و ھوور د ئەلفبێیا لاتینی دا ھەنە و بۆ ژێكجوداكرنا ناڤێن كەسان و جھان ژ ناڤێن گشتی و یێن تشتان دھێن ب كار ئینان. بەس، حەرفێن وەسا د ئەلفبێیا عەرەبی دا نینن. د ئەلفبێیا عەرەبی دا، تیپ بۆ دەنگێن [ئ] و [ح] و [ع] و [غ] ھەنە كو د ئەلفبێیا لاتینی دا نینن و نەبوونا وان ھندەك جاران بۆ تێگەھشتنا تێكستی دبت ئارێشە. ب قەناعەتا من، ئەگەر ڕەحمەتی جەلادەت بەدرخانی كۆڤارا (ھاوار)ێ ب ئەلفبێیا عەرەبی بەردەوام كربا و بۆ ئەلفبێیا لاتینی نەگوھاڕتبا، ژ دو ئالییان ڤە دا خێرەكا مەزن گەھینت مە كوردان. ژ ئالییێ كولتوری ڤە، ھەمی كورد دا ئێك ئەلفبێیێ ب كار ئینن و ژ میراسا نڤیسكی یا كوردی یا بەرێ ڤەنەدقەتیان. و ژ ئالییێ سیاسی ڤە، كوردێن توركیایێ دا شێن ئەلفبێیا خوە یا عەرەبی وەك سەمبۆلەكا نەتەوەیی دژی ڕژێمێن توركیایێ ب كار بینن.
| ب قەناعەتا من، ئەگەر ڕەحمەتی جەلادەت بەدرخانی كۆڤارا (ھاوار)ێ ب ئەلفبێیا عەرەبی بەردەوام كربا و بۆ ئەلفبێیا لاتینی نەگوھاڕتبا، ژ دو ئالییان ڤە دا خێرەكا مەزن گەھینت مە كوردان. |
– تو كیژ پیتان بۆ نڤیسینا كوردی باشتر دبینی، لاتینی یان عەرەبى و بۆچی؟
ئەز ب ھەردو ئەلفبێیا دنڤیسم و ل نك من ھەردو ئەلفبێ وەك ئێك كێرھاتی نە. مە د ھەردو ئەلفبێیێن نھا دا ئارێشەیا نەبوونا تیپان بۆ ھندەك دەنگان ھەیە. بەس ئەو نە ئارێشەیا ئەلفبێیێ یە. بەلكی ئەلفبێیا لاتینی ژ سێ ئالییان ڤە ژ یا عەرەبی د بكارئینانێ دا ڕەحەتتر بت. ژ لایەكی ڤە، ھەر تیپەكا ئەلفبێیا لاتینی دو شكل ھەنە، ھوور و گر، و ئەو شكل وەزیفەیەكا زمانی ئەدا دكن. بۆ نموونە، şivan كارەكە و Şivan ناڤێ كەسەكی یە. تیپا لاتینی، چ ھوور بت یان گر بت، ب تیپا پێشتر و پاشتر ڤە ناھێت نووساندن و وەسا نڤیسین پێ سڤكتر دبت. بەلێ پڕانییا تیپێن عەرەبی وەسانن كو دڤێت ب تیپا پێشتر یان پێشتر و پاشتر ڤە بھێت نووساندن. ئەڤە وە دكت كو دڤێت ھەر تیپەكێ زێدەتر ژ شكلەكی ھەبت. ژ لایەكێ دی ڤە، خزمەتا كو نوكە د وارێ تەكنەلۆژییا زانیارییان (IT) دا بۆ تیپێن لاتینی دھێت كرن بۆ چو ئەلفبێیێن دی ناھێت كرن. بۆ نموونە، چارەیێن تەكنیكی و دیجیتالی یێن كو بۆ وان زمانان یێن كو ئەلفبێیەكا لاتینی ب كار دئینن دھێن دیتن وسا زوو بۆ وان زمانان ناھێن كرن یێن كو ئەلفبێیەكا دی ب كار دئینن. لەوا، ئەلفبێیا كوردی یا ب تیپێن عەرەبی د ڤی واری دا ژ ئەلفبێیا كوردی یا ب تیپێن لاتینی پاشڤەماییترە.
– ئه‌رێ مە كرمانجان (ناخاسمە ژی بادینيیان) پشكداری د دانانا پیتێن كوردی دا هەبوويە یێن ل باشوورێ كوردستانێ دهێنە ب كار ئینان، یان ژی هندەك پیتن نڤیسەرێن سۆران داناینە؟
ئەڤ ئەلفبێیا كوردی یا كو ئەم نوكە ل باشوورێ كوردستانێ ب كار دئینین ھەر ئەو ئەلفبێیە یا كو مامۆستا ئیبراھیم ئەمین باڵداری (1923-1998)، كو خەلكێ سلێمانییێ بوو، ژ سالا 1949ێ ڤە پێ مژوول بووبوو و د سالێن پاشتر دا باشتر كربوو.
| ئەلفبێیا كوردی یا كو ئەم نوكە ل باشوورێ كوردستانێ ب كار دئینین و ئاوایێ فێرکرنا وێ هه‌ر ژ ده‌ستپێکێ بۆ زاڕۆکێن سۆرانیزان هاتیه به‌رهه‌ڤ کرن. |
ئه‌ڤ ئەلفبێیە و ئاوایێ فێرکرنا وێ هه‌ر ژ ده‌ستپێکێ بۆ زاڕۆکێن سۆرانیزان هاتیه به‌رهه‌ڤ کرن. ئیبراهیم باڵداری د كتێبا خوه یا فێرکرنا ئەلفبێیێ دا هه‌ول دایه د ده‌رسێن دەستپێكێ یێن نڤیسینێ دا زاڕۆکان فێری تیپێن سڤک بكت و تیپێن زەحمەتتر بێخت ده‌رسێن دووماھییێ. نموونه‌یێن كو وی ب کار ئینانە ھەمی ب سۆرانی نه و ژ وان تیپان یێن كو زاڕۆک د ده‌رسێن پێشتر دا فێر بوویه پێک هاتنه. ڤێجا، وی تیپا (ڤ) ئێخستیه د ده‌رسێن پاشییێ دا ژ به‌ر کو، ل گۆر وی، ئه‌و تیپ بۆ نڤیسینێ ژ گه‌له‌ک تیپێن دی زەحمەتترە. باڵداری ئه‌و ژ به‌ر په‌یڤێن (مرۆڤ)، (گڤه‌گڤ) و (ڤڕه‌ڤڕ)ان کو سۆران ب کار دئینن كریە د ئەلفبێیا خوه دا. لێ بەلێ، ھەبوونا (ڤ)یێ د كرمانجییێ دا گەلەك مشە یە. لەوا، ئه‌گه‌ر مرۆڤ ڤێ تیپێ د ده‌رسێن پێشیێ دا نیشانی شاگردێن كرمانج نەدت، مرۆڤ نەشێت تیپێن دی بێ نموونه‌یێن كو تیپا (ڤ) تێ دا نەبت پێشکێشی وان بكت. كرمانجێن به‌هدینان ب ڤێ ئارێشەیێ حەسیانە و وان د چاپا به‌هدینی یا كتێبا ئیبراھیم باڵداری دا تیپا (ڤ) ئێخستیه د ده‌رسێن دەستپێكێ دا و دەستوورا باڵداری ھنگافتیە. هه‌روه‌ها، ژ به‌ر کو په‌یڤ د ده‌ڤۆکا سلێمانیێ دا ب (ھ)یێ، ئانكو ب (ھائێ)، خلاس نابن، باڵداری شکلێ نڤیسینا (ھ)یا دووماھییێ، د په‌یڤه‌کا وه‌ک (ده‌ھ) دا، دیار نه‌کریه. ئیبراهیم باڵداری ئاگەھ ژ فه‌رقا ناڤبه‌را [ل]یا سڤک و [ڵ]یا قه‌له‌و د زارێ سلێمانییێ دا هه‌بوو، لەوا وی دو تیپێن جودا بۆ وان دانان. لێ، هایا وی ژ ده‌نگێن [پ]، [ت]، [ک] و [چ] یێن ھلماندی و نەھلماندی د کرمانجییێ دا نه‌بوو، لەوا، وی ئه‌و د ئەلفبێیا خوه دا نیشان نه‌کرنه.
ئەم دنزانین كو ئیبراھیم باڵداری پرسیارا خوە ب تەوفیق وەھبی دكر و بۆچۆنێن وی وەردگرتن. بەس ئەم نزانین كا ڕەحمەتی دانوستاندن ل گەل كرمانجان ژی ھەبوون یان نە یان ژی كا كرمانجان بۆچۆن و دیتنێن خوە بۆ وی دیار دكرن یان نە.
– كی بەرپرسە ژ پەیدانەبوونا زمان و رێنڤیسەكا ئێكگرتی بۆ زمانێ كوردی، ئەرێ سازیێن وەكی ئەكادیمی و وەزارەتا رەوشەنبیری وزانكۆ و لایەنێن فەرمینە، یان نڤیسەر ب خۆ خەمێ ژێ ناخۆن؟
| بێ شك، بێدەولەتییا مە كوردان سەبەبێ سەرەكی یە كو مە زمانەكێ ڕەسمی یێ كو ئەم كورد ھەمی ل سەرانسەری كوردستانێ ب كار بینین نینە. |
دھێت گۆتن كو زمان، ئانكو زمانێ فەرمی دیالەكتەكا خودان چەك و لەشكەرە. ب گۆتنەكا دی، زمانێ ڕەسمی و ستانداردكری جھێ خوە ناگرت و خورت نابت ئەگەر دەسھلاتەك ل پشتا وی نەبت. بێ شك، بێدەولەتییا مە كوردان سەبەبێ سەرەكی یە كو مە زمانەكێ ڕەسمی یێ كو ئەم كورد ھەمی ل سەرانسەری كوردستانێ ب كار بینین نینە.
| كارێ ئافراندن و پەیداكرنا زمان و ڕێنڤیسەكا ئێكگرتی نە ئەركێ نڤیسكارانە. خەباتەكا كۆمكی بۆ وێ پێدڤی یە. |
نوكە دیالەكتێن زمانێ كوردی ژ ئالییێ فەرھەنگ و ڕێزمانێ ڤە وەسا ژێك دوور كەتنە كو ئێدی وەك زمانێن كوردی نە وەك دیالەكتێن زمانێ كوردی لێ ھاتنە. لەوا، ئافراندنا زمانەكێ كوردی یێ ئێكگرتی ژ وان دیالەكتان خەیالەكە. گاڤا بەرئاقلتر ئەوە كو ھەر زمانەك ژ وان زمانێن كوردی ستانداردێ خوە ئاڤا بكت و ل سەر قەسەكرێن زمانێن دی یێن كوردی بھێت فەرز كرن كو فێری ستانداردێن دی یێن كوردی ببن. ئەگەر دەولەتەكا كوردی پەیدا بوو، ھینگێ بلا دەستھلاتدارێن دەولەتێ بڕیارێ بدن كا زمانێ ڕەسمی یێ دەولەتێ كیژ بت/بن.
بۆ باشوورێ كوردستانێ، ب قەناعەتا من یا باشتر ئەوە دو دەزگەھێن پلاندانانا زمانی ھەبن، ئێك بۆ كرمانجیێێ و ئێك بۆ سۆرانییێ. ھەر دەزگەھەك ژ وان دێ ب سەرێ خوە ل سەر ڕێنڤیسێ، ڕێزمانێ، فەرھەنگێ و تێرمسازییێ كار بكت. دڤێت دانوستاندان د ناڤبەرا ھەردو دەزگەھان دا ھەبت. كارێ ئافراندن و پەیداكرنا زمان و ڕێنڤیسەكا ئێكگرتی نە ئەركێ نڤیسكارانە. خەباتەكا كۆمكی بۆ وێ پێدڤی یە.
– فەرهەنگسازییا كوردی چاوان دبینی، ئەرێ د ئاستێ پێدڤی دایە و فەرهەنگسازێن مە شیاینە هەمی پەیڤێن كوردی داننە سەر كاغەزێ وژ بەرزەبوونێ بپارێزن؟
بەرسڤا من بۆ ڤێ پرسیارێ دێ گەلەك گشتی بت ژ بەر كو ل ڤێرێ دەلیڤە نینە كو ئەز ھوور و كوور بچم ناڤ بابەتی. زمانێ كوردی ژ ئالییێ فەرھەنگان ڤە نە فەقیرە. ژ فەرھەنگێن كو ل بەر دەستێ من ھەنە 135 كرمانجی و 160 سۆرانی نە. ھەلبەت ھێژ ھەنە یێن كو ل نك من نینن. 90% ژ ڤان فەرھەنگان دوزمانن. پڕانییا فەرھەنگێن ئێكزمان نە مەیدانی نە. ئانكو، فەرھەنگسازان ئەو پەیڤ د فەرھەنگان دا ڕێز كرنە یێن كو ئەو دزانن. د گەلەك ژ وان فەرھەنگان دا، پەیڤێن دیالەكتێن جودا ھەنە و ھندەك جاران پەیڤ ھەنە یێن كو فەرھەنگسازان ب خوە چێ كرنە. د پڕانییا فەرھەنگان دا، جوونێ پەیڤێ، كا پەیڤ ناڤە یان ھەڤالناڤە یان ھەڤالكارە و ھتد، نەھاتیە دیار كرن. تەقریبەن د ھەمی فەرھەنگێن كرمانجی دا، بلێڤكرنا پەیڤان نەھاتیە دیار كرن. بۆ نموونە: (تا)یا ب مەعنایا گەرمییێ و (تا)یا ب مەعنایا داڤێ وەك ئێك ھاتنە نڤیسین بێ كو تەلەفوزا وان ھاتبت دیار كرن. ب گشتی، كۆرسێن فەرھەنگسازییێ بۆ مە پێویستن ئەگەر مە بڤێت ئەم فەرھەنگێن باشتر و باوەرپێكریتر چێ بكین.
| 17 ھزار كتێب و 1100 كۆڤار و ڕۆژنامە یێن كاغەز، ھەژمارەكا مەزن یا كتێب و كۆڤار و بەرھەمێن دی یێن دیجیتال، 1500 كاسێت و سیدییێن موزیكێ و گەلەك بەلاڤۆك و پۆستەر و وەشانێن دی د كتێبخانەيا كوردى يا ستۆكهۆلمێ دا ھەنە. |
– تو وەك رێڤەبەرێ كتێبخانا كوردی ل ستۆكهۆلمێ، كەنگی و چاوان هاتیە دانان، چەند كتێب تێڤەنە، گەلۆ بەس كاغەزی يه یان دیجیتالی یە ژی؟
ژ سالا 2007ێ ھەتا نوكە ئەز ڕێڤەبەرێ كتێبخانەیا كوردی یا ستۆكھۆلمێ مە. كتبێخانەیا كوردی (Kurdish Library) د سالا 1997ێ دا ھاتیە دامەزراندن. حالێ حازر، 17 ھزار كتێب و 1100 كۆڤار و ڕۆژنامە یێن كاغەز، ھەژمارەكا مەزن یا كتێب و كۆڤار و بەرھەمێن دی یێن دیجیتال، 1500 كاسێت و سیدییێن موزیكێ و گەلەك بەلاڤۆك و پۆستەر و وەشانێن دی د ڤێ كتێبخانەیێ دا ھەنە. كتێبێن ھەیی ب زمانێ كوردی نە یان ب زمانێن دی ل سەر كورد و كوردستانێ نە. كتێبخانەیا كوردی بەرنامەیەكێ چالاكییێن كولتوری یێ دەولەمەند ب ڕێ ڤە دبت. ئاگەھداری و زانیاری دەربارێ وان چالاكییان و گەلەك زانیارییێن دی د مالپەڕا كتێبخانەیێ www.kurdlib.org دا ھەنە.
– نها رەوشا كتێبخانه‌يا كوردی ل سوێد چاوایە؟ كی هاریكاریيا هەوە دكەت؟ چ ئاستەنگ د رێیا پێشكەفتنا وێ دا هەنە؟
ڕەوشا كتێبخانەیا كوردی د وارێ خەبات و خزمەتكارییێ دا گەلەك باشە. كتێبخانەیا كوردی نوكە ل سوێدێ سازییا كوردی یا تەكانە یە كو خودانا خەزینەیەكا دەولەمەند یا بەرھەمێن كوردی یە و بڕێڤەبەرا بەرنامەیەكا دەولەمەند یا چالاكیێێن كولتوری یە. بۆ بڕێڤەبرنا وان كار و خەباتان، كتێبخانە ھاریكارییا دراڤی ژ باژێڕڤانییا ستۆكھۆلمێ و ژ ئەنجوومەنا ھاریكارییا كولتورێ یا سوێدێ وەردگرت. ھەروەھا، ھندەك كەس ژی ھاریاركارییێ دكن. د ڤان سالێن دووماھییێ دا، ھاریكارییێن ھەنێ ھەمی كێمتر بوونە. ب كێمبوونا داھاتێ كتێبخانەیێ، ھندەك كارێن سەرەكی یێن كتێبخانەیێ ڕاوەستیانە.
– مسۆگەر تە ئاگەهـ ژ رادیۆیا كوردی ل سوێد هەیە، بۆچی ئەڤ سالە ئەو رادیۆ هاتە دائێخستن، ئەگەر سیاسی بوون یان دارایی، یان ژى هندەك ئەگەرێن دی بوون؟
یا كو ل سوێدێ ھاتیە گرتن نە ڕادیۆیا كوردی لێ پشكا كوردی یا ڕادیۆیا سوێدێ بوو. ڕادیۆیا سوێدێ Sveriges Radio سازییەكا مەدیایێ یا خزمەتا گشتی (public service) یا سەربخوە یە. ئەو وەك (بی بی سی BBC)یێ یە. د دەستپێكا ڤێ سالێ دا، بڕێڤەبەرییا ڕادیۆیێ بڕیار دا كو نێزیكی 200 كارمەندێن خوە بەتال بكت و ھندەك بەرنامەیان ڕاوەستینت و پشكا زمانێ كوردی، یا زمانێ ڕووسی و یا زمانێ تگرینی بگرت دا مەسرەفێن خوە كێم بكت. ژ بلی سەبەبێ ئابۆری، سەبەبێن دی یێن گرتنا پشكا كوردی یێن كو بڕێڤەبەرییا ڕادیۆیا سوێدێ گۆتبوون ئەو بوون كو پڕانییا كوردان خوە د ناڤ جڤاك و سیستەما سوێدێ گونجاندیە و ھەژمارا پەنابەرێن كورد یێن دھێن سوێدێ سال بۆ سالێ كێمتر دبت، لەوا ئێدی بەلاڤكرنا نووچە و ئاگەھدارییان ب زمانێ كوردی نە پێویستە. ب قەناعەتا من، سەبەبەكێ دی ژی یێ نەگۆتی ھەیە. ئەو ژی ئەوە كو سیاسەتا حوكمەتا نوكە یا سوێدێ و پشتگرێن وێ، وەك پارتییا دەموكراتێن سوێدێ یا نەتەوەپەرست نە ھند بیانیحەزن. ژ بەر ھندێ، دەزگەھ و سازی و شەریكەيێن مەزن ل گەل بایێ وێ سیاسەتێ كارێ خوە دمەشینن.
– هەوە وەكی رەڤەندا كوردێ ل سوێد شیاینە لۆبیيەكێ رەوشەنبیری چێ كەن؟
| ھەرچەنده ھەبوونا كوردان د مەیدانا كولتوری یا سوێدێ دا نە خرابە، لێ ئەڤ ھەبوون نە ب ڕێخستنە، نە كارەكێ كۆمكی یە، لێ ھەولێن شەخسی و فەردی نە. |
د وارێ خورتكرن و پێشخستنا زمانێ كوردی و ب تایبەتی كوردییا كرمانجی دا، بزاڤ و خەباتێن ڕەوشەنبیرێن كورد ل سوێدێ بەرچاڤ و دیارن. ھەر ژ سالێن حەفتێیان یێن سەدسالا بۆری، كوردان دەزگەھێن فەرمی یێن سوێدی قایل كرن كو زمانێ كوردی ل مەكتەب و دبستانان ب ئاوایەكێ ڕەسمی بھێت خواندن. ئەو سیستەم ھەتا نوكە ژی بەردەوامە. بیستوسێ سالان پشكا كوردی یا ڕادیۆیا سوێدێ ھەبوو. گەلەك كتێب و كۆڤار و ڕۆژنامەیێن كوردی ل سوێدێ ھاتنە چاپ كرن. كتێبخانەیا كوردی ب ھاریكارییا دەزگەھێن سوێدی ھات ئاڤا كرن. ھەلبەت، خەباتێن ھەنێ ھەمی ب خێرا بزاڤ و چالاكبوونا ڕەوشەنبیرێن كورد چێ بوون. گەلەك نڤیسكارێن كورد یێن گەنج پەیدا بوونە كو ب ڕێیا بەرھەمێن خوە یێن ئەدەبی، وەك ڕۆمان و چیرۆك و ھەلبەستێ، یێن كو وان ب زمانێ سوێدی نڤیسینە جڤاكا كورد و ڕەوشا كوردان بۆ سوێدییان بەرچاڤ دكن. گەلەك ڕۆژنامەڤانێن كورد یێن گەنج ھەنە كو د رادیۆ و تەلەڤزیۆن و ڕۆژنامەیێن بناڤودەنگ یێن سوێدی دا كار دكن و بۆ ناساندنا گەلێ كورد دبن كەنالەك. گەلەك سوێدی ھەنە كو كورد ب ڕێیا كۆمیدیەنێن كورد یێن ناڤدار، وەك (ئۆز نووژەن Özz Nûjen) و (نیشتی ستێرك Nisti Sterk) و (شان ئاتجی Shan Atci)، نیاسینە. ھەرچەنده ھەبوونا كوردان د مەیدانا كولتوری یا سوێدێ دا نە خرابە، لێ ئەڤ ھەبوون نە ب ڕێخستنە، نە كارەكێ كۆمكی یە، لێ ھەولێن شەخسی و فەردی نە.
– ژ بلی كارێ تە ل كتێبخانه‌یێ تە كار و خەبات ل هندەك سازیێن دی ژى هەنە؟
ژ سالا 1998ێ وەرە، ئەز ئەندامێ كۆما كورمانجی یا ئەنستیتویا كوردی یا پاریسێ مە. من پشكداری د خەباتێن كۆمخەباتا كورمانجی یا وەقفا مەزۆپۆتامیایێ یا دیاربەكرێ دا كریە. فەرھەنگا تێگەھ و زاراڤێن زمانناسییێ، ڕێبەرا راستنڤیسینێ و فەرھەنگا ڤاریەنتان بەرھەمێن وێ كۆمخەباتێ نە. من وەك پسپۆرێ زمانێ كوردی بۆ ناڤەندا نرخاندنا زمانی یا دائیرەیا كۆچێ یا سویسرایێ كار كریە. من دو سالان ل پشكا كوردی یا ڕادیۆیێ سوێدێ كار كریە و سێ سالان مامۆستاتییا زمانێ كوردی كریە. ھەروەھا، من پێداچۆن بۆ فەرھەنگا (لێكسین Lexin) یا سوێدی-كرمانجی، فەرھەنگا (لێكسین Lexin) یا نەرویجی-كرمانجی و فەرھەنگا ئامەد یا سەیدا ئیسماعیل تاھا شاھین كریە. ئەز بۆ ناڤەندەكا وەرگێڕانێ تێكستێن گشتی، نە یێن ئەدەبی، ژ زمانێ سوێدی دكم كرمانجی.
– تە چ بەرهەم د بوارێ نڤیسنێ دا هەنە، نها تە چ ل بەرە وەك پڕۆژە؟
بەرھەمێ من یێ نڤیسكی كتێبا (ڕێبەرا ڕێنڤیسا كوردیێ – زاراڤایێ كورمانجی) یە. وەشانخانەیا سپیڕێزێ ئەڤ كتێبە د سالا 2011ێ دا بەلاڤ كر. گۆتار و نڤیس و ھەڤپەیڤینێن من ل سەر پرسێن زمانی نە. نڤیسا من یا ڤێ دووماھییێ (پەیڤێن “بەفر” و “بەرف” وەك دەرگەھەك بۆ ڤەكۆلینا ھندەك ئالییێن دەنگسازییا كوردییێ) د ھەژمارا ئێكێ یا سالا 2024ێ یا كۆڤارا ئەكادیمی یا زانكۆیا نەورۆز دا بەلاڤ بوو، ئەز نوكە ل سەر ڕێبەرەكا ڕێنڤیسێ یا بەرفرەھ كار دكم.
